SƠN TRUNG * NGÔ VĂN SỞ

NGÔ VˆN SŸ
SÖn Trung Ngô Væn Sª là m¶t vÎ Çåi tܧng rÃt giÕi cûa vua Quang Trung. Chúng ta không bi‰t rõ ti‹u sº cûa ông nhÜ là quê quán, và ông theo Quang Trung lúc nào. Ông Çã cùng vua Quang Trung và các tܧng sï Çánh th¡ng quân Thanh næm k› dÆu (1789). Trong trÆn này, ông dÜ®c vua Quang Trung giao phó làm b¶ phÆn tiŠn quân, và lúc này, ông Çu®c phong chÙc ñåi TÜ mã. Sau khi th¡ng trÆn, vua Quang Trung Çem quân vŠ Nam, giao miŠn B¡c låi cho Ngô Væn Sª và Phan Væn Lân cùng Ngô Th©i NhiŒm, Phan Huy ´ch. ñiŠu này chÙng tÕ Ngô Væn Sª là m¶t ngÜ©i có tài, Çu®c vua Quang Trung tin cÆy.
Sau khi vua Quang Trung mÃt, Quang Toän còn nhÕ, các Çåi thÀn và quy‰n thu¶c cûa nhà Tây SÖn tranh chÃp ÇÜa ljn gi‰t håi nhau. Næm Ãt mão (1795), thái sÜ Bùi ñ¡c Tuyên sai Ngô Væn Sª ra B¡c Hà thay Võ Væn DÛng. Võ Væn DÛng nghe l©i TrÀn Væn K› , lúc này bÎ Çày tåi tråm Hoàng giang , oán thán h† Bùi, bèn vŠ mÜu v§i Phåm Công HÜng, NguyÍn Væn HuÃn vây nhà Bùi ñ¡c Tuyên, b¡t h† Bùi bÕ ngøc, và cho ngÜ©i vào Quy nhÖn b¡t con Bùi ñ¡c Tuyên là Bùi ñ¡c Trø, cùng truyŠn thÜ ra B¡c Hà cho ti‰t ch‰ NguyÍn Quang Thùy( em NguyÍn Quang Toän) b¡t giäi Ngô Væn Sª vŠ Phú Xuân.
B†n Võ Væn DÛng bèn vu khÓng nh»ng ngÜ©i này làm phän, Çem gìm sông cho ch‰t.
VŠ viŒc này, sº nhà NguyÍn chép nhÜ sau:
Ngô Væn Sª là bè Çäng cûa Tuyên bÎ NguyÍn Væn DÛng giä chi‰u lÎnh sai Ti‰t ch‰ NguyÍn Quang Thùy Çóng cùm ÇÜa vŠ kinh, låi sai NguyÍn Væn HuÃn, Çem binh vây Quy NhÖn b¡t Bùi ñ¡c Trø, con cûa Bùi ñ¡c Tuyên giäi vŠ, rÒi thêu dŒt thành t¶i trång phän nghÎch ÇŠu cho gìm xuÓng nܧc mà gi‰t. (1)
QuÓc TriŠu Chánh Biên chép vŠ tháng 5 næm Ãt mão(1795) nhÜ sau :
Ngài ( NguyÍn Ánh) nghe tÜ khÃu gi¥c là Võ Væn Dõng gi‰t cha con thái sÜ Bùi ñ¡c Tuyên và Ngô Væn Sª, Ngài dåy các tܧng r¢ng:’ Gi¥c chém gi‰t nhau, có th‹ thØa cÖ Çu®c. (2)

Hoàng Lê NhÃt ThÓng Chí cÛng chép viŒc này nhÜ sau:
Nguyên tØ khi Quang Toän m§i lên ngôi vua ljn nay, ñ¡c Tuyên vÅn n¡m chính quyŠn.. Væn Sª thì Çóng ª thành Thæng Long, tóm coi công viŒc quân dân, Çu®c ti‰n chÙc ñåi T°ng Lš, tܧc quÆn công. Næm Ãy låi sai ñåi TÜ ñÒ DÛng ra coi binh mã bÓn trÃn m¥c b¡c. DÛng ljn nhà tråm Hoàng giang, g¥p Trung thÜ lŒnh là TrÀn Væn K› phäi ti bÎ Çày ª Çó. ñêm y DÛng ngû v§i K›, K› bäo DÛng r¢ng:
Thái sÜ nay Çã lên ljn t¶t b¿c cûa kÈ bÀy tôi, trong tay cÀm quyŠn làm oai làm phúc, th‰ mà ông låi ra ngoài, n‰u có s¿ ch£ng l®i cho nܧc nhà, các ông phÕng gi» ÇÜ®c ÇÀu c° chæng? Bây gi© ch£ng s§m liŒu Çi, sau này æn næn sao kÎp!
DÛng vÓn tin tr†ng Væn K›. liŠn cho l©i K› là phäi. Hôm sau DÛng Çem quân bän b gÃp ÇÜ©ng quay vŠ, lÆp mÜu v§i thái bäo Hóa, b¡t Çäng ñ¡c Tuyên bÕ ngøc, rÒi cho ngÜ©i vào Quy NhÖn b¡t nÓt Bùi ñ¡c Tuyên, rÒi sai Çô ÇÓc Giai ra thành Thæng Long lÆp mËo b¡t Ngô Væn Sª ÇÜa vŠ, thêu dŒt cho thành phän trång và Çem dìm cho ch‰t ÇuÓi! (3)
Các bÙc thÜ cûa các nhà truyŠn giáo tây phÜÖng th©i bÃy gi© cÛng ÇŠ cÆp ljn cái ch‰t cûa Ngô Væn Sª. H† cho r¢ng Ngô Væn Sª âm mÜu v§i Bùi ñ¡c Tuyên gi‰t ba ngÜ©i con cûa Quang Trung và tôn con cûa Bùi ñ¡c Tuyên lên ngôi. K‰t quä Ngô Væn Sª bÎ Võ Væn DÛng Çem làm ÇuÓc sÓng(4).
Tóm låi, qua các tài liŒu sº, Ngô Væn Sª Çã ch‰t næm 1795. Tuy nhiên, khi džc các tài liŒu sº Ç©i NguyÍn, ta låi thÃy Ngô Væn Sª còn sÓng, phøc vø cho nhà NguyÍn trong công cuc chÓng Tây SÖn. Vì vÆy, m¶t sÓ ngÜ©i džc và ngÜ©i vi‰t tåi ViŒt Nam cho r¢ng Ngô Væn Sª không ch‰t, trái låi Çã chåy sang hàng ngÛ nhà NguyÍn.

ñåi Nam Th¿c Løc Chánh Biên ghi lÎch sº nhà NguyÍn vŠ tháng tÜ næm bính thìn ( 1796) nhÜ sau:
ñ¥t næm vŒ NhuŒ Phong, Chi‰n Phong, Chiêu Võ, Tuyên Võ, và ChÜÖng Võ thuc hÆu quân. Lãy hàng tܧng Ngô Væn Sª làm chánh vŒ vŒ NhuŒ Phong, lÃy hàng tܧng chÌ huy Lê Nho Can làm phó vŒ ChÜÖng Võ. (5)

ñåi Nam LiŒt TruyŒn chép rõ hÖn vŠ ti‹u sº Ngô Væn Sª ª møc quan låi triŠu NguyÍn nhÜ sau:
T° tiên là ngÜ©i ñæng XÜÖng, phû ThØa Thiên sau ljn ngø ª Gia ñÎnh. Trܧc theo ngøy làm Çô úy, sau ÇÀu hàng, theo quân Çi dánh gi¥c, có chi‰n công tØng thæng ljn Hùng NhuŒ VŒ Úy. Næm k› mùi( 1799), theo Võ Tánh gi» thành Bình ñÎnh. ñ‰n khi tܧng gi¥c là TrÀn Quang DiŒu vây thành, nh»ng tܧng ÇÀu hàng là VÛ Væn S¿, NguyÍn Bá Phong mª cºa b¡c thành ra hàng gi¥c, Tính sai Sª chËn cºa, tØ Çó nh»ng kÈ phän bi không dám ra. ñ‰n khi thành bÎ mÃt, trÓn vŠ triŠu. Khoäng næm Gia Long thæng Khâm sai chܪng cÖ, lïnh chÙc quân Çåo ngoài Thanh Hoa, có ti phäi cách chÙc rÒi ch‰t. Minh Mång næm thÙ ba (1822), truy phøc chÙc chܪng cÖ, låi hÆu ban cho ngÜ©i nhà, con là Th¡ng làm quan ljn cai Çi. (6)
Chúng ta Çã bi‰t r¢ng Ngô Væn Sª Çã bÎ dìm sông ch‰t næm 1795, nay låi có thêm m¶t Ngô Væn Sª n»a làm quan triŠu Gia Long. Phäi chæng Ngô Væn Sª bÎ dìm sông nhÜng ÇÜ®c cÙu thoát rÒi chåy sang hàng ngÛ NguyÍn Ánh? Hay Çó là m¶t Ngô Væn Sª khác ? ViŒc này gây khó khæn cho chúng ta vì tài liŒu Tây SÖn Çã bÎ hûy diŒt. Chúng ta tåm Ç¥t giä thuy‰t r¢ng có hai Ngô Væn Sª, môt là ñåi TÜ Mã Ngô Væn Sª và m¶t và dô úy Ngô Væn Sª. Chúng ta thÃy r¢ng hai Ngô Væn Sª này có h† tên giÓng nhau, sÓng ÇÒng th©i và cùng phøc vø Tây SÖn, nhÜng h† cÛng có nh»ng Çi‹m khác nhau:
1.TÃt cä tài liŒu sº nhà NguyÍn ÇŠu ghi Çåi tÜ mã Ngô Væn Sª Çã ch‰t næm 1795. Không m¶t tài liŒu nào nói Çåi tÜ mã Ngô Væn Sª thoát ch‰t dܧi bàn tay cûa Võ Væn DÛng, và qua ÇÀu hàng chúa NguyÍn . N‰u Çåi tÜ mã Ngô Væn Sª sang ÇÀu hàng chúa NguyÍn thì chúa NguyÍn Çã l®i døng tin này Ç‹ tuyên truyŠn Àm ï, chÙ không im l¥ng. Lúc này nhiŠu tܧng Tây SÖn nhÜ Lê Chât, Lê Nho Can , NguyÍn Bá Phong Çã bÕ ngÛ ÇÀu hàng chúa NguyÍn và ÇÜ®c lÎch sº ghi chép ÇÀy Çû chÙ không hŠ bÕ qua
2.Næm 1798, ñåi dô ÇÓc Lê ChÃt khi sang ÇÀu hàng chúa NguyÍn ÇÜ®c phong làm Çô thÓng ch‰, rÒi Khâm sai chܪng hÆu quân, tܧc quÆn công, Çem quân ra b¡c, và sau khi thÓng nhÃt ÇÃt nܧc, ông ÇÜ®c phong hiŒp t°ng trÃn B¡c thành, rÒi t°ng trÃn B¡c thành thay NguyÍn Væn Thành! N‰u Ngô Væn Sª qua ÇÀu hàng chúa NguyÍn thì ông Çu®c tr†ng døng hÖn là Lê ChÃt vì ông có tài hÖn Lê ChÃt nhiŠu.
3.ChÙc vø cûa Ngô Væn Sª ª triŠu Tây SÖn là ñåi TÜ Mã, sau khi Quang Toän lên ngôi Çu®c phong ñåi T°ng Lš, tܧc quÆn công chÙ không phäi là m¶t Çô úy. ñåi TÜ mã là bÆc Çåi tÙÖng, bÆc Çåi thÀn, chÙc l§n hàng thÙ ba, thÙ tÜ ho¥c thÙ næm trong triŠu, n¡m toàn th‹ quân Çi, nhÜ là vÎ B¶ trܪng quÓc phòng hay T°ng Tham mÜu trܪng. Còn Çô úy thì ª dܧi ñåi Çô ÇÓc, Çô ÇÓc. Hai chÙc vø này khác nhau xa, không th‹ lÀm lÅn. ñåi Nam LiŒt TruyŒn khi nói ljn Ngô Væn Sª Çã g†i là ñåi TÜ Mã Ngô Væn Sª. Chính ÇiŠu này cho ta thÃy có hai Ngô Væn Sª. m¶t là Çåi tÜ mã Ngô Væn Sª, m¶t là Çô úy Ngô Væn Sª. Sº gia nhà NguyÍn không th‹ lÀm lÅn, và Çây là m¶t s¿ khác biŒt rõ rŒt gi»a hai Ngô Væn Sª, và khi džc, chúng ta phäi nhÆn rõ s¿ khác biŒt gi»a hai chÙc vø (7).
4. Có lë Çô úy Ngô Væn Sª hàng tܧng Çã theo NguyÍn Ánh trܧc 1795, làm Hùng NhuŒ VŒ Úy, ljn 1796 thæng chánh vŒ vŒ NhuŒ Phong.
5. Tåi làng Vïnh L¶c, phû Quäng Tråch ( nay là H®p Hòa, Quäng Hòa, Quäng Tråch), tÌnh Quäng Bình có m¶t gia Çình ngø cÜ h† Ngô, cho bi‰t h† thuc giòng dõi Ngô Væn Sª, t° tiên vì lánh nån mà Än cÜ tåi Çây. Trong khi Çó, gia Çình h† Ngô Væn Sª hàng tܧng ÇÜ®c vinh hoa phú quš, ông ÇÜ®c phong chÙc chܪng cÖ, con trai là Th¡ng làm cai Ƕi, và con gái ông dÜ®c k‰t nåp làm hÆu phi vua Minh Mång (8).
6.Tå Chí ñåi TrÜ©ng Çã phân biŒt hai Ngô Væn Sª khi ông làm bän liŒt kê Ç¥c
danh: M¶t Ngô Væn Sª tܧngTây SÖn và m¶t Ngô Væn Sª tܧng NguyÍn Ánh (9).

Trong khi ch© Ç®i nh»ng khám phá m§i, chúng tôi tåm k‰t luÆn r¢ng dܧi triŠu Quang Trung có hai Ngô Væn Sª, m¶t là Çåi tÜ mã Ngô Væn Sª, anh hùng trÆn ñÓng ña, Çã ch‰t næm 1795, và m¶t là Çô uš Ngô Væn Sª, gÓc ª ThØa Thiên, ÇÀu hàng chúa NguyÍn, phø tá Ç¡c l¿c cho Võ Tánh.

CHÚ Thich
(1) ñåi Nam Chính Biên LiŒt TruyŒn, Nhà Tây SÖn, Tå Quang Phát dÎch, Phû QVK, Saigon,
1970,tr.187.
(2) QuÓc TriŠu Chánh Biên , Nghiên CÙu Sº ñÎa, Sàigon, 1972,tr. 29.
(3) Ngô Th©I Chí, Hoàng Lê NhÃt ThÓng Chí, Ngô tÃt TÓ dÎch. TÜ Do, Sàigon, 1958,tr. 278.
(4) ñ¥ng PhÜÖng Nghi, TriŠu ñåi Quang Trung dܧI m¡t các nhà truyŠn giáo T6ay PhÜÖng.
Sº Dîa sÓ 13, Khai Tr´, Saigon 1969,tr.157.
(5) ñåi Nam Th¿c Løc Chánh Biên, tÆp 2, quy‹n 8, NguyÍn Ng†c Tính dÎch, Sº H†c,
Hà N¶i.1963 ,tr. 234-235.
(6) Dåi Nam LiŒt TruyŒn,TÆp 2, ViŒn Sº H†c, ThuÆn Hóa, Hu‰, 1994,tr. 436.,
(7) ñåi Nam LiŒt TruyŒn, op.cit, tr.351. 502, 531.
(8) ñåi Nam LiŒt TruyŒn , qu.3, tr.82.
(9) Tå Chí ñåi TrÜ©ng, LÎch Sº N¶i Chi‰n Ÿ ViŒt Nam tÙ 1771 ljn 1802,Væn Sº H†c,
Saigon 1973, tr.405.