Ñaøo Huy Ñaùn thöïc hieän
Ñaøo Huy Ñaùn:
1/ Thöa anh Ñaëng Phuøng Quaân, qua hai taäp truyeän Mieàn Thöôïng Uyeån Xöa (vieát chung vôùi Nguyeãn Vaên Saâm, naêm 1983) vaø Moät Daëm Töông Thaân (vieát chung vôùi Haøn Song Töôøng, naêm 1987), vôùi buùt phaùp phaûng phaát ngoân töø trieát hoïc, anh nhaém vaøo loái vieát naøo? Tröôøng phaùi vaên chöông tö töôûng hay tröôøng phaùi taân hieän thöïc? Hình nhö toâi bieát vaøo khoaûng 5 naêm ñaàu cuûa thaäp nieân 80, moïi nhaø vaên khaùc chæ vieát laïi hieän thöïc, coøn rieâng anh, anh vieát khaùc hôn hoï tuy vaãn laáy chuû ñeà hieän tình ñaát nöôùc, vaø cuoäc soáng kieàu baøo ôû haûi ngoaïi. Anh nghó sao?
Ñaëng Phuøng Quaân:
Nhöõng naêm ñaàu cuûa thaäp nieân 80 laø thôøi gian toâi vöøa môùi vöôït bieân vaø ñònh cö taïi Myõ. Sinh hoaït vaên chöông trong giai ñoaïn naøy coøn ôû möùc phoâi thai cuûa moät neàn vaên hoïc löu vong. Nhöng vaên hoïc löu vong ñaõ thöïc söï hình thaønh; luùc baáy giôø toâi goïi noù laø moät vaên chöông thôøi theá bôûi nhaø vaên khoâng coøn laø moät hieän töôïng ñôn ñoäc maø theå hieän qua moät taäp theå ñoâng ñaûo taïo thaønh moät sinh meänh, moät theá löïc vaên chöông ñaëc bieät. Toâi coi noù ñaõ mang nguyeân veïn cô sôû vaên hoïc töø trong nöôùc ra beân ngoaøi. Ñieàu naøy khoâng nhöõng laø moät thaùch ñoá maø coøn laø moät thaùi ñoä xoùa boû caùi vaên chöông bò chæ ñaïo ôû trong nöôùc, caùi vaên chöông cuûa taäp ñoaøn vaên ngheä chæ huy vaø nhöõng keû caàm buùt aên löông bieân cheá. Quan ñieåm naøy haún laøm phieàn loøng nhöõng ngöôøi aáy, nhöng ñoù laø moät thöïc taïi chöùng thöïc kinh qua söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa noù trong moät phaàn tö theá kyû nay. So saùnh neàn vaên chöông Nga löu vong qua ba theá heä khaùc nhau vôùi vaên chöông “hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa” Lieân Xoâ trong gaàn moät theá kyû qua laø moät baèng chöùng khaùc. Khi cheá ñoä coäng saûn ôû Lieân Xoâ caùo chung, vaên chöông “hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa” coøn laïi gì? ÔÛ nhöõng nôi khaùc, soá phaàn cuõng nhö vaäy thoâi.
Vaøo naêm cuoái thaäp nieân 80, toâi coøn trôû laïi vaán ñeà aáy ñeå khaúng ñònh laø vaên chöông khoâng coøn bieân cöông cuûa ngoân ngöõ vaø vaên töï, khaû höõu cuûa trí töôûng taïo chæ ra nhöõng yeâu caàu môùi cho nhaän thöùc vaên chöông, maø khaû höõu cuûa löu ñaøy laø moät nhaân toá xaùc quyeát.
Toâi bieát coù nhöõng ngöôøi khoâng caàm buùt saùng taùc, chaúng coù caùi kinh nghieäm cuûa saùng taùc neân coù moät loái noùi vu khoaùt laø nhaø vaên löu vong ôû trong moät taâm caûnh baát löïc, caùi loái noùi vu khoaùt cuûa moät caùn boä vaên hoïc doát naùt, hay cuûa moät loaïi pheâ bình hoà ñoà, aáu tró.
Nhöõng nhaø vaên ôû chaâu Myõ La tinh cuõng ôû trong hoaøn caûnh löu ñaøy nhö chuùng ta.Hoï cuõng nhaän ra moái quan heä giöõa nhaø vaên vaø ba loaïi coâng chuùng ôû nôi ñònh cö, ôû queâ höông vaø ôû coäng ñoàng y soáng. Moät ngöôøi Uruguay löu vong laø oâng Angel Rama goïi nhaø vaên löu ñaøy laø keû canh giöõ di saûn vaênhoùa, caùi di saûn ñang bò tha hoùa vì baïo löïc chuyeân chính.
Cho neân vieát khoâng theå laø ñöùng laïi moät choã, maø phoùng tôùi. YÙ nghóa cuûa vaên chöông tieàn phong laø ôû ñoù. Toâi khoâng thích loái vieát töï söï, keå chuyeän cuûa nhöõng keû haønh vaên kieåu vaên chöông maø ngöôøi sieâu thöïc goïi laø sans cervelle. Nhöõng ngöôøi naøy thì nhieàu laém.
Ñaøo Huy Ñaùn:
2/ Anh coù nghó raèng vaên chöông tö töôûng laø vaên chöông thaám nhuaàn tö töôûng cuûa moät trieát gia naøo ñoù. Coøn vaên chöông taâm linh thì sao? Coù phaûi chaêng vaên chöông taân hieän thöïc laø thöù vaên chöông hieän thöïc ñöôïc taùc giaû khai thaùc theâm phaàn nhaân sinh quan?
Ñaëng Phuøng Quaân:
Trieát hoïc ñoái vôùi toâi laø moät haønh ñoäng trong khi vieát. Tö töôûng ñöôïc caáu truùc trong nhöõng caùi vieát ra, trong baûn vaên. Coù theå toâi gaàn vôùi ngöôøi Phaùp hôn ngöôøi Myõ, ñieàu ñoù cuõng deã hieåu vì ôû vaøo theá heä chuùng ta, aûnh höôûng cuûa giaùo duïc vaø vaên hoùa Phaùp coøn saâu ñaäm; caùi truyeàn thoáng vieát tieåu thuyeát vaø laøm trieát hoïc – ôû Myõ chæ coù ít ngoaïi leä nhö tröôøng hôïp William Gass.
Toâi khoâng roõ khi anh ñaët vaán ñeà “vaên chöông taâm linh”, hieåu theo nghóa naøo? Vaên chöông cuûa Herman Hesse, Paul Claudel, Georges Bernanos...? Theo toâi, nhöõng kinh nghieäm veà caûm quan vaø gioøng yù thöùc ñöôïc chuyeân chôû trong vaên chöông khoâng coøn döøng laïi ôû mieâu taû coå ñieån, hay thuyeát thoaïi hieän töôïng luaän maø ôû trong hieän thöïc taâm/thaân thoáng nhaát, gioáng nhö caùi maø Yuasa Yasuo goïi laø toaøn thaân noäi boä caûm giaùc/zenshinnaibu kankaku. Khi ñaït tôùi caûnh giôùi ñoù roài thì khoâng coøn phaân bieät ngöôøi vieát vaø baûn vaên, cho neân trong Töï truyeän toâi noùi ñeán nhaân vaät thöïc trong vaên chöông vaø nhaân vaät phi thöïc trong trieát hoïc.
Anh vöøa ñeà caäp vaên chöông taân hieän thöïc: Toâi coù theå noùi toâi gaàn vôùi taân hieän thöïc ñieän aûnh hôn laø taân hieän thöïc tieåu thuyeát kieåu Italo Calvino.
Ñaøo Huy Ñaùn:
3/ Xin anh toùm taét ñöôøng loái vieát töï truyeän, noäi truyeän, ngoaïi truyeän vaø phaù truyeän cuûa anh trong quyeån Töï Truyeän.
Ñaëng Phuøng Quaân:
Anh ñaõ nhìn raát roõ veà söï lieân tuïc thoáng nhaát giöõa boán phaàn ñoù trong quyeån Töï Truyeän. Thoáng nhaát, nhöng khoâng coù nghóa laø caáu truùc vaø haønh vaên gioáng nhau.
Tröôùc heát laø Töï truyeän: Ngay töø nhöõng naêm ñaàu thaäp nieân 70 cuûa theá kyû tröôùc, toâi ñaõ phaân tích nhöõng ñaëc loaïi cuûa töï truyeän nhö moät theå loaïi vaên chöông qua hai tröôøng hôïp Stendhal vaø Simone de Beauvoir; moät vaøi ghi nhaän veà töï truyeän/töï pheâ bình vaø choáng pheâ bình, khaúng ñònh veà töï truyeän nhö theå tieåu thuyeát, cuoäc ñôøi trôû thaønh moät baûn vieát soáng ñoäng, tính nguyeân uûy cuûa baûn vieát, laø hieän theå cuûa trí nhôù, phaûn khaùng laïi kieän tính (facticiteù). ÔÛ thaäp nieân 90, toâi thaáy moät soá nhaø nghieân cöùu töï truyeän ñaõ coù nhöõng tieán boä ñaùng keå trong laõnh vöïc naøy, ñaëc bieät laø Philippe Lejeune, ngöôøi maø Paul John Eakin trong lôøi Töïa tuyeån taäp dòch nhöõng tieåu luaän veà vaán ñeà töï truyeän cuûa Lejeune sang tieáng Anh (On Autobiography, 1989) ñaõ cheâ traùch James Olney trong tuyeån taäp Autobiography: Essays Theoretical and Critical (1980) boû soùt taùc giaû quan troïng naøy. Lejeune trong coâng trình nghieân cöùu töï truyeän cuûa Perec (La Meùmoire et l’Oblique, Georges Perec autobiographe, 1991) ñaõ daãn moät caâu cuûa Perec:
Döï tính vieát lòch söû veà toâi haàu nhö ñöôïc hình thaønh cuøng luùc vôùi döï tính vieát cuûa toâi (Le projet d’eùcrire mon histoire s’est formeù presque en meâme temps mon projet d’eùcrire) khaù taâm ñaéc vôùi toâi ñeå aùp duïng vaøo vieäc ñoïc Töï truyeän cuûa toâi. “Töï Truyeän nhöng khoâng phaûi laø töï truyeän” nhö taïp chí Vaên ghi nhaän, thaät ra ñeå cho thaáy moät hình thaùi môùi cuûa töï truyeän – haønh traïng cuûa vieát (theo caùch noùi cuûa toâi), cuoäc phieâu löu cuûa chöõ vieát, lòch söû nhöõng baûn vaên cuûa toâi – taát caû laø quyeån saùch. Trong lòch söû vaên hoïc, coù khaù nhieàu loaïi töï truyeän, töø Töï Tình Khuùc cuûa Cao Baù Nhaï (giaû söû neáu trong vaên chöông coå ta coù nhöõng töï truyeän, haún khoâng laøm roái chuùng ta veà veà lyù lòch taùc giaû nhö nhöõng tröôøng hôïp Chinh Phuï Ngaâm; tuy toâi cho nhöõng coâng trình tuûn muûn veà ai laø dòch giaû chaúng ñoùng goùp gì cho baûn thaân taùc phaåm) ñeán Hanjung mallok cuûa Vöông phi Hueä Khaùnh, baûn vieát tuyeät vôøi cuûa trieát gia John Stuart Mill, hay laï laãm nhö tröôøng hôïp Gertrude Stein vieát The Autobiography of Alice B. Toklas, vieát cho ngöôøi baïn gaùi chung soáng hai möôi laêm naêm vôùi baø.
Laïi noùi veà noäi truyeän/ngoaïi truyeän: coù theå duøng maáy hình dung töø nhö intrinseøque/extrinseøque, eùsoteùrique/exoteùrique ñeå chæ söï khaùc bieät giöõa noäi truyeän vaø ngoaïi truyeän. Song “eùsoteùrique” laïi raát gaàn voùi acroamatique, nghóa laø nghe (do chöõ akroasis) – trong Noäi truyeän chæ “nghe” nhaân vaät noùi, “nhöõng nhaân xöng ñoái thoaïi”. Noäi truyeän vaø Ngoaïi truyeän laø nhöõng moâ hình thoaïi baûn cuûa tieåu thuyeát lòch söû, neáu chuùng ta nghó laø tieåu thuyeát naøy khaû höõu (toâi khoâng muoán noùi ñeán loaïi “keå chuyeän thôøi Toáng Nguyeân” thoâng tuïc).
Phaù truyeän nhaèm giaûi maõ cho ngöoøi ñoïc Töï Truyeän – vôùi ñuùng danh xöng cuûa noù, phaù theå tieåu thuyeát. Ñoïc vaø ñoïc laïi, thoaùt khoûi nhöõng tö kieán, ngöôøi ñoïc seõ thaáy mình, thaáy ngöôøi trong ñoù, chæ coøn nhöõng nhaân vaät, nhöõng dieãn ngoân vaø taùc giaû bieán maát...
Ñaøo Huy Ñaùn:
4/ Taát caû nhöõng nhaân vaät trong toaøn theå Töï Truyeän, hình nhö ñoù laø Ñaëng Phuøng Quaân phaân thaân ra, hoaëc coù theå laø Ñaëng Phuøng Quaân hoùa thaân, Ñaëng Phuøng Quaân haäu thaân sau cuoäc ñaàu thai (la reùincarnation) vaøo goùc ñoä vaên chöông vì hoï hay tö duy vaø coù nhieàu kieán thöùc, sôû tri phong phuù nhö taùc giaû. Anh nghó sao veà nhaän ñònh naày?
Ñaëng Phuøng Quaân:
Toâi ñoïc saùch vôû phaân taâm hoïc, nhöng khoâng tin vaøo khaû naêng pheâ bình vaên chöông cuûa khoa hoïc naøy. Toâi cuõng chöa töøng ñeå baûn thaân ñöôïc “phaân taâm” vôùi moät nhaø phaân taâm hoïc naøo. ÔÛ ñaâu ñoù toâi ñaõ vieát: taùc giaû ñoàng nhaát vôùi ngoâi thöù nhaát trong baûn vaên, ngoâi thöù ba trong baûn ñoïc vaø tính trung gian cuûa baûn pheâ bình. ÔÛ Noäi truyeän, toâi coøn noùi ñeán taùc giaû nhö moät ñeä töù nhaân khoâng lieân can ñeán nhöõng nhaân vaät trong truyeän.
Phaân thaân cuûa taùc giaû nhö anh noùi, coù theå laém chöù. Laáy ngay tröôøng hôïp Hoà Tröôøng An: moät HoàTröôøng An nhaø vaên cuûa Chuyeän Queâ Nam, Chuyeän Mieät Vöôøn vôùi moät Hoà Tröôøng An nhaø thô vôùi Thieân Ñöôøng Tìm Laïi vôùi nhöõng caâu thô: “Hoân hít khaép ngöôøi, lieám laùp da/Thieân ñöôøng ôû theå xaùc ñaøn baø”, hay “Löôõi meàm, khaùch xoaùy choài sinh löïc/Löng eãnh, baøng hoaøng toâi quíu chaân” – caùi naøy ñaâu coù gieát cheát caùi kia.
Hôn theá nöõa, khi quan nieäm vieát vaø ñoïc ôû moïi caáp ñoä vaéng maët taùc giaû, ñieàu ñoù coù nghóa laø moïi pseudonyme ñeàu khaû höõu; toâi nghó ñeán tröôøng hôïp Kierkegaard vieát döôùi nhieàu teân giaû, chæ coù ñieàu khaùc bieät laø nhöõng nhaân vaät hieän sinh cuûa Kierkegaard chuyeån hoùa töø giai ñoaïn naøy qua giai ñoaïn khaùc, coøn nhöõng teân giaû cuûa nhaø vaên ñöông ñaïi laø dieãn ngoân nhieàu maët.
Ñaøo Huy Ñaùn:
5/ ÔÛ trang 91, anh coù vieát veà nöõ só Gertrude Stein (1884-1946), coù noùi: “Taùc phaåm laø gì? vaø Côù sao coù ít vaäy?” Theo quyeån Töï Ñieån Petit Robert thì baø ta coù vaên phong saùng ngôøi thaàn trí saùng taïo neân vaên chöông cuûa baø ñöôïc goïi laø Cubisme litteùraire (phaùi vaên chöông laäp theå) vaø taùc phaåm cuûa baø laø söï tö duy voâ bieân veà ngoân ngöõ. Vaäy theo anh theá naøo laø taùc phaåm lôùn? Veà maët quoác teá, nhöõng ai ñaõ vieát taùc phaåm lôùn? Coøn vaên chöông Vieät Nam thì sao?
Ñaëng Phuøng Quaân:
Khi ñaët vaán ñeà “côù sao coù ít vaäy” laø luùc nhöõng nhaø vaên noåi giaän. Nhaø vaên noåi giaän vôùi ñaùm ñoâng quaàn chuùng ngöôøi ñoïc, trong ñoù coù boïn “hoïc giaû-pheâ bình, nhöõng keû khoâng tieáp thu ñöôïc caùi môùi”. Thaät cuõng deã hieåu laø nhöõng textbook veà vaên hoïc, laáy moät ví duï nhö vaên chöông Myõ theá kyû hai möôi, toâi môû thöû moät vaøi cuoán khoâng noùi gì ñeán nhöõng nhaø vaên tieàn phong nhö Raymond Federman, Ronald Sukenick...Nhöng chính nhöõng nhaø vaên naøy môùi tieâu bieåu cho thôøi hieän ñaïi.
Noùi ñeán Gertrude Stein. Baø coù moät quan ñieåm veà nhöõng taùc phaåm lôùn roõ neùt nhö trong The Geographical History of America: Nhöõng taùc phaåm lôùn luoân nhaän thöùc raèng ñuùng khoâng laø gì heát bôûi neáu nhö chuùng ñuùng thì noù khoâng theå nhö khi vieát ra nhöng nhö theå nghó ra vaø trong moät taùc phaåm lôùn thöïc söï thì khoâng coù tö töôûng, hoaëc giaû duï coù tö töôûng thì phaûi laø ñuùng vaø trong moät taùc phaåm lôùn baïn khoâng theå laø ñuùng, neáu baïn coù theå cho laø ñieàu gì baïn tö töôûng chöù khoâng phaûi caùi baïn vieát ra. William Gass laø nhaø vaên ñaõ phaân tích khaù roõ neùt veà ngoân ngöõ cuûa Stein, Gass nhìn ra caùi ñòa chí trong ngoân ngöõ cuûa Stein, chöõ nghóa chuyeån ñoäng nhö ñoà ñaïc trong nhöõng caâu vaên: moïi caâu laø moät khoâng gian cuù phaùp (moät caên phoøng) trong ñoù nhöõng chöõ (ngöôøi, vaät) cöû hoaït (naáu nöôùng, doïn deïp, aên uoáng, baøi tieát) ngoõ haàu taïo nhöõng chaát löôïng caûm xuùc thaät ñaëc thuø vaø raát giaù trò.
Theá naøo laø moät taùc phaåm lôùn? Döôøng nhö vaán ñeà khoâng theå ñaët ra ôû theá kyû vöøa qua. Ngöôøi ta chæ coù theå nghi vaán veà söï khaû höõu cuûa vaên chöông. Hay, cuøng laém laø hoûi “vaên chöông ñi veà ñaâu?” (nhö Blanchot, Pierre Brunel). AØ la recherche du temps perdu (Marcel Proust), Ulysses (James Joyce), Der Zauberberg (Thomas Mann) coù theå laø nhöõng taùc phaåm lôùn cuûa theá kyû hai möôi, nhöng maáy ngöôøi ñoïc ñöôïc? ÔÛ Vieät Nam, sau Ñoâi Baïn (Nhaát Linh), Hoàn Böôùm Mô Tieân (Khaùi Höng), coøn laïi gì?
Trong baøi traû lôøi gaàn ñaây veà moät taùc phaåm lôùn cho cuoäc chieán, toâi cho yù kieán: “Chöøng naøo söï phaân hoùa ngoân ngöõ vaø tö töôûng vaãn coøn laø hoäi chöùng cuûa xaõ hoäi thôøi haäu chieán, chæ coù nhöõng taùc phaåm thaát baïi.”
Ñaøo Huy Ñaùn:
6/ Trong quyeån Töï Truyeän, anh coù nhaéc tôùi nhaân vaät Roskolnikov. Ñoù laø nhaân vaät chaùnh trong quyeån tieåu thuyeát Crime et Chaâtiment cuûa Dostoievski. Vaäy anh nghó gì veà ñöôøng loái vieát cuûa nhaø vaên Nga naøy? Ngöôøi ta thöôøng baûo oâng ta laø ngöôøi ngoan ñaïo Chính Thoáng (Orthodoxe), thuoäc loøng Phuùc AÂm (Evangile) vaø tìm höùng (inspirations) ôû Phuùc AÂm, anh nghó sao? Anh ñaõ tìm gì ôû vaên chöông Dostoievski khi anh höôûng öùng cao traøo cuûa tieåu thuyeát môùi?
Ñaëng Phuøng Quaân:
Crime et Chaâtiment/Toäi aùc vaø Tröøng phaït nguyeân taùc tieáng Nga laø Prestuplenie i nakazanie, trong ñoù töø ngöõ prestuplenie coù yù nghóa saâu saéc hôn töø ngöõ crime trong tieáng Anh hay tieáng Phaùp vì ngöõ nghóa pre/vöôït ngang vaø stuplenie/böôùc qua haøm yù vöôït qua giôùi haïn, ôû ñaây coù theå laø chöôùng ngaïi cuûa ñaïo ñöùc, xaõ hoäi. Trong Töï Truyeän, toâi coi tieåu thuyeát cuûa Dostoievski laø tieåu thuyeát phaù theå vì tieåu thuyeát cuûa oâng noùi chung laø tieåu thuyeát ña ñieäu. Ñieàu naøy Bakhtin laø ngöôøi tieàn phong ñaõ phaùt hieän ra tính ña ñieäu naøy, noùi cho roõ hôn, nhöõng nhaân vaät trong tieåu thuyeát cuûa Dostoievski laø “nhöõng con ngöôøi töï do”, “nhöõng tieáng noùi ñoäc laäp”, “nhöõng chuû theå coù dieãn ngoân tröïc tieáp mang ñaày yù nghóa cuûa rieâng chuùng”. Bakhtin pheâ phaùn quan ñieåm ñôn ñieäu hoùa cuûa nhöõng nhaø pheâ bình Dostoievski nhö Lev Shestov chaúng haïn. Ngaøy nay thôøi haäu coäng saûn, toâi thaáy nhöõng nhaø trieát hoïc
Nga nhö Valery Kuvakin cuõng quan nieäm “tính ña ñieäu trieát lyù” trong tö töôûng cuûa Dostoievski, coù nghóa laø caû moät theá giôùi “nhöõng trieát hoïc” trong taâm hoàn, tö töôûng, con ngöôøi, tieåu thuyeát Dostoievski.
Nhaân vaät Roskolnikov trong Toäi aùc vaø Tröøng phaït nhö Kuvakin nhaän ñònh coù “nhaän thöùc vaø töï khaúng ñònh cuûa moät nhaân caùch lieân keát vôùi töï do vöôït qua luaät phaùp vaø ñaïo lyù ñoái vôùi moät con ngöôøi vì moät muïc tieâu cao caû laø laøm toát hôn cho toaøn nhaân loaïi coøn laïi”.
Khoâng theå noùi nhöõng luaän ñieåm cuûa Bakhtin hay Kuvakin laø cöôøøng ñieäu, vì chính Dostoievski cuõng töøng baøy toû moät nhaän ñònh nhö theá, nhö khi oâng pheâ phaùn Tolstoi trong Nhaät kyù nhaø vaên (Dnevnik pisatelia) veà nhaân vaät Levin trong tieåu thuyeát Anna Karenina cuûa Tolstoi. OÂng vieát: “taùc giaû duøng Levin ñeå dieãn taû nhieàu quan ñieåm vaø nieàm tin cuûa rieâng oâng ta, haàu nhö ñaët ñeå vaøo mieäng Levin moät caùch khieân cöôõng vaø ñoâi khi roõ raøng laø hy sinh caû ngheä thuaät cuûa oâng ta ñeå laøm ñieàu ñoù, neân toâi vaãn töø khöôùc laãn loän chính taùc giaû vôùi hình aûnh Levin maø taùc giaû veõ ra.”
Toäi aùc vaø Tröøng phaït laø tieåu thuyeát tieâu bieåu roõ reät söï khaùc bieät giöõa tình tieát/syuzhet vaø caâu truyeän/fabula nhö toâi noùi ñeán trong Töï Truyeän. Dieãn bieán Raskolnikov phaïm toäi dieãn ra raát mau, vöôït quan ñieåm thuyeát thoaïi cuûa taùc giaû/moät loaïi höõu theå toaøn naêng, voâ hình, nhö trong thö Dostoievski göûi baïn taâm söï vieäc oâng phaûi choïn “moät hình thöùc môùi, moät phöông aùn môùi loâi cuoán oâng theo”. Nhaân vaät Raskolnikov töø ngöõ nghóa raskolnik/keû ly giaùo ñöa Dostoievski ra khoûi truyeàn thoáng Chính giaùo, ñoù laø ñieàu nhöõng nhaø vaên nhö Nabokov khoâng theå hieåu taïi sao taùc giaû coù theå ñeå boä ba Rakolnikov, coâ gaùi ñieám Sonia vaø Taân Öôùc ñoái maët trong khi coâ gaùi ñieám thuyeát giaûng ñaïo giaùo. Neáu coi Dostoievski laø nhaø vaên tieân tri, oâng chính laø hieän theå cuûa maãu ngöôøi phaûn khaùng Camus noùi ñeán ôû moät theákyû sau.
Ñaøo Huy Ñaùn:
7/ ÔÛ phaàn ngoaïi truyeän (eùpilogue) trong cuoán Crime et Chaâtiment coù noùi giaác chieâm bao cuûa Roskolnikov: nhöõng sinh vaät cöïc nhoû xaâm nhaäp vaøo ñòa caàu laøm nhaân loaïi phaùt ñieân, keû thuø gieát keû thuø, ngöôøi cuøng chieán tuyeán vaø cuøng lyù töôûng gieát nhau. Do ñoù thieân haï cho raèng Dostoievski laø nhaø vaên tieân tri (eùcrivain propheùtique), trong khi ñoù Jules Verne ñaõ vieát nhöõng cuoán nhö Vers la Lune,
Autour de la Lune tieân ñoaùn nhaân loaïi seõ leân maët traêng. Jules Verne cuõng ñaõ vieát quyeån 2000 Lieues sous les Mers ñeå tieân ñoaùn tieàm thuûy ñónh sau naøy. Vaäy maø sao thieân haï chæ cho Jules Verne laø nhaø vaên khaûi töôïng, töùc laø thaáy ñöôïc caùi khaûi töôïng (vision) baùo hieäu söï tieán trieån khoa hoïc cuûa nhaân loaïi trong töông lai. Anh nghó sao veà söï khaùc bieät giöõa nhaø vaên tieân tri vaø nhaø vaên khaûi töôïng (eùcrivain visionnaire)?
Ñaëng Phuøng Quaân:
Söï khaùc bieät giöõa hai maãu nhaø vaên tieân tri vaø khaûi töôïng cuõng gioáng nhö söï khaùc bieät giöõa hai maãu trieát gia, noùi theo kieåu ñoâng phöông laø hình nhi thöôïng vaø hình nhi haï, nhö toâi noùi ñeán caëp ñoái laäp Heidegger/Hartmann trong Haønh traïng tö töôûng giöõa hai theá kyû, hay gaàn hôn coù theå ñoái chieáu Jacques Derrida vôùi Michel Serres. Phaàn ngoaïi truyeän (eùpilogue) cuûa Toäi aùc vaø Tröøng phaït khoâng nhö nhieàu nhaø pheâ bình cho laø khoâng caàn thieát, thöïc ra ñeå ñoái thoaïi vôùi moät vaán naïn: taïi sao y khoâng töï saùt? taïi sao y choïn vieäc thuù toäi? vì trong tieåu thuyeát ña ñieäu, nhaân vaät cuõng nhö ngöôøi ñoïc khoâng theå bieát lyù do thöïc söï cuûa vieäc y phaïm phaùp. Giaác chieâm bao maø anh nhaéc ñeán trong ngoaïi truyeän naøy thöïc ñaõ laø nguoàn caûm höùng cho Camus vieát ra tieåu thuyeát La Peste. Camus hay Dostoievski laø nhöõng nhaø vaên tieân tri vì hoï tin vaøo côn dòch khaûi huyeàn ñeå giaûi ñaùp vaán ñeà phi lyù vaø thaát baïi cuûa yù chí quyeàn löïc.
ÔÛ nhöõng nhaø vaên khaûi töôïng thì khaùc. Khôûi töø Kant vôùi Nhöõng giaác moäng cuûa moät ngöôøi khaûi töôïng giaûi thích baèng nhöõng giaác mô sieâu hình/Traumen eines Geistersehers erlautertdurch die Traume der Metaphysik khi trieát gia pheâ bình naøy muoán khai phaù tri thöùc veà nhöõng theá giôùi khaùc (bôûi söï khaùc bieät giöõa mô vaø thöùc ôû choã trong moäng moãi ngöôøi coù moät theá giôùi, nhöng khi tænh moïi ngöôøi coù moät theá giôùi chung) chæ coù theå hoaøn thaønh nhôø ôû nhaän bieát phaàn naøo veà theá giôùi naøy. Khaûi töôïng baét nguoàn töø visio coù nghóa laø nhìn, thaáu thò. Jules Verne coù theå coi nhö nhaø vaên tieân khu cuûa khoa hoïc/giaû töôûng trong haøng nguõ nhöõng nhaø vò lai nhö Arthur Clarke, Isaac Asimov, H.G. Wells, Kurt Vonnegut, Jean-Michel Truong nhôû ôû nhaän thöùc khoa hoïc. Trong tieåu thuyeát cuûa Jules Verne, nhung hinh aûnh vò lai cuûa phi thuyeàn, tieàm thuûy ñónh, tröïc thaêng, hoûa tieãn...Le Chaâteu des Carpathes cuûa Jules Verne chaúng haïn ñaõ coù hình töôïng baùo hieäu ñieän aûnh, truyeàn hình, ngay teân nhaân vaät Telek ñaõ haøm nguï cho thuaät ngöõ vieãn thoâng/teùleùcommunications. Vaán ñeà ñaëït ra laø ngöôøi vieát khoa hoïc giaû töôûng coù laø moät nhaø vaên? hay chæ laø moät ngöôøi thoâng tuïc hoùa khoa hoïc? Michel Serres khi luaän veà Jules Verne trong Jouvences sur Jules Vernes goïi caùi khoa hoïc naøy laø khoa hoïc cuûa nhöõng giaác mô. Traû laïi vò trí nhaø vaên cho nhöõng ngöôøi nhö Jules Verne , khi khôûi söï cuûa saùng taïo vaên chöông baét nguoàn töø choã moäng vaø thöïc, soáng vaø cheát, caùi khaû thoâng vaø baát khaû thoâng...coù theå keát deät, moät hình thöùc oneiricism naøo ñoù...
Ñaøo Huy Ñaùn:
8/ Veà ngoân ngöõ, Phaät ñaõ baûo ngoân ngöõ baát löïc khoâng theå dieãn taû ñöôïc caùi bí nhieäm cuûa hieän
höõu, caùi chöùng nghieäm cuûa taâm linh, nhöng taïi sao Gertrude Stein laïi thaønh coâng veà ngoân ngöõ? Coøn
nhoùm Tel Quel laïi ñöa ra caùi ña daïng cuûa dieãn ngoân (heteroglossia) maø trang 104 cuûa quyeån Töï Truyeän
anh coù nhaéc tôùi thì Phaät, baø Gertrude Stein cuøng nhoùm Tel Quel ai nhaém vaøo baûn theå, ai nhaém vaøo
hieän töôïng cuûa ngoân ngöõ?
Ñaëng Phuøng Quaân:
Theo toâi, coù moät ngöôøi am hieåu caû tö töôûng Ñoâng vaø Taây ñaõ chöùng nghieäm caùi ngoân trong voâ
ngoân naøy cuûa Phaät giaùo. Ñoù laø Nishida Kitaroø, ngöôøiø ñaõ xieån döông caùi oâng goïi laø “tröôøng sôû
cuûa tính Voâ tuyeät ñoái” (zettai mu no basho) vöôït leân khoûi caùi trình ñoä nhaän thöùc baèng khaùi nieäm cuûa
chuùng ta, nghóa laø moät trình ñoä tröïc giaùc naøo ñoù vöôït khoûi ngoân ngöõ vaø tö löï (shiryo). ÔÛ phöông
taây, moät nhaø tö töôûng nhö Wittgenstein cuõng coù moät caùi tröïc giaùc voâ ngoân neân oâng vieát: Veà caùi
maø ngöôøi ta khoâng theå noùi, thì ngöôøi ta phaûi im laëng (Wovon man nicht sprechen kann, darueber muss man
schweigen).
Choøra cuûa Platon coù theå gaàn vôùi tröôøng sôû (basho) cuûa Nishida hôn baát cöù khaùi nieäm “khoâng gian”
naøo khaùc trong trieát hoïc, bôûi khoâng theå xaùc ñònh coù hay khoâng, noùi veà moät caùi khoâng theå noùi.
Töø Gertrude Stein ñeán nhoùm Tel Quel, dieãn ngoân ña daïng laø moät noã löïc cuûa vaên chöông (ít ra laø ñaõ theå
hieän trong tieåu thuyeát phaù theå) vöôït leân khoûi vaên chöông: C’est que la littteùrature est beaucoup plus que la
litteùrature (Sollers). Coù ñaït tôùi caùi toång theå vaên chöông, ñoù laø moät vaán ñeà lôùn. Nhöng laø moät vaán
ñeà khoa hoïc vaên chöông ñang khai phaù. Sollers khi ñi phaân tích kinh nghieäm cuûa Mallarmeù ñaõ nhaän ra moät
trong nhöõng tieàn ñeà cô baûn trong tö töôûng cuûa Mallarmeù laø phi caù tính thieát yeáu cuûa taùc giaû, töø ñoù
coù theå noùi vaên chöông buø ñaép cho caùi khieám khuyeát cuûa nhöõng ngoân ngöõ. Stein cuõng coù moät yù
nghó saâu saéc veà caùi quan troïng cuûa chöõ nghóa khoâng phaûi ôû söï xuaát hieän cuûa noù maø caùch theá noù
xuaát hieän laïi ra sao. Pas d’eùcriture trong dieãn ngoân cuûa Derrida phaûn chieáu caùch theá vaên chöông böôùc
ñi maø khoâng phaûi böôùc ñi cuûa vaên töï trong haønh traïng cuûa ngoân ngöõ.
“Baûn theå cuûa ngoân ngöõ laø Noùi nhö theå chæ daáu” (Das Wesende der Sprache ist die Sage als die Zeige), nhö
Heidegger xaùc ñònh? coù phaûi cuõng trong theå hieän cuûa vaên chöông nhö noùi ñeán treân ñaây? Ngöôøi thieân
veà ñoâng phöông thì cho raèng Heidegger vaãn coøn bò haïn cheá trong ngoân ngöõ, ng**i theo Heidegger tin laø
oâng vöôït raøo caûn ngoân ngöõ khi quan nieäm ngoân ngöõ noùi trong töï phuû nhaän baûn chaát cuûa ngoân ngöõ
(Verweigerung des Sprachwesens).
Toâi coù moät baïn vaên, ngöôøi Taây ban nha, anh vieát 400 trang the book of j’s moät chöõ: la i como negacioùn.
Ñaøo Huy Ñaùn:
9/ Rieâng anh, anh coù yù ñònh vieát moät tieåu thuyeát phaù theå khoâng? Anh muoán phuû nhaän ngoân ngöõ,
phuû nhaän vaên chöông, phuû nhaän nhaân vaät ñeå laøm môùi cho vaên chöông khoâng? Neáu caùi ñaø phuû
nhaän tieán theâm vaøi böôùc nöõa, vaên chöông coù tieán tôùi tình traïng phuû nhaän taùc giaû khoâng?
Ñaëng Phuøng Quaân:
Töï Truyeän laø moät phaù theå tieåu thuyeát, ñeå daãn vaøo nhöõng tieåu thuyeát phaù theå (ñaõ) vaø (seõ) vieát;
vieát khoâng nhaát thieát chæ coù teân moät taùc giaû. Coù theå anh ñang ñoïc moät tieåu thuyeát phaù theå naøo
ñoù cuûa toâi...bôûi söï vaéng maët cuûa taùc giaû.
Toâi muoán daãn trang 116 cuûa Töï Truyeän: ñoïc tieåu thuyeát phaù theå laø lòch söû cuûa moät ngöôøi
(toâi/baïn/hoï baát kyø) ñoïc caâu truyeän cuûa ngöôøi ñoïc lòch söû cuûa ngöôøi ñoïc caâu truyeän veà ngöôøi
ñoïc lòch söû ngöôøi ñoïc caâu truyeän cuûa ngöôøi ñoïc caâu truyeän ñoïc lòch söû ngöôøi ñoïc truyeän
Ñaøo Huy Ñaùn:
10/ Töø La Modification vôùi coát tuûy taâm lyù coå ñieån, nhöng taùc giaû Michel Butor chæ ñoåi môùi ngoâi thöù
cuûa nhaân vaät thay vì duøng nhaân vaät thöù nhaát (toâi), hay nhaân vaät thöù ba (noù, haén, y ta, ñöông söï,
chaøng, naøng, coâ ta, coâ aáy, anh aáy v.v...) thì oâng ta duøng ngoâi thöù hai (anh, maøy, baïn). Nhöng vôùi
Mobile, theo anh thì : nhöõng baûn vaên nhaåy töø nôi naøy qua nôi khaùc, phaù vôõ trieät ñeå caùi lieân tuïc ñòa
dö, söï xeâ dòch thuùc ñaåy söï ñoàng nhaát ñòa danh. Theo anh, söï phaù vôõ aáy ñoái vôùi söï thay ñoåi ngoâi
thöù nhaân vaät aáy coù phaûi söï canh taân caûi tieán nhaåy voït khoâng? Ñoù coù phaûi laø söï loät xaùc ngoaïn
muïc cuûa vaên chöông khoâng?
Ñaëng Phuøng Quaân:
Anh cuõng bieát Michel Butor voán laø ngöôøi hoïc trieát vaø trong khi oâng phaân tích tieåu thuyeát cuûa nhöõng
ngöôøi khaùc, chính laø ñeå ñöa ra nhöõng cô sôû tieåu thuyeát cuûa oâng. Chaúng haïn nhö taäp Essais sur le
roman, tham luaän ôû hoäi nghò Royaumont vaø traû lôøi phoûng vaán cuûa Tel Quel. Butor ñeán vôùi tieåu thuyeát
thieát yeáu ñeå noái caùi choã giaùn ñoaïn giöõa hai phaàn hoaït ñoäng: nghieân cöùu trieát hoïc vaø laøm thô. OÂng
tuyeân boá: Toâi vieát tieåu thuyeát khoâng phaûi ñeå baùn, nhöng ñeå ñaït moät caùi thoáng nhaát trong cuoäc ñôøi
toâi. Coù theå noùi roõ hôn vôùi Butor, moät yù nghóa cho hieän höõu. Toâi nghó, nhöõng tieåu thuyeát cuûa Butor
cuõng nhö töï truyeän, söï chuyeån hoùa taát yeáu trong haønh traïng vaên chöông.
Ñaøo Huy Ñaùn:
11/ Coøn Claude Simon, nhaø vaên Phaùp ñaõ töøng ñoaït giaûi Nobel maø anh ñaõ nhaéc tôùi ôû hai trang 109 vaø
110, thaät ra oâng ta thuù nhaän caùc taùc phaåm vaên chöông cuûa oâng ta khoâng coù trieát hoïc gì raùo, nhöng
oâng ta cuõng ñaõ tuyeân boá raèng oâng ta bò aùm aûnh bôûi söï baát lieân tuïc ñoàng thôøi vôùi söï lieân tuïc, söï
baát lieân tuïc ñoù laø caùi daùng daáp cuûa nhöõng maûnh caûm xuùc rôøi raïc khoâng theå ñeå cho caùi naày vaø
caùi noï dính vaøo nhau. Nhöng vôùi anh qua cuoán Triptyque thì nhaän ñònh laïi khaùc. Xin anh noùi roõ hôn
nhöõng gì anh ñaõ vieát ôû hai trang 109 vaø 110 veà vaên chöông vaø ñöôøng loái cuûa oâng ta trong cuoán naày?
Ñaëng Phuøng Quaân:
Trong Phaù truyeän, toâi ñöa ra hai moâ hình, moät cuûa Robbe-Grillet, Topologie d’une citeù fantoâme, moät
cuûa Claude Simon, Tryptique ñeå minh hoïa tính phaù theå trong Tieåu thuyeát môùi – nhöõng phaân ñoaïn
hoaït caûnh nhö trong ñieän aûnh haäu hieän ñaïi, ôû tieåu thuyeát laø quyeàn naêng ña chieàu cuûa chöõ, ôû
ñieän aûnh laø hình aûnh. Jean Ricardou, moät nhaø lyù luaän xuaát saéc veà tieåu thuyeát môùi ñaõ noùi ñeán
tính phong phuù kyù hieäu cuûa vaên töï trong Tieåu thuyeát môùi, nhö trong tieåu thuyeát La Route des Flandres
cuûa Simon ñeå taïo neân chieàu kích aûo cuûa thöïc taïi, trong khi Metz, moät nhaø lyù luaän ñieän aûnh cuõng
noùi ñeán öu theá cuûa ñieän aûnh vì khaû naêng saùng taïo ra aûo töôûng cuûa thöïc taïi.
Theo toâi, Claude Simon cuøng vôùi Samuel Beckett ñaõ coù moät aûnh höôûng saâu ñaäm cho vaên chöông töø
nhoùm Tel Quel trôû veà sau vôùi caùch theá vaên töï daøn traûi qua tieåu thuyeát cuûa hoï.
Trong Phaù truyeän ôû Töï Truyeän, toâi vieát tieáp nôi trang 111: moät loái tö duy môùi xaây döïng treân thöïc
taïi kyõ thuaät ñöa vaøo phaù theå tieåu thuyeát...chuùng ta phaûi hoïc taäp caùch nghó veà tieåu thuyeát nhö
moät caáu truùc cuï theå hôn laø moät aån duï, toàn taïi trong tröôøng kinh nghieäm hôn laø yù nghóa bieän
luaän.
Ñaøo Huy Ñaùn:
12/ Coù theå ñaây laø moät cuoäc caùch maïng ñaùng quan taâm cuûa töï truyeän. Nhöng anh coù nghó anh nhö
Toân Haønh Giaû laøm cuoäc caân ñaåu vaân quaù daøi xa, quaù nhanh choùng, ngöôøi caàm buùt vaø ñoäc
giaû khoâng theo kòp anh. Coù theå ñaây laø moät cuoäc phaù vôõ moät caùi nhaø maø chuùng ta coù theå tu
boå laïi, thay vì tieâu moät soá tieàn lôùn maø chuùng ta khoâng coù ñuû ñeå xaây caát caùi nhaø môùi hoaøn
toaøn môùi? Anh nghó sao?
Ñaëng Phuøng Quaân:
Vieát cuõng laø moät haønh ñoäng ñeå bieán ñoåi theá giôùi. Toâi ñaõ vieát nhö theá töø laâu laém. Vieát tröôùc
heát ñem laïi söï baát oån cho ñôøi soáng. Vaän ñoäng cuûa vaên chöông laø caùch maïng. Cho neân toâi ñaõ
xaùc ñònh ôû trong Töï Truyeän, nhö taát caû nhöõng cuoäc ñoåi môùi, tieåu thuyeát phaù theå huûy taïo moïi
quy öôùc veà ngoân ngöõ, quy phaïm, tu töø, phong caùch, tö duy, nhaân vaät, theá giôùi, khoa hoïc...nhöng
tröôùc heát vaãn treân con ñöôøng tìm kieám.
Ñaøo Huy Ñaùn:
13/ Trong töông lai, anh seõ vieát gì ñeå cuoäc buùt trình anh ñöôïc lieân tuïc.
Ñaëng Phuøng Quaân:
Haønh traïng cuûa vieát nhö toâi ñaõ noùi vaãn treân con ñöôøng tìm kieám. Trong Trieát hoïc vaø Vaên chöông
xuaát baûn naêm 1974, toâi vieát ñaâu ñoù laø “ñieàu ñau ñôùn khoâng phaûi laø vieát ra taùc phaåm thaát baïi, nhöng
laø khoâng ñöôïc vieát ra”. Ñoái vôùi ngöôøi caàm buùt, khoâng coù ñieàu bí maät naøo khoâng ñöôïc vieát ra,
khoâng coù ñieàu caám kî naøo khoâng ñöôïc vieát ra. Toâi vaãn tieáp tuïc suy nghó nhöõng vaán ñeà cuûa trieát
hoïc, toâi ñang vieát Cô sôû tö töôûng thôøi quaù ñoä, nhöõng nan ñeà phaûi khai phaù nhöng toâi cuõng tieáp tuïc
vieát nhöõng ñieàu caám kî cuûa thöïc taïi, nhöõng phaù theå tieåu thuyeát.
Ñaøo Huy Ñaùn:
14/ Hieän giôø, anh ñang coù döï ñònh gì veà vaên chöông ñaây?
Ñaëng Phuøng Quaân:
Moät döï aùn laâu daøi: Pheâ phaùn lyù trí vaên chöông. Nhieàu nhaø trieát hoïc ñaõ vieát veà vaên chöông, nhöng
thöôøng chæ laø nhöõng tö töôûng taûn maïn. Tröø moät hai nhaø, nhö Roman Ingarden. Nhieàu ngöôøi ñaõ noùi veà
nhieàu laõnh vöïc khaùc, nhö lyù trí söû, lyù trí bieän chöùng, lyù trí phaân taâm...nhöng vaên chöông vaãn laø moät
laõnh vöïc bao quaùt. Coâng trình naøy chaéc chaén ñoøi hoûi nhieàu thôøi gian.
Ñaøo Huy Ñaùn:
15/ Anh coù ñieàu gì muoán nhaén nhöõng caây vieát môùi khoâng?
Ñaëng Phuøng Quaân:
Moät ñieàu ñaõ noùi ñeán ôû cuoái Töï Truyeän: thöïc nghieäm, khaùm phaù ra nhöõng ñieàu chöa heà tìm kieám vaø
tìm kieám trôû thaønh lao ñoäng. Moät chöõ Sapientia maø Barthes noùi ñeán trong baøi khai giaûng ôû Colleøge de
France. Toâi nghó chæ nhöõng keû laïc haäu môùi quanh quaån trong xoù gieáng cuûa mình, khoâng bieát hoïc ôû
mình, ôû ngöôøi, môû roäng taàm nhìn ra theá giôùi.
Ñaøo Huy Ñaùn:
16/ Xin caùm ôn nhaø vaên Ñaëng Phuøng Quaân.
LTS: Ñaøo Huy Ñaùn laø buùt hieäu khaùc cuûa moät nhaø vaên noåi tieáng hieän ñang cö nguï ôû Phaùp.
No comments:
Post a Comment