Tuesday, September 4, 2012

ĐẶNG PHÙNG QUÂN* PHÊ BÌNH VỊ LAI

sôûpheâ bìnhluaänlai
ñaëng phuøngquaân
Haõy töôûng töôïng moät khoaûng thôøi gian troáng... baây giôø laø naêm 2042, taùc gia thoï ñaõ moät traêm tuoåi. Moät traêm naêm cuûa ñôøi ngöôøi, oâng nhìn laïi. Theá kyû cuûa khoa hoïc vaên chöông coøn laïi gì ? Bao nhieâu saùch vôû trong thö vieän? ÔÛ vaøo thôøi ñaïi haäu vi tính, moïi döõ lieäu ñaõ ñöôïc toàn tröõ baát hoaïi, moïi thoâng tin traøn ngaäp treân maïng, vaên chöông coù bieán ñoåi? Quaù trình nhaän thöùc cuûa ñoïc vaø vieát coù bieán ñoåi? Neàn vaên minh saùch vôû nhöôøng böôùc cho vaên minh sieâu baûn?
Quyeån saùch coù toàn taïi? Caâu hoûi ñaõ ñöôïc ñaët töø hôn nöûa theá kyû tröôùc khi ngöôøi ta nhìn veà töông lai cuûa quyeån saùch cuøng vôùi caùch caáu truùc cuûa nhöõng baûn vaên lieäu coù bieán ñoåi, khi nhöõng heä thoáng töông taùc nhö Web, MOO vaø MUD coù aûnh höôûng tôùi söï phaùt trieån vaø tieán hoùa cuûa nhöõng quy taéc maãu baûn. Ngöôøi ta cuõng ñaõ hình dung quang caûnh nhöõng quyeån saùch in, nhöõng thö vieän vaø tieäm saùch, nhöõng cô quan phaùt haønh coå truyeàn seõ nhöôøng böôùc cho nhöõng cô cheá vaø loïai ñieän töû, thuyeát thoïai theo tuyeán trao chöùc naêng laïi cho nhöõng kieåu thoâng tin ña hieäu, sieâu baûn. Thaät ra quan nieäm "caùi naøy gieát cheát caùi kia" nhö loái noùi cuûa Hugo (ceci tuera cela) töøng ñöôïc neâu ra nhö khi phaùt kieán nhieáp aûnh töôûng seõ thuû tieâu hoäi hoïa, ñieän aûnh ra ñôøi thuû tieâu kòch ngheä, truyeàn hình thuû tieâu ñieän aûnh, maùy ñaùnh chöõ töôûng seõ thay theá buùt vieát, cöûa keùo töï ñoäng thay theá cöûa coù baûn leà.ñòeän toùan thay theá quyeån saùch. Moät quan nieäm nhö theá phaùt xuaát töø choã khoâng phaân bieät nhöõng phöông tieän saûn xuaát vaên hoùa vôùi phöông thöùc saûn xuaát vaên hoùa. Söï tieän lôïi cuûa maïng löôùi thoâng tin ña hieäu, söï phoå bieán vaø baûo quaûn tö lieäu qua ñieän toaùn giuùp cho con ngöôøi gìn giöõ ñöôïc quyeån saùch vónh cöûu [1]. Nhöõng hieäu naêng môùi coù theå laøm phong phuù caáu truùc quyeån saùch - bôûi quyeån saùch gaén lieàn vôùi chöõ vieát vaø thò giaùc.
Trong Trieát hoïc vaø Vaên chöông noùi veà quyeån saùch :
"vaãn ñoàng nhaát vôùi chính noù (Husserl ñi töø moái töông quan giöõa tính lyù töôûng vaø thöïc taïi trong moïi ñoái vaät vaên hoùa (taùc phaåm vaên chöông) treân tính ñoàng nhaát naøy). Nhöng quyeån saùch ñeå laø quyeån saùch, khoâng phaûi moät taäp giaáy ñoùng vaø in ñen, phaûi ñöôïc nhieàu ngöôøi ñoïc vaø hieåu (vôùi nhöõng aán baûn cuøng nguyeân maãu !) vaø ñeå ñoïc quyeån saùch, con ngöôøi phaûi soáng, nghóa laø sinh ra, lôùn leân vaø maát ñi; ñôøi soáng cuûa con ngöôøi trong chuû yeáu cuûa baûn ñoïc naøy khoâng saùng taïo ñieàu gì môùi laï nöõa vaø thôøi gian cuûa ngöôøi-ñoïc-saùch laø thôøi gian tuaàn hoøan. Thöïc hieän tri thöùc tuyeät ñoái, nghóa laø thoáng nhaát khaùi nieäm vaø thôøi gian, quyeån saùch coù cô caáu voøng troøn: khaùi nieäm khoâng coøn laø moät töông giao nöõa, nhöng ñoàng nhaát vôùi thôøi gian trong söï taän cuøng cuûa lòch söû."
Quaù trình tieán trieån cuûa vaên chöông cuõng dieãn ra moät chu trình nhö vaäy. G. Genette laáy ví duï töông töï nhö ñöùa treû ñaéc thuû ngoân ngöõ khoâng phaûi do moät söï môû roäng töø vöïng ñôn giaûn maø do moät daãy nhöõng phaân chia noäi taïi khoâng laøm bieán ñoåi quaù trình ñaéc thuû toøan dieän : ôû moãi giai ñoïan naém ñöôïc moät ít töø ñoái vôùi ñöùa treû laø toøan boä ngoân ngöõ ñeå söû duïng chæ moïi söï vaät, taêng theâm chính xaùc maø khoâng coù choã giaùn ñoïan naøo caû, con ngöôøi cuõng vaäy, chæ ñoïc moät quyeån saùch ñoái vôùi y laø toøan boä "vaên chöông" theo caùi nghóa sô khôûi cuûa töø naøy, roài khi ñoïc ñöôïc hai quyeån, hai quyeån naøy goùp phaàn vaøo toøan boä lónh vöïc vaên chöông cuûa y maø khoâng coù choã giaùn ñoïan naøo giöõa chuùng. Vaên chöông coù xu höôùng phaân chia nhoû ra hôn laø môû roäng. Tu töø hoïc coå ñieån yù thöùc caùi heä thoáng nhö vaäy khi ñeà ra lyù luaän veà nhöõng theå loïai, nhö söû thi, bi kòch , haøi kòch.chia xeû toøan boä lónh vöïc vaên chöông. Caùi thieáu soùt trong lyù luaän naøy laø chieàu kích thôøi gian, caùi yù töôûng ñeå cho moät heä thoáng coù theå tieán hoùa. Söï tieán hoùa cuûa vaên chöông ñaõ bieåu thò caùi phong phuù qua nhöõng giai ñoïan phaùt trieån cuûa chuû nghóa Hình thaùi Nga, Pheâ bình thoâng dieãn, Pheâ bình caáu truùc, Pheâ bình luaän Môùi. Lòch söû vaên chöông trôû thaønh lòch söû cuûa moät heä thoáng, nghóa laø tieán hoùa cuûa chöùc naêng (lyù luaän Hình thaùi Nga goïi laø bieán ñoåi cuûa chöùc naêng [2]), maët khaùc nhö Jakobson nhaän xeùt laø bieåu ñoà vaên chöông cuûa moät giai ñoïan khoâng nhöõng chæ ra "saûn xuaát vaên chöông cuûa moät giai ñoïan nhaát ñònh maø coøn chæ ra boä phaän cuûa truyeàn thoáng vaên chöông trong giai ñoïan naøy vaãn coù sinh löïc hay ñöôïc phuïc hoài", ñieàu ñoù coù nghóa laø söï choïn loïc moät xu höôùng môùi trong nhuõng caùi coå ñieån cuõng nhö lyù giaûi laïi theo taân traøo cuõng laø moät vaán ñeà cô baûn cho nhöõng nghieân cöùu vaên chöông ñoàng ñaïi, ñaët ñònh trong vieãn töôïng lòch ñaïi cuûa nhöõng bieåu ñoà ñoàng ñaïi keá tuïc. Chaúng haïn, trong khung caûnh vaên chöông hieän ñaïi, Cervantes laø ngöôøi ñöông thôøi vôùi Kafka. Moät thôøi ñaïi coù theå bieåu hieän qua caùi ñöôïc ñoïc cuõng nhö caùi ñöôïc vieát, cho neân Jorge Luis Borges ñaõ phaùt bieåu trong nhöõng naêm 1950s laø "neáu cho toâi ñoïc baát kyø trang saùch naøo vieát hoâm nay nhö ngöôøi ta seõ ñoïc noù vaøo naêm 2000 thì toâi cuõng bieát ñöôïc vaên chöông cuûa naêm 2000".
Söï bieán ñoåi chöùc naêng vaên chöông haøm nguï moät lòch söû cuûa nhöõng quan heä giöõa vaên chöông vaø toaøn boä ñôøi soáng xaõ hoäi. Söï ra ñôøi cuûa ñieän aûnh chaúng haïn laøm bieán ñoåi moät vaøi chöùc naêng cuûa vaên chöông cuõng nhö cho noù moät soá phöông tieän môùi, phaùt sinh vi tính aûnh höôûng saâu saéc ñeán söï hieän dieän cuûa vaên chöông, thaäm chí coù theå thuû tieâu chöùc naêng chuyeân chôû tri thöùc cuûa quyeån saùch. Khi ñieän toaùn trôû thaønh moät hình thaùi cuûa ñôøi soáng, nhö baát kyø hình thaùi sinh hoïat khaùc, chaúng haïn laùi xe, goïi ñieän thoïai, môû truyeàn hình.khaû naêng coù theå ñaët ra laø coù theå hoäi tuï giöõa khoa ñieän toùan vaø lyù luaän vaên chöông, maø lyù luaän vaên chöông laø noùi ñeán lyù luaän veà yù nghóa, veà nhaän thöùc baûn vaên. Khaû naêng ñaùp öùng cuûa khoa ñieän toùan lieân heä ñeán quaù trình bieåu hieän nhaän thöùc vaø dieãn trình ngoân ngöõ töï nhieân , nghóa laø noùi ñeán trí oùc nhaân taïo (AI: artificial intelligence). Lieäu AI trong dieãn trình ngoân ngöõ töï nhieân (NLP: natural language processing) coù theå vieát ra nhöõng thaûo chöông thöïc hieän nhöõng ñoái thoïai hoûi/ñaùp, chuù giaûi, toùm löôïc vaên baûn, thaûo luaän nhöõng vaán ñeà taâm lyù, thuyeát thoïai töø nhöõng vieãn töôïng khaùc bieät veà nhöõng nhaân vaät khaùc bieät? Lieäu moät thöïc hieän NLP coù khaû naêng taïo laïi khuoân maãu nhöõng nghieân cöùu vaên hoïc?
Quyeån saùch trong moái quan heä voøng (nhaø vaên-taùc phaåm-ngöôøi ñoïc) hay (baûn vieát/baûn ñoïc) hay (baûn vieát-baûn pheâ bình-baûn ñoïc) [3] ñaët ñeå vò theá cuûa pheâ bình. Nhöng pheâ bình laø gì? Taïi sao laïi ñaët vaán ñeà pheâ bình thuaàn tuùy?
Moät khaùi nieäm veà pheâ bình vaên chöông ñeàu mang tính caùch xu höôùng chæ coù theå xaùc ñònh treân cô sôû lyù luaän. Nhöng ngay treân cô sôû lyù luaän cuõng khoâng mang tính thoáng nhaát [4]. Wellek nhaän xeùt "khaù laï laø veà maët thöïc tieãn khoâng coù tö lieäu naøo veà lòch söû cuûa töø "criticism" hay caû "critic" ngoïai tröø muïc vieát veà kritikoùs cuûa Gudeman trong thôøi coå ñaïi". Ñöùng treân phöông dieän ngöõ nghóa lòch söû, Wellek phaân tích töø kritikoùs (baét nguoàn töø kriteùs, tieáng hy laïp coù nghóa laø quan toøa, krineùin, pheâ phaùn) coù nghóa laø moät nhaø pheâ phaùn vaên chöông ñaõ coù töø theá kyû thöù tö tröôùc Coâng nguyeân ñeå phaân bieät vôùi grammatikoùs, nhaø ngöõ phaùp, tuy nhieân khoâng coøn ñöôïc noùi tôùi veà sau, ngay caû töø criticus cuõng hieám thaáy trong vaên chöông coå la tinh. Trong thôøi Phuïc höng, töø naøy chæ duøng cho nhöõng nhaø nghieân cöùu coå vaên. Tuy nhieân Julius Caesar Scaliger (1484-1558) ñöôïc coi nhö nguoàn goác cuûa moät khaùi nieäm môùi cuûa pheâ bình, qua nhöõng nhaø pheâ bình cuûa theá kyû 17. Keå töø ñaây coù moät lòch söû tieán hoùa cuûa nhöõng töø critica,critic, critique, critick, criticism,criticismo cho ñeán Kant. Trong töø ñieån Phaùp, YÙ , Taây ban nha töø naøy trôû thaønh ñaëc ngöõ ñeå chæ trieát hoïc pheâ bình cuûa Kant.
Ba taùc phaåm lôùn cuûa Kant mang teân Pheâ bình : Kritik der reinen Vernunft, Kritik der praktischen Vernunft, Kritik der Urteilskraft. Nhöõng lyù giaûi veà trieát hoïc pheâ bình cuûa Kant chæ nhaèm giaûi thích nhöõng vaán ñeà Kant ñaõ khai phaù vaø khoâng chuù troïng ñeán cô sôû khôûi nguyeân, khu bieät giai ñoïan tröôùc vaø sau pheâ bình. Töø pheâ bình krinein hy laïp coù nghóa laø khu bieät, phaân rôøi. Vaán ñeà cô baûn cuûa Kant laø laøm theá naøo tri thöùc toång hôïp khaû höõu ñoàng thôøi laïi coù tính tieân nghieäm. Nhöng chính Heidegger laø ngöôøi ñaõ nhìn ra khôûi nguyeân caùch ñaët vaán ñeà cuûa Kant khi hoûi : Taïi sao luaän thuyeát veà phöông phaùp, lyù giaûi vaø trình baøy tri thöùc toång hôïp tieân nghieäm naøy laïi goïi laø pheâ bình? Trong giaùo trình muøa ñoâng nhöõng naêm 1927-28 taïi Ñaïi hoïc Marburg ñöa ra lyù giaûi hieän töôïng luaän taùc phaåm "Pheâ phaùn lyù trí thuaàn tuùy" cuûa Kant, oâng nhaän ñònh cô sôû sieâu hình hoïc nhö theå khoa hoïc khoâng chæ laø moät cô sôû cuûa trieát hoïc sieâu nghieäm hay höõu theå luaän noùi chung maø ñoàng thôøi cuõng laø moät ñònh giôùi haïn vaø haïn cheá khaû naêng cuûa tri thöùc tieân nghieäm cuûa lyù trí thuaàn tuùy, ñoù laø "pheâ bình".Kant ñaõ chæ ra ñaëc thò naøy trong chöông ba nhan ñeà "Caáu truùc cuûa lyù trí thuaàn tuùy" cuûa phaàn Phöông phaùp luaän sieâu nghieäm ñeå khu bieät pheâ bình laø vieäc ñieàu tra khaû naêng tri thöùc tieân nghieäm vôùi sieâu hình hoïc laø vieäc trình baøy toøan boä tri thöùc naøy :
"Trieát hoïc veà lyù trí thuaàn tuùy giôø ñaây hoaëc laø moät döï bò (söûa soïan) nhaèm ñieàu tra quan naêng lyù trí ñoái vôùi moïi tri thöùc thuaàn tuùy tieân nghieäm, goïi laø Pheâ bình, hoaëc thöù nöõa laø moät heä thoáng lyù trí thuaàn tuùy (khoa hoïc), toøan boä tri thöùc trieát lyù (chaân xaùc cuõng nhö bieåu hình) xuaát loä töø lyù trí thuaàn tuùy trong moái lieân laïc heä thoáng, goïi laø Sieâu hình hoïc."[5]
Ñieåm chuû yeáu Heidegger muoán noùi ñeán ôû ñaây laø baùc boû nhöõng lyù giaûi veà Pheâ bình cuûa Kant nhö moät nhaän thöùc luaän cuûa nhöõng khoa hoïc töï nhieân toùan hoïc maø khoâng nhìn ra Pheâ bình naøy lieân quan ñeán höõu theå luaän.[6]
Trong hoäi luaän thaùng 9 naêm 1966 taïi Centre Culturel International de Cerisy-la-Salle, Geùrard Genette ñöa ra moät tham luaän veà Nhöõng lyù cuûa pheâ bình thuaàn tuùy/Raisons de la critique pure [7]. Khoâng phaûi tình côø maø Genette ñaët moät tieâu ñeà ñoái laïi vôùi Pheâ bình lyù thuaàn tuùy/Critique de la raison pure cuûa Kant. Pheâ bình nhö Kant ñaõ chæ ra laø coâng cuoäc ñieàu tra nhöõng khaû naêng nhaän thöùc, ñeà ra cô sôû höõu theå luaän cuûa lyù thuaàn tuùy. Moät pheâ bình thuaàn tuùy coù khaû höõu? Pheâ bình laø moái quan heä giöõa lyù vaø khaû naêng xaây döïng nhöõng nguyeân lyù; ngöôïc laïi coù theå ñieàu tra nhöõng nguyeân lyù cuûa coâng cuoäc ñieàu tra thuaàn tuùy khoâng? Ñaâu laø moái quan heä giöõa trieát lyù vaø vaên chöông?
Khi ñi tìm hieåu thuyeát huûy taïo laø moät trong nhöõng lyù luaän pheâ bình chuû ñaïo cuûa nöûa sau theá kyû hai möôi, khoâng theå khoâng ñaët moái quan heä giöõa vaên chöông vaø trieát lyù. Coù phaûi nhöõng nhaø pheâ bình vaên chöông thöôøng bò trieát hoïc böùc xuùc phaàn naøo vì bò töø khöôùc nhöõng laïc thuù vaên chöông (nhö vaân ñoäng caûm tính cuûa ngoân ngöõ, nhöõng söï coá cuûa haøi kòch, thaêng giaûm cuûa thuyeát thoïai) ñeå nhöôøng böôùc cho nhöõng tröøu töôïng cuûa tö duy thuaàn tuùy, nhöõng tieán trieån cuûa luaän lyù khoâ khan? Coù phaûi treân quy moâ roäng lôùn cuûa söï vaät, thöïc tieãn vaên chöông chæ toâ ñieåm höông vò cho mieáng thöïc phaåm vó ñaïi laø coâng trình trieát lyù? Trong vieãn töôïng ñaøn aùp ñoù, lyù luaän huûy taïo cuûa J. Derrida ñaõ xaây döïng moät cô sôû phong phuù cho thöïc haønh vaên chöông.
Nhöõng baûn vieát cuûa Derrida coù theå xeáp vaøo hai phaïm truø: baûn vieát trieát lyù vaø baûn vieát vaên chöông, tuy khoù coù theå phaân loïai vì nhöõng taùc phaåm veà sau khai phaù moïi lónh vöïc, nhöng moái quan taâm ñaõ ñöôïc oâng baøy toû laø höôùng veà vaên chöông, veà theå vieát goïi laø vaên chöông. Tuy nhieân aûnh höôûng cuûa lyù luaän huûy taïo treân bình dieän pheâ bình vaên chöông Anh-Myõ laïi baét nguoàn töø nhuõng baûn vieát trieát lyù cuûa Derrida. Jonathan Culler nhaän dieän trong baøi vieát Töông lai cuûa pheâ bình/The Future of Criticism laø phaàn lôùn nhöõng phaùt trieån lyù thuù vaø caùch taân nhaát trong tö töôûng hieän ñaïi khoâng phaûi thöïc hieän nôi nhöõng nhaø trieát hoïc maø chính nôi nhöõng nhaø pheâ bình vaên hoïc vaø xaâm nhaäp vaøo ñôøi soáng trí thöùc Myõ qua lónh vöïc nghieân cöùu vaên hoïc. Nhöõng ngöôøi nghieân cöùu vaên hoïc taïi Myõ, thaøy vaø troø, ñoïc vaø thaûo luaän nhöõng nhaø tö töôûng quan troïng cuûa Phaùp (khoâng phaûi thuoäc lónh vöïc pheâ bình vaên hoïc), nhö Sartre, Leùvi-Strauss, Lacan, Althusser, Derrida, Foucault, Lyotard cuõng nhö cuûa Ñöùc nhö Gadamer, Heidegger, Adorno, Habermas. Trong saùch Luaän veà huûy taïo/On Deconstruction, Culler khaúng ñònh pheâ bình vaên chöông huûy taïo tieân quyeát chòu aûnh höôûng töø vieäc ñoïc nhöõng taùc phaåm trieát hoïc cuûa Derrida. Huûy taïo laø moät khaùi nieäm trieát lyù, khoâng phaûi laø moät kyõ thuaät (nhö phaân taâm hoïc) hay moät phöông phaùp (nhö hieän töôïng luaän). Trong nhöõng baøi vieát cuûa Derrida, moái quan taâm chính vaãn laø quan heä trieát hoïc/vaên chöông khi oâng nhaän ñònh moät caáu truùc ñeà khaùng ñoái vôùi khaùi nieäm tính trieát lyù ngöï trò vaø bao haøm chuùng, nhö nhöõng giaù trò cuûa yù nghóa, hay cuûa noäi dung, cuûa hình thaùi hay daáu chæ, cuûa aån duï/hoùan duï, cuûa chaân lyù, cuûa bieåu töôïng. Thöïc tieãn vaên chöông nhö khi Derrida phaân tích nhöõng taùc phaåm cuûa Sollers hay Mallarmeù trong vaán ñeà khaùi quaùt nhaát cuûa chaân lyù, trong moái quan heä vôùi tính vaên chöông,theo oâng nhaän xeùt ñaõ coù tieán boä nhaát ñònh qua nöûa theá kyû keå töø khi phaùi Hình thaùi Nga ñeà xuaát. Vaán ñeà tính vaên chöông xuaát loä cho pheùp traùnh ñöôïc nhöõng giaûn löôïc hay hieåu sai troài leân döôùi daïng nhöõng hình thaùi duy xaõ, duy söû, duy taâm lyù.Tuy nhieân khoâng phaûi nhö moät soá ngöôøi nghó, huûy taïo laø söï phuïc thuø cuûa vaên chöông ñoái vôùi trieát hoïc, thuû tieâu trieát hoïc. Derrida xaùc ñònh nhöõng baûn vaên cuûa oâng khoâng thuoäc vaøo soå boä "trieát hoïc, cuõng khoâng thuoäc soå boä "vaên chöông". Ñoù laø hình thaùi baét cheùo X , ñoäng taùc keùp, giao ñieåm, ñeå coù theå thoâng tin vôùi nhöõng baûn vaên khaùc. Cho neân khi phaân giaûi baûn vaên Mimique cuûa Mallarmeù, oâng vieát baûn vaên naøy coù theå ñoïc nhö moät loïai saùch chæ nam vaên hoïc, neáu muoán noùi leân moät ñieàu gì ñoù, chaéc haún tröôùc heát laø khoâng coù vaên chöông, trong baát kyø dieãn bieán naøo cuõng khoâng coù yeáu tính cuûa vaên chöông - nhöõng baûn vieát haøm chöùa trong chính vaän ñoäng cuûa chuùng, "luaän chöùng vaø huûy taïo thöïc tieãn cuûa bieåu hieän ñieàu gì ñöôïc taïo bôûi vaên chöông" (la manifestation et la deùconstruction pratique de la repreùsentation qu?on se faisait de la litteùrature). Trong cuoäc ñoái thoïai daønh cho Richard Kearney, Derrida ñeà caäp nhöõng coâng trình cuûa Blanchot, Bataille, Beckett ñeå noùi ñeán ngoân ngöõ vaên chöông coù theå nhö moät voâ sôû cöù , caùi khaùc cuûa trieát hoïc, ñeán nhöõng giôùi haïn cuûa nhöõng khaùi nieäm luaän lyù, ñeán ngoân ngöõ trieát hoïc vaãn hieän dieän trong vaên chöông theo moät nghóa naøo ñoù, nhöng ñaõ tha hoùa vôùi chính noù ôû moät khoûang caùch, theå hieän trong nhöõng baûn vieát cuûa oâng ñaët ñeå vaán ñeà vieát nhö moät trong nhöõng nhaân toá then choát trong huûy taïo sieâu hình hoïc. OÂng noùi ñeán nhöõng tieàm taøng trong nhöõng baûn vaên ñeå hình thaùi hoùa - xaùc ñònh vò theá höõu theå luaän cuûa vaên chöông - khoâng yeáu tính, khoâng bieân giôùi - khôûi ñieåm Pheâ bình cuûa Kant.
Pheâ bình thuaàn tuùy laø moät khaùi nieäm ñeà xuaát töø Albert Thibaudet vaø Geùrard Genette ñaõ khoâi phuïc laïi trong hoäi luaän veà pheâ bình noùi ñeán ôû treân, khi oâng ñi tìm hieåu moät pheâ bình thöïc söï hieän taïi, nghóa laø "ñaùp öùng chính xaùc nhöõng yeâu caàu vaø nguoàn löïc cuûa hieåu bieát vaø söû duïng vaên chöông cuûa chuùng ta ngay nôi ñaây luùc naøy". Nhöng hieän taïi coù laø caùi môùi? Khoâng haún. Nhaø vaên vaø nhaø pheâ bình gaëp gôõ trong cuøng moät ñieàu kieän khoù khaên, ñoái dieän vôùi cuøng moät söï vaät, nhö Barthes chæ ra, ñoù laø ngoân ngöõ. Nhöng ngoân ngöõ naøo?[8] Trong cuoäc buùt chieán phaân ñònh roõ reät giöõa pheâ bình môùi vaø cuõ ôû nöûa sau theá kyû hai möôi, ñieåm noåi baät laø hai chöùc naêng cuûa pheâ bình, phaùn xeùt vaø thaåm ñònh taùc phaåm nhaèm höôùng daãn ñaïi chuùng, theå nghieäm nhaän thöùc nhöõng ñieàu kieän hieän höõu cuûa taùc phaåm. Ngoân ngöõ cuûa nhaø pheâ bình laø moät thöù sieâu ngoân ngöõ, noùi nhö Barthes "dieãn ngoân treân moät dieãn ngoân". Ñoái töôïng cuûa pheâ bình vaên chöông trong xu höôùng môùi töïu chung ôû cô sôû nghieân cöùu, khoâng phaûi caùi vaên chöông nhö moät toøan boä, maø ôû tính vaên chöông (literaturnost) nhö Jakobson chæ ra laø caùi laøm cho moät taùc phaåm trôû thaønh taùc phaåm vaên chöông. Trong khi pheâ bình coå ñieån giôùi haïn trong nhöõng khuoân saùo cuõ, pheâ bình môùi mang theo nhöõng thieát bò (priem - nhö Hình thaùi luaän Nga chæ ra laø bieán leäch/otklonenie vaø bieán daïng/deformirovanie) bieán ñoåi taùc phaåm thaønh khoù vaø laï laãm (ostranenie). Ñoái vôùi nhaø pheâ bình môùi, khoâng coù moät Racine töï taïi, moät Nguyeãn Du töï taïi maø nhöõng thieân taøi naøy hieän dieän trong nhöõng baûn ñoïc, cung hieán cho nhieàu ngoân ngöõ, khoâng giaûn löôïc vaøo trong söï hoùa thaïch cuûa quaù khöù.
Pheâ bình thuaàn tuùy nhö Genette daãn laïi lôøi cuûa Thibaudet laø "pheâ bình khoâng nhaèm vaøo nhöõng con ngöôøi, nhöõng taùc phaåm maø nhaèm vaøo nhöõng baûn theå vaø chæ thaáy trong vieãn töôûng cuûa con ngöôøi vaø taùc phaåm moät caùi côù ñeå suy nieäm nhöõng baûn theå" [9].
Moät trong ba baûn theå maø Thibaudet nhaän ra laø thieân taøi, caùi toät böïc cuûa caù theå, tuy nhieân caùi bí quyeát cuûa thieân taøi laø laøm noå ra caùi caù tính, nhö Genette luaän ra trong caùi nghòch lyù naøy laø tìm ra moät yù töôûng quen thuoäc vôùi vaên chöông hieän ñaïi, taùc giaû, ngheä nhaân cuûa moät quyeån saùch, noùi nhö Valeùry chaéc chaén tuyeät ñoái khoâng laø ai caû, bôûi moät trong nhöõng chöùc naêng cuûa ngoân ngöõ, vôùi vaên chöông nhö theå ngoân ngöõ laø trieät huûy chuû theå phaùt ngoân, chæ thò chuû theå nhö vaéng maët. Genette vieát:
"Caùi maø Thibaudet goïi teân laø thieân taøi, ôû ñaây coù theå laø söï vaéng maët naøy cuûa chuû theå, thöïc taäp ngoân ngöõ bò töôùc ñoïat trung taâm, maø Blanchot nhaân noùi ñeán kinh nghieäm cuûa Kafka phaùt hieän ra laø "oâng ta ñi vaøo vaên chöông töø luùc thay theá caùi haén cho caùi toâi." Blanchot coøn noùi nhaø vaên thuoäc vaøo moät ngoân ngöõ khoâng ai noùi, khoâng noùi vôùi ai, khoâng coù trung taâm, khoâng veùn loä ñieàu gì caû. Nhö vaäy ñoái vôùi nhaø pheâ bình, noùi ñeán Proust hay noùi ñeán Kafka, döôøng nhö laø noùi ñeán thieân taøi cuûa Proust hay cuûa Kafka, chöù khoâng phaûi noùi ñeán con ngöôøi hoï."
Baûn theå thöù hai Thibaudet noùi ñeán laø nhöõng theå loïai, ôû vaøo thôøi ñaïi söï hoøan taát vaên chöông nhaèm thuû tieâu nhöõng bieân giôùi beân trong cuûa vaên töï, nhieäm vuï cuûa pheâ bình laø ñöa vaøo vaên chöông quaù khöù nhöõng kinh nghieäm vaên chöông hieän taïi, dieãn ngoân vaên chöông ñöôïc phaùt trieån theo nhöõng caáu truùc chuyeån hoùa cuûa ngoân ngöõ saùng taïo, moät thöù tu töø môùi nhö Jakobson goïi laø tính vaên chöông cuûa vaên chöông.
Sau cuøng laø quyeån saùch. Genette daãn lôøi Thibaudet : Vaên chöông chæ hoøan taát theo chöùc naêng cuûa quyeån Saùch, cho neân khoâng coù gì khaùc hôn ñeå cho con ngöôøi cuûa saùch vôû - nghóa laø nhaø pheâ bình - suy nghó chính laø quyeån Saùch." Thibaudet muoán nhaéc nhôû cho nhöõng nhaø pheâ bình naøo ít nghó ñeán quyeån Saùch vaø laãn loän giöõa nhöõng ñieàu ñöôïc noùi, ñöôïc ca, ñöôïc ñoïc. Vaên chöông theo Genette khoâng chæ laø ngoân ngöõ, maø chính xaùc vaø roäng lôùn hôn, ñoù chính laø vaên töï. Theá giôùi daøn traûi tröôùc maët khoâng phaûi laø moät caûnh töôïng maø laø moät baûn vaên ñeå khai phaù vaø sao cheùp. Noùi nhö Blanchot, moät heä thoáng nhöõng quan heä khoâng gian voâ cuøng phöùc hôïp maø khoâng gian hình hoïc thoâng thöôøng cuõng nhö khoâng gian cuûa ñôøi soáng thöïc tieãn khoâng cho chuùng ta naém ñöôïc ngoïn nguoàn. Chính nôi ñaây Geùrard Genette khi ñi saâu vaøo caùi voâ taän vaên chöông cuûa Blanchot ñaõ truøng phuøng vôùi nhöõng nhaø tö töôûng ñöông ñaïi trong giaác mô trôû thaønh moät nhaø ñòa chí ôû khôûi ñieåm moät tìm kieám sau cuøng khoâng phaûi treân nhöõng caù theå maø treân caùi toång theå cuûa moät vuõ truï goïi teân laø Coäng hoøa Vaên chöông [10].
[1] Quyeån saùch gia boäi nhôø kyõ thuaät in ñaõ ñöôïc Trithemius ca ngôïi nhö theå "ars illa mirabilis et prius inaudita imprimendi et characterizandi libros". Trong thôøi ñaïi ñieän toaùn, moät nhaø vaên ñaõ phaûn öùng baûo veä caùi vónh cöûu cuûa quyeån saùch khi cho raèng "khoâng ai laïi ngoài xuoáng vaø ñoïc moät quyeån tieåu thuyeát treân maøn aûnh nhoû chôùp giaät". Ñieàu naøy chæ aùp duïng cho tieåu thuyeát hieän ñaïi, tieåu thuyeát phaù theå, ñoái vôùi loïai "tieåu thuyeát ñoïc giaûi phieàn","loïai tieåu thuyeát ñaïi chuùng" ñaõ khoâng coøn laø quyeån saùch maø bieán daïng döôùi hình thöùc nghe, khoâng caàn noùi tôùi.
[2] Boris Tomachevski vieát: Moät nhaân toá coù moät giaù trò ñaëc thuø trong moät giai ñoïan nhaát ñònh bieán ñoåi hoøan toøan chöùc naêng trong moät giai ñoïan khaùc. Nhöõng hình thaùi thoâ keäch trong giai ñoïan chuû nghóa Coå ñieån ñöôïc coi laø nguoàn taøi nguyeân cuûa haøi kòch sang giai ñoïan chuû nghóa Laõng maïn trôû thaønh moät trong nhöõng nguoàn cuûa bi kòch. Chính trong söï bieán ñoåi chöùc naêng lieân tuïc naøy maø ñôøi soáng thöïc cuûa nhöõng nhaân toá cuûa taùc phaåm vaên chöông ñöôïc phaùt hieän.
[3] X. baûn dòch "Une situation critique" cuûa Raymond Jean trong CÑ soá naøy.
[4] Chaúng haïn trong Theory of Literature cuûa Reneù Wellek vaø Austin Warren cuõng nhö trong Concepts of Criticism, Wellek phaân bieät "lyù luaän vaên chöông" laø nghieân cöùu nhöõng nguyeân lyù ,phaïm truø, tieâu chuaån cuûa vaên chöông vôùi "pheâ bình vaên chöông" hay "lòch söû vaên chöông" laø nhöõng nghieân cöùu veà nhöõng coâng trình vaên hoïc ngheä thuaät cuï theå , trong khi J. Hrabaùk trong UÙvod do studia literatury quan nieäm nhö theå ñieàu tra veà yeáu tính cuûa vaên ngheä, nhaém vaøo nhöõng quan heä giöõa vaên chöông vaø xaõ hoäi, chính trò, yù thöùc heä.Peter Burger trong Theorie der Avantgarde coi khoa hoïc pheâ bình phaân bieät vôùi khoa hoïc truyeàn thoáng vì noù phaûn aùnh bieåu thò xaõ hoäi thoâng qua chính hoïat ñoäng cuûa noù (Kritische Wissenschaft unterscheidet sich von traditioneller Wissenschaft dadurch, dass sie die gesellschaftliche Bedeutung ihres eigenen Tuns reflektiert). Literaturwissenschaft laø töø Burger duøng quen thuoäc trong tieáng Ñöùc ñeå chæ lyù luaän vaên chöông (literary theory trong tieáng Anh) ñeå phaân bieät vôùi "pheâ bình vaên chöông"(literary criticism).
[5] Die Philosophie der reinen Vernunft ist nun entweder Propadeutik (Vorubung), welche das Vermogen der Vernunft in Ansehung aller reinen Erkenntniss a priori untersucht, und heisst Kritik, oder zweitens das System der reinen Vernunft (Wissenschaft), die ganze (wahre sowohl als scheinbare) philosophische Erkenntniss aus reiner Vernunft im systematischem Zusammenhange, und heisst Metaphysik".
[6] X. Heidegger, Phanomenologische Interpretation von Kants Kritik der reinen Vernunft.
[7] X. Les chemins actuels de la critique, in laïi trong Figures II cuûa G. Genette.
[8] Chính trong ñieàu kieän ngoân ngöõ, phaân bieät nhaø pheâ bình vôùi "loái vieát kieåu nhaät trình"(eùcrits de style journalistique) khoâng ñaùng noùi ñeán ôû ñaây.
[9] J?entends par critique pure la critique qui porte non sur des eâtres, non sur des oeuvres, mais sur des essences, et qui ne voit dans la vision des eâtres et des oeuvres qu?un preùtexte aø la meùditation des essences.
[10] Reùpublique des Lettres. X. CÑ 2 , Cô sôû tö töôûng thôøi quaù ñoä.

No comments: