Sunday, September 9, 2012

LÊ MINH HÀ * THƠ PHÙNG CUNG

Lê Minh Hà & Thảo Trần
Le Bruit Du Temps


Trong gối vọng tiếng ru
Lắng tai mới rõ
Tiếng tóc mình chuyển bạc.

Phùng Cung

En me privant des mers, de l'élan, de l'envol
Pour donner à mon pied l'appui forcé du sol:
Quel brillant résultat avez-vous obtenu?
Vous ne m'avez pas pris mes lèvres qui remuent!

Mandelstam

[Mi lấy của ta
Biển
Trời
Gió
Cùm chân ta vào ?ất:
Làm sao mi cấm môi ta run?]

Nhà thơ biết rằng mặc dù sự cô ?ơn, tủi nhục, tiếng môi run sẽ có một ngày nghe ?ược,
và thơ, như cái chai ném xuống biển, sẽ có ngày vượt biển ?ợi, tới bờ mong.
Tại Voronej, vùng Crimé, chốn lưu ?ầy, cảm thấy giờ phút cuối cùng ?ã ?iểm,
tiếng môi run chẳng vì thế mà câm nín:

Ta không muốn, như một cánh bướm trắng kia,
Trả lại mặt ?ất chút tro than vay mượn.
Ta muốn cái thân xác này
Biến thành ngã  tư, ngã năm, ngã bẩy,
Thành phố, thành ?ường....

Hãy học cùng với Mandelstam, nghệ thuật khó khăn:
Lắng Nghe Tiếng Thời Gian.
[Như học cùng Phùng Cung:
Lắng Nghe Mới Rõ
Tiếng Tóc Mình Chuyển Bạc]

Nilkiata Struve

Lời Tựa "Tiếng Thời Gian"
(tập thơ xuôi của nhà thơ Nga Ossip Ẹ Mandelstam)

"Pour moi, pour moi, pour moi dit la révolution"
"Tout seul, tout seul, tout seul répond le monde"

On vivait mieux auparavant,
A vrai dire, on ne peut comparer
Comme le sang bruissait alors
Et comme il bruit maintenant.
Mandelstam

Phùng Cung - ?ời người, ?ời chữ

Thơ - với ai ?ấy - trước khi là nghiệp thì ?ã là nghề. Dù nhuận bút cho thơ luôn ít ỏi ?ến tội nghiệp thì ?ó vẫn là nhuận bút. Và ?ôi khi, nhuận bút nhỏ nhoi kia vẫn có thể bị coi là nhiều, bởi với người yêu thơ, thơ không bao giờ ?ược là thế phẩm.

Với Phùng Cung, thơ có lẽ chỉ là nghiệp. Hẳn là thế! Vì nếu không, người thơ ấy ?ã phải răn mình treo bút sau bao nông nỗi mà duyên do là chữ nghĩa. Mười hai năm ở tù vì vài ba phúng dụ nghệ thuật vượt ra khỏi khuôn khổ quy phạm của nền văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa - 'Con ngựa già của chúa Trịnh'; 'Dạ kÝ - ấy là cái giá Phùng Cung ?ã trả cho những ?am mê chữ nghĩa của mình, ấy cũng là cái phần ?au khổ người thơ ?ã gánh cùng bạn bè nghệ sĩ trong phong trào Nhân Văn Giai Phẩm.

------------

Trong 'Cát bụi chân aí, Tô Hoài ?ã rất thâm trầm cho người ?ọc thấy những thống khổ mà Phùng Cung ?ã trải. Chân dung người tù mãn hạn Phùng Cung ấy sẽ khiến ta trọng hơn một Phùng Cung khác: làm ?inh và làm thơ; làm ?inh ?ê? sống và ?ê? vật lộn với chữ nghĩa, khó nhọc và mê mải chẳng khác gì một Hàn Dũ, một Giả ?ảo thời xưa.

Tài tình ấy của Phùng Cung với thơ ?ã ?ược thấu hiểu bằng tài tình của một người thơ khác - Phùng Quán. Trên một số Diễn ?àn năm ngoái, giới thiệu thơ Phùng Cung, Phùng Quán ?ã cho biết sẽ ?i ?ọc thơ xuyên Việt hòng ?ủ tiền giúp Phùng Cung khai sinh thơ mình. Dưới suối vàng chắc hẳn Phùng Quán cũng ngậm cười vì người anh em thơ của mình rốt cục cũng ?ã ra mắt ?ược tập thơ ?ầu tay. Ở tuổi sáu nhăm. Vâng, ?úng, ở tuổi ấy.

Tôi hình dung Xem ?êm của Phùng Cung nằm khiêm nhường trên giá của một hiệu sách Hà Nội, lẫn giữa bao nhiêu bìa sách ?o? và xanh khác. Ở cái thời loạn sách, một cô sinh viên năm thứ hai cũng có thể ?ược bố mẹ chi tiền in một tập thơ, những câu chữ rút ruột mà thành của Phùng Cung sẽ có tác ?ộng thế nào ?ến tâm thế con người?

*.

Nếu dừng ở số lượng bài in trong tập Xem ?êm thì ắt phải giật mình: 200 bài. Hai trăm bài thơ, bài nào cũng buộc ta phải lắng mình lại mà ngẫm nghĩ. Tự nghĩ, ?ây không phải là một sự xa xỉ lời ca ngợi. Cũng tự nghĩ: Dễ mấy người làm ?ược thế trong thợ

Thơ Phùng Cung là thứ thơ kiệm chữ, phảng phất gợi nhớ Tanca, Haiku của Nhật. Thơ ấy buộc mỗi chữ phải ở thế thăng hoa. Xem ?êm ?ạt tới ?ô. ấy: tứ không lộ và chữ thì như nhập hồn. Ví dụ mùa nước lụt, với Phùng Cung, ?ã là 'Mùa nước mắt':

?ê tiền triều gãy khúc

?ồng ngập trắng

Con lềnh ?ềnh cõng - vắng - bơi - suông

Thương em ?ứng giữa mùa nước mắt.

Ở một bài bất kỳ nào khác, cũng có thể tìm minh chứng cho ?iều ?ã nói, chẳng hạn 'Gặp em'.

Lâu lắm gặp em

Em chỉ khóc quay ?i

Bước - héo

Áo - gầy

Gió - va - nón - cũ

Tôi hiểu em

Tôi chẳng nói ?ược gì.

-----------------

Có thể là do hoàn cảnh sống riêng, Phùng Cung buộc phải ?ứng bên lề thế sự và do thế phải luôn luôn hướng nội, một ?ặc ?iểm của Xem ?êm là không có bài nào ?ộng chạm trực tiếp tới các biến cố lịch sử trong ?ời sống dân tộc suốt mấy chục năm qua. Nhưng trung thành với mình như thế thì ?ã là một bản lĩnh nghệ thuật và bản lĩnh thơ của Phùng Cung ở Xem ?êm là ở chỗ thơ ông chứa chở không phải là các biến cố ?ến rồi ?i mà là cái hồn vía của hiện thực ?ược soi ngắm qua một ?ôi mắt thức.

Ấy là những mảng cắt từ một nông thôn Việt Nam khó nghèo:

Như 'Cua ?ồng'

Phận - lấm

Tối ngày ?ào khoáy

Lưng nắng - vẽ

Hoa văn tiền sử

Chài chãi ?ồng chiêm

Mấy kiếp rồi

Hay Vạc

Nắng - ?ạp cánh ?ồng

xơ xác

Bước liêu xiêu

Cái vạc ăn ngày.

--------------

Phùng Cung, ở mặt này của hiện thực, ?ã ?ạt tới ?ô. sâu sắc chưa từng thấy trong thơ ca Việt Nam mấy chục năm ?ổ lại ?ây. Thơ ông nói rất giỏi, rất giản dị về cái nghèo, cái lam lũ, cái thanh sạch và cam chịu cho ?ến giờ vẫn thống trị nông thôn Việt Nam. Thật khó tìm trong diện mạo thơ hôm nay những nét thơ này nếu không phải là chỉ có ở một thơ Phùng Cung. Thơ ông có cái kiệm lời của người từng trải:

Bếp

Gió mưa sùi sụt

Lửa mất

Bếp còn

Âu rỗng chuột rình khua khoắng

Ba vua bếp già lo lắng lườm nhau.

Nắng hoa ngâu

Bước em xéo bóng

?i về hai buổi

Càm cắp queo hông

Nắm rau nón củi

Se sém nỗi ong vàng

?iếng nắng - hoa - ngâu.

----------------

Nếu nói về tài quan sát của Phùng Cung ở ?ây thì thật chưa ?ủ. Có bao nhiêu hòa nhập, yêu thương, gắn bó trong những câu chữ ?ó.

Và những yêu thương ấy lại tụ về chất chứa ở một người thôi - Phùng Cung. Trọn tập Xem ?êm, không có bài nào nói tới những oan khiên trong ?ời nhà thơ, nhưng lại có rất nhiều bài nói tới những mất mát, thiếu hụt, những sự dữ của ?ời người, ví như một 'Ao hoang', 'Gãi ?ất', 'Quyên giáó, '?ậu mùá... Xuất hiện với tần suất gần như thế là những bài dường như chỉ vờn họa lại cái thuần khiết của sáng, chiều, trưa, của nắng mưa... Nhưng có bao giờ thơ tả cảnh lại chỉ là tả cảnh thôi ?âu, với những tài thơ thực sự? Ví như chỉ ở một bài bất kỳ này của Xem ?êm:

Vắng

Dưa héo sào phơi

Em ?i ?âu

Chĩnh nước gốc cau

Ôm khoanh - trời cũ

Lá bưởi ?ầu hồi

Loáng thoáng phân chim.

--------------

Có chăng mối liên hệ hữu cơ giữa hiện thực và kẻ nghiền ngẫm nó ở hiện tượng làm nên một ?ặc ?iểm thi pháp này của Phùng Cung?

*.

?ê? mới hóa thơ, nhà thơ có thể ?ưa ra một tuyên ngôn thơ mang tính bùng nổ. Và biến tuyên ngôn thành hiện thực bằng những thi phẩm tân kỳ mà buổi ?ầu xuất hiện có thể làm người ?ọc sững sờ, phẫn nộ. Cũng có thể, người thơ sẽ lặng lẽ tiến chiếm những tiêu chí trên con ?ường hiện ?ại hoá thơ ca chỉ bằng những vần thơ nặng những tự tình. Người yêu thơ cuối thế kỷ này ?ang ?ược chứng kiến lại một hiện tượng ?ã xảy ra từ ?ầu thế kỷ: thơ ?ang quẫy cựa, ?ang ?òi tung phá, ?ang ?ược mới hóa. Góp phần vào tiến trình ?ó của thơ ca là những Lê ?ạt với Bóng Chữ; ?ặng ?ình Hưng với Bến Lạ và Ô Mai; là những ?ỗ Kh; Hoàng Hưng; Dương Tường; Khế Iêm... Rất nhiều tên tuổi nữa. Dường như Phùng Cung không ?i chung một con ?ường với các nhà thơ vừa nói, nhưng vẫn là một mục ?ích ấy. Không thể coi là ngẫu nhiên hiện tượng Phùng Cung ưa một lối viết ngắn, súc tích hơn cả thơ ?ường, cũng như liên tục tạo từ mới hoặc tạo hàm nghĩa mới cho từ... Có không ít bài ở Xem ?êm chỉ gồm có một câu.

Nghĩa Trang

Lặng nhịp sương rơi

Chiều - gạo - ?ổ

Dế gào chân mộ

Trăng lên...

Cây Khế

Này em

Cây khế gãy rồi

Nỗi chua vẫn hỏi thăm

Người trồng cây.

----------------

(Nghiến ?ứt hình thức thông thường của thơ sáu tám là hiện tượng thường thấy ở thơ ca hiện nay song chưa thấy ai ngắt nhịp 5/3 như ở câu tám bài trên (? Rất lạ!)

*.

Khó có thể phủ nhận rằng trong văn xuôi ?ương ?ại, Tô Hoài là người ?i dai nhất, xa nhất trong việc khai thác khả năng biểu cảm của tiếng Việt, cũng như làm phong phú nó. Dù có là họa sỹ cũng không dễ gì diễn tả cho hết các sắc ?ô. của màu vàng qua sự mô tả của Tô Hoài. Phùng Cung chính là một người như thế của thơ ca Việt Nam ?ương ?ại. Nắng của Phùng Cung là nắng - Âu Cơ, nắng - ngả - tương, nắng - non, nắng - phơi - rơm, nắng - ?ồng - trinh, nắng - hàn - vi, nắng - hoa - ngâu, nắng - thừa, nắng - cũ... Và gió nữa: gió cỡn, gió quần, gió trong cả hình ảnh váy lộng buồm... Nắng gió ?ấy là nắng gió của thị giác mà trước hết là nắng gió của tiềm thức. Và những hình ảnh như thế xô dạt trong suốt Xem ?êm như là sáng tạo riêng của ho. Phùng thi sĩ.

________

Phùng Cung mang lại cho thơ sự vi diệu khi làm sống dậy những hình ảnh của khứu giác. Chưa hề thấy ở ?âu sự xuất hiện thường xuyên ?ến thế của kiểu hình ảnh này như ở Xem ?êm: Gió quần lùm ngải cứu - Mùi ngộ cảm ?ầy vườn; mùi cháo - canh; mùi tép rang hàng xóm thơm - nghiêng, trứng nhà ai rán - thơm - mùi - thiếu mỡ; Ai ?ốt rác lá tre bên ngõ - Lối ?i ?ầy mùi - khói - cuối - năm, mùi - dòng - giống... Sự cụ thể hóa cái tưởng chừng khó cụ thể ấy ?ã là một nét ?ặc sắc của không gian nghệ thuật thơ Phùng Cung.

--------------

Phùng Cung tỉ mỉ nhạy cảm trong quan sát, cẩn trọng trong cấu tạo hình ảnh. ?ó tuyệt nhiên không phải là cái tỉ mỉ của lối tư duy liệt kê. Sau câu chữ như họa như khắc kia là những miền tâm cảm của một người ít ngủ. Hình ảnh này của chủ thể trữ tình thường hay thấy ở thơ những bậc ưu thời mẫn thế thua? xưa. Phùng Cung Xem ?êm, những ?êm của ho. Phùng là những '?êm - nghiêng - gió - chập - chờn - mưa - gõ - lá; ngọn ?èn con ?òi - lay - gió - cả ao sâu cá quẫy nhắn mưa rào; là '?êm xá tộí, là những '?êm chợt nghé

Trong gối vọng tiếng ru

Lắng tai mới rõ

Tiếng tóc mình chuyển bạc.

------------

Phải ?ọc những 'Nghe ?êm', 'Xem ?êm' ấy mới có ?ược hình dung không sai về gương mặt thơ Phùng Cung. Phùng Cung dồn chứa trong thơ cái tinh tế trước ?ời sống vi mô và cả vĩ mộ ?ọc Xem ?êm, thấy mừng vì mình còn biết nhân hậu, và ?ôi lúc thấy rùng mình chắc sẽ là cảm giác của không phải một người, khi ?ọc (chẳng hạn) bài này:

Tội nghiệp

Tội nghiệp nhà thơ

Hợm mình

Lầm lạc

Bởi không biết sống

Nên không biết chết

Nửa thế kỷ

Bị lưu ?ày

Trong cõi tung hộ

---------------

Thơ Phùng Cung là thế, thâm trầm, thấm thía, tan trong tình và thăng hoa từ tình.

*.

Rồi có thể sẽ tới một ngày, thơ ca Việt Nam sẽ chuyển hẳn sang cái mà hôm nay ta gọi là thơ hiện ?ại hay hậu hiện ?ại hay (sẽ gọi là) hậu bình phương lập phương hiện ?ại và ?i xa hơn thế. Thơ sẽ có thể chỉ gồm những nguyên âm hoặc phụ âm; sẽ xuống dòng nhiều như nhảy cầu thang hoặc sẽ không xuống dòng như trôi miên man trên biển, sẽ ?ược cắt dán bằng các vật liệu tưởng chừng phi thơ hoặc sẽ ?ược bẻ gãy như những ?oạn chiến hào còn sót lại ở một góc rừng hoang sau nhiều năm im tiếng súng; Thơ có thể khai tử toàn bộ chấm và phẩy và toàn bộ các kỶ hiệu dấu /; ( ) hoặc ?ơn giản chỉ là một hay nhiều trang giấy trắng hoang tưởng giữa một tập sách... Và người yêu thơ sẽ giải mã ?ược toàn bộ các kỶ hiệu âm thanh ấy. Hoặc không giải mã ?ược thì cũng sẽ chấp nhận...

------------

Tôi nhớ tới sự toàn thắng của Thơ Mới năm mươi năm hơn về trước. Trước khi tuyên xưng Thơ Mới, Hoài Thanh, Hoài Chân ?ã 'Cung chiêu anh hồn Tản ?á như là người bắc cầu cho hai thế kỷ thơ. Người ta không thể gọi Phùng Cung là một nhà thơ hiện ?ại hiểu theo nghĩa trên, mà chắc gì nhà thơ muốn vậy, nhưng với một phong cách ?oạn tuyệt với nền thơ ?ương thời mà vẫn chất chứa cái hồn cốt của thơ Việt Nam muôn thuở, chắc chắn thơ Phùng Cung sẽ làm thiên hạ tốn không ít giấy mực và thời gian. Như Tản ?à ?ã từng.

----------------------

Thơ ?ang rất cần những kẻ âm thầm sống cho thơ như thế, và tài như thế. Tiếc thay, không nhiều!

1996

 Lê Minh Hà

No comments: