Ñoaïn vaên treân ñöôïc nhieàu taùc giaû nhaéc ñeán trong nhöõng saùch vieát veà Foucault 1, tuy nhieân khoâng ngöôøi naøo thaéc maéc veà xuaát xöù cuûa noù; thöïc söï Borges coù daãn taøi lieäu chaân thöïc, hay chæ laø giaû töôûng cuûa tieåu thuyeát? Döôøng nhö ngay chính Foucault cuõng chæ tin vaøo thoâng tin cuûa Borges hoaëc giaû ñoái vôùi nhöõng nhaø tö töôûng nöûa sau theá kyû hai möôi, moïi thoâng tin ñeàu coù giaù trò ngang baèng, daãu töø tieåu thuyeát. Ñieåm quan troïng khoâng ôû tö lieäu, nhöng chính ôû choã khai sinh ra yù töôûng ñeå vieát thaønh quyeån saùch, khôûi töø vaán naïn veà caùi baát khaû cuûa tö töôûng khi Foucault hoûi ñaâu laø sôû cöù chung/lieu commun. Chæ coù nhöõng sôû cöù dò daïng/heùteùrotopies ñaùng ngaïi ôû choã chuùng thaàm laëng tieâu hoùa ngoân ngöõ, phaù huûy nhöõng danh chung hay laøm roái beùt, caû cuù phaùp trong vieäc caáu truùc nhöõng caâu laãn ñieàu hôïp töø ngöõ vaø söï vaät. Baûn vaên cuûa Borges coù duïng yù ñöa ta ñeán moät queâ höông huyeàn bí, moät vuøng ñoái vôùi phöông taây laø beå lôùn chöùa nhöõng khoâng töôûng. Foucault hoûi: Phaûi chaêng Trung quoác trong côn mô moäng cuûa chuùng ta chính laø nôi öu ñaõi cuûa khoâng gian? nghóa laø ôû taän cuøng ñaàu beân kia traùi ñaát maø chuùng ta ôû, moät vaên hoùa phoù maëc hoaøn toaøn cho phoái trí cuûa khoaûng khoâng, nhöng khoâng phaân boá voâ vaøn hieän höõu trong phaïm vi naøo khaû dó ñeå chuùng ta coù theå ñaët teân, noùi, vaø nghó.
Vaán ñeà cuûa Foucault thuoäc veà tri thöùc. Noùi, nghó vaø goïi teân vaãn trong lónh vöïc nhaân vaên, phaûi chaêng laø phaân hoùa, khu bieät giöõa nhöõng vaên hoùa, nhöõng phaïm truø dò daïng/heùteùroclite? Khôûi töø vaán naïn naøy, thöû xem nhöõng toàn taïi coøn ôû choã naøo, giöõa hai ñaàu traùi ñaát goïi laø Ñoâng vaø Taây?
Ñaët vaán ñeà
Ñaët vaán ñeà trieát hoïc Ñoâng vaø Taây ôû ñaây veà maët cô sôû tö töôûng, ñieàu ñoù coù nghóa laø khoâng xeùt ñeán nhöõng ñoái chieáu toân giaùo (hôn nöõa, moät bieân baûn ñoái chieáu toân giaùo chæ coù nghóa aûnh höôûng cuûa chuùng vaøo tö töôûng – chaúng haïn khoâng noùi ñeán Thieàn trong phaïm vi Phaät giaùo, nhöng chæ noùi ñeán Thieàn trong trieát hoïc Nishida Kitaroø 2), nhöõng döõ kieän trieát hoïc daân toäc (nhö ñaõ phaân bieät trong baøi tröôùc 3), nhöng xeùt ñeán cô sôû chung, coù nghóa laø trieát gia phöông ñoâng ñaõ tieáp thu trieát hoïc taây phöông trong tö töôûng caù bieät cuûa hoï nhö theá naøo, vaø trieát gia phöông taây ñaõ tieáp thu tö töôûng ñoâng phöông ra sao?
Moät soá vaán ñeà coù theå neâu ra trong quaù trình tö töôûng giao ngoä, khoâng haún laø nhöõng nan ñeà, nhöng laø nhöõng tieàn ñeà laøm vieäc:
1. Trieát hoïc ñeán töø phöông Ñoâng: Con ñöôøng tô luïa ñaõ ñöa phöông ñoâng gaàn vôùi phöông taây töø thôøi coå ñaïi, nhöng tö töôûng phöông ñoâng thöïc söï chæ ñöôïc bieát ñeán ôû phöông taây cuoái theá kyû 16 khi nhöõng nhaø truyeàn giaùo maïo hieåm ñaët chaân leân mieàn Ñoâng AÙ, vôùi nhöõng ngöôøi tieân khu nhö Michele Ruggieri, Matteo Ricci. Confucius, Confusius, Confutius, Confutio, Confuzo, Cumfuceio laø nhöõng phieân aâm La tinh, vaø nhöõng ngöõ aâm AÂu chaâu khaùc ñeå chæ Khoång töû (Kongzi) 4. Nhöõng ñaïi tuyeån Töù thö vaø Nguõ kinh ñaõ ñem ñeán cho phöông taây moät soá nhöõng taøi lieäu giôùi thieäu Luaän ngöõ, Trung dung, Ñaïi hoïc...Trong saùch vôû cuûa nhieàu nhaø tö töôûng phöông taây nhö Voltaire, Rousseau, Montesquieu, Diderot, Leibniz, Wolff, Malebranche, Comte, Quesnay, Fontenelle ñaõ nhaéc ñeán nhöõng hieàn trieát ñoâng phöông...
Leibniz coù theå ñöôïc coi nhö trieát gia taây phöông ñaàu tieân ñaõ luaän baøn veà trieát hoïc Trung quoác. OÂng ñaõ vieát Novissima Sinica, De cultu Confucii civili, Discours sur la Theùologie naturelle des Chinois 5. Trieát hoïc cuûa Leibniz khoâng tröïc tieáp chòu aûnh höôûng tö töôûng Trung quoác, nhöng oâng ñaõ chuù troïng ñeán nhöõng vaán ñeà Tính vaø Lyù trong nhöõng hoïc thuyeát cuûa Khoång coå ñaïi vaø phaùi taân Khoång caän ñaïi nhaèm tranh luaän vôùi nhöõng hoïc thuyeát cuûa Descartes vaø Spinoza ñeå chæ ra lyù luaän ñieàu hoøa tieàn ñònh, ña nguyeân vaø khu bieät coù cô sôû ôû phöông taây cuõng nhö phöông ñoâng, nhöõng quan ñieåm trieát lyù cuûa oâng coù theå hoøa hôïp vôùi hoïc thuyeát Cô ñoác cuõng nhö tö töôûng Trung hoa 6. OÂng daãn “nguyeân lyù thöù nhaát cuûa Trung hoa laø Lyù, cô sôû cuûa moïi töï nhieân, baûn theå vaø lyù phoå quaùt nhaát, khoâng coù gì lôùn hôn vaø toát hôn Lyù” (Ñaøm luaän veà Thaàn hoïc töï nhieân cuûa ngöôøi Trung quoác, tieát 4); tuy döïa vaøo nguoàn tö lieäu cuûa nhöõng nhaø truyeàn giaùo Doøng Teân song lyù giaûi cuûa Leibniz laïi hoaøn toaøn khaùc ôû choã oâng phaân bieät Lyù vaø Khí nhö nguyeân taéc vaø baûn theå, noùi ñeán tính Toaøn Nhaát (Thaùi Nhaát)/Unum omnia vì vaïn vaät nhaát theå vaø Thaùi Hö bao haøm nhaän thöùc khoâng gian khoâng phaûi laø baûn theå nhöng laø traät töï cuûa moïi vaät vì trong quan nieäm cuûa Leibniz, Thöôïng ñeá khoâng nhöõng saùng taïo muoân loaøi maø coøn duy trì vaø cai quaûn muoân loaøi qua söï ñieàu hoøa tieàn ñònh; Lyù trong tö töôûng Ñoâng phöông mang hình töôïng caàu hay voøng troøn (sdt, tieát 8) maø theo Leibniz trong Nhöõng nguyeân lyù cuûa Töï nhieân vaø AÂn suûng laø hình töôïng thöôïng ñeá, taâm ôû khaép nôi vaø chu vi khoâng ôû choã naøo/Deus est sphaera infinita, cuius centrum est ubique, circumferentia nullibi. Trong khi pheâ phaùn Longobardi, Leibniz xaùc ñònh ngöôøi Trung hoa ñaùng ñöôïc ca ngôïi veà yù töôûng moïi vaät ñöôïc saùng taïo do thieân höôùng töï nhieân vaø ñieàu hoøa tieàn ñònh (sdt, tieát 18).
ÔÛ moät theá kyû sau, Hegel coù moät quan ñieåm laïc haäu khi coi trieát hoïc phöông Ñoâng chæ laø caùch theá suy töôûng vaø theá giôùi quan toân giaùo. Nhöõng thoâng tin cuûa Hegel cuõng vaãn döøng laïi ôû nhöõng tö lieäu thöù caáp nhö Leibniz (maø theo oâng, giaùo hoã cuûa Khoång töû ñaõ laøm kinh ñoäng thôøi ñaïi cuûa Leibniz), Hegel nhaän ñònh tö töôûng Khoång töû laø moät trieát hoïc ñaïo lyù vaø nhöõng gì Cicero ñem laïi cho chuùng ta trong taùc phaåm De Officiis , moät quyeån saùch giaùo huaán ñaïo ñöùc coøn deã hieåu vaø toát hôn moïi quyeån saùch cuûa Khoång töû. 7
Schopenhauer trong nhöõng khuoân maët lôùn cuûa trieát hoïc phöông taây vaãn ñöôïc coi laø caùi gaïch noái Ñoâng/Taây; hôn nöõa, oâng laø ngöôøi ñaõ ca ngôïi: minh trí AÁn ...seõ chuyeån bieán toaøn boä tri thöùc vaø tö töôûng cuûa chuùng ta. Caùi töông caän Ñoâng/Taây khoâng xa laï vôùi trieát gia phöông taây. Ngay chính Schelling vaøo ñaàu theá kyû 19 nhaän ra “söï taùi laäp caùi thoáng nhaát ñoâng-taây laø vaán ñeà lôùn nhaát ñi ñeán choã giaûi ñaùp maø Tinh thaàn theá giôùi ñang hình thaønh”. Traøo löu laõng maïn Ñöùc ñaõ khaùm phaù caùi tinh hoa cuûa Upanischaden. Trong Baûn thaûo ñaàu tay/Fruhe Manuskripte Schopenhauer ghi nhaän: Caùi Maya cuûa Veda (AÁn), aei gignomenon men, on de oudepote 8cuûa Plato, vaø “hieän töôïng ” cuûa Kant laø cuøng moät theå (sdt, tieát 564). Tuy nhieân oâng cuõng nhìn ra ngoä nhaän, ñeán caû söï vieäc thaát baïi cuûa nhöõng nhaø truyeàn giaùo trong vieäc ñöa Cô ñoác giaùo vaøo xaõ hoäi AÁn laø do ñoâi beân khoâng noùi cuøng ngoân ngöõ (thöù ngoân ngöõ tö töôûng) vaø khaû naêng ñoái khaùng maïnh meõ cuûa phöông ñoâng. Maët khaùc, oâng cuõng toá caùo vieäc ngaên chaën/remora ñöa tö töôûng ñoâng phöông vaøo theá giôùi ñaïi hoïc cuûa giôùi kinh vieän ñöông thôøi. OÂng khaúng ñònh nguyeân lyù cuûa chaân lyù coù nguoàn coäi hình thaønh ôû phöông Ñoâng, töø vaên töï khi oâng ghi nhaän: Toâi khoù tin vaøo trí naêng thöïc söï coù theå môû ra töø nhöõng ngöôøi khoâng vieát...Nhöõng taùc giaû cao caû cuûa Upanischaden trong kinh Veda ñaõ vieát.
Trong khi hình thaønh taùc phaåm lôùn Theá giôùi nhö theå YÙ chí vaø Bieåu töôïng , Schopenhauer nhaän ra tö töôûng cuûa oâng gaàn vôùi Phaät giaùo, ñieàu maø oâng goïi laø söï ñoàng thuaän/Ubereinstimmung tuyeät vôøi. Töø nhöõng thaäp nieân 20s vaø 30s trôû ñi cuûa theá kyû 19, nhöõng saùch vôû veà trieát lyù Phaät giaùo vaø nhöõng kinh taïng ñöôïc chuyeån ngöõ phaùt trieån phong phuù ôû chaâu AÂu. Schopenhauer tìm ra bieåu hieän chaân lyù trong thuyeát luaân hoài vaø giaûi thoaùt söï khoå trong tö töôûng Phaät giaùo, moät toân giaùo voâ thaàn (sdt.) Nguoàn goác cuûa khoå/dukkha (moät trong töù dieäu ñeá) ôû trong khaùt voïng soáng, maø “baûn chaát cuûa duïc voïng laø khoå” (Schopenhauer, sdt.), daäp taét khaùt voïng soáng, con ngöôøi “ngöng ham muoán moïi söï, khoâng raøng buoäc yù chí vaøo baát kyø choã döïa naøo, noã löïc kieân trì döûng döng toaøn dieän vôùi moïi söï” (sdt.)
Nhöõng ñoàng thuaän ñoái chieáu giöõa tö töôûng Schopenhauer trong taùc phaåm chính cuûa oâng vôùi tö töôûng trong kinh taïng Phaät giaùo coù tính caùch töông ñoái, vì nhöõng khaùi nieäm veà thöôøng haèng/anityataø vaø trí hueä/prajnaø khoâng haún giôùi haïn trong phuû ñònh/Verneinung nhö hoïc thuyeát cuûa Schopenhauer?
2. Cô sôû ñoái chieáu: Khi phaân bieät Ñoâng/Taây, ñieàu ñoù haøm nguï coù nhöõng neàn vaên minh khaùc nhau trong lòch söû con ngöôøi, chuû yeáu laø vaên minh AÂu chaâu, AÁn ñoä vaø Trung hoa. Khi quan nieäm nhöõng vaên hoùa khaùc bieät, lieäu coù cô sôû cho moät tyû giaûo cho vaên chöông vaø trieát hoïc? Trong moät nghieân cöùu taäp theå veà Khaùi nieäm con ngöôøi, 9Raju nhaän ñònh Trieát hoïc tyû giaûo laø moät chuû ñeà môùi meû...vì môùi coù yù thöùc veà chính noù. Song khi ñaët vaán ñeà trieát hoïc tyû giaûo coù nghóa laø thieát laäp nhöõng ñoái chieáu trong khuoân khoå moät trieát hoïc kieåu maãu. Nhöng laøm theá naøo coù moät heä thoáng trieát hoïc hay theá giôùi quan lyù töôûng cuõng nhö nhöõng truyeàn thoáng trieát hoïc khaùc nhau cuûa theá giôùi coù theå tieáp caän vôùi noù ñöôïc?
Ngay nhö Leibniz khi luaän tö töôûng Trung hoa cuõng cho raèng trieát hoïc naøy khoâng ñöôïc toå chöùc trong moät hình thöùc coù heä thoáng vì thieáu thuaät ngöõ trieát hoïc. Chính trong caùi khoù khaên naøy, Archie Bahm ñaõ neâu ra nhöõng thuaät ngöõ khaùc bieät trong coâng vieäc tyû giaûo trieát hoïc, 10khi so saùnh “Chaân lyù” trong trieát hoïc taây phöông vôùi “Satya” trong trieát hoïc aán vaø “Thaønh” trong trieát hoïc trung hoa; hay khaùi nieäm Thieän (taây phöông) vôùi Ananda (aán) vaø Trung (hoa).
Thuaät ngöõ khaùc bieät treân cô sôû ngoân ngöõ khaùc bieät, chæ coù tính töông ñoái nhöng chuû yeáu döïa treân söï thaønh laäp khaùi nieäm. Khi Heidegger chæ ra baûn chaát chaân lyù trong töø alhqeia hy laïp coù nghóa khai môû 11ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø xoùa boû töø Wahrheit, nhöng mang moät yù nghóa môùi. Moãi trieát hoïc coù thuaät ngöõ cuûa rieâng noù, khoâng phaân bieät ñoâng/taây.
Veà con ñöôøng tö töôûng cuõng vaäy. Khi vieát Nhöõng loái tö töôûng cuûa caùc daân toäc phöông ñoâng chuû yeáu laø xeùt nhöõng quy luaät luaän lyù vaø heä thoáng suy luaän nhö nhöõng saûn phaåm vaên hoùa cuûa tö duy phaûn tænh, Hajime Nakamura quan nieäm caùch tö töôûng ôû ñaây ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng taäp quaùn vaø haønh xöû trong vaên hoùa cuûa nhaø tö töôûng khi oâng truyeàn ñaït tö töôûng cuûa mình. Nhaø tö töôûng nhö vaäy khoâng caàn phaûi coù yù thöùc veà caùch theá tö töôûng nhö theá naøo trong quaù trình tö duy. Nakamura cuõng baùc boû tö kieán cho laø caùch theá tö töôûng cuûa ngöôøi phöông ñoâng coù tính toång hôïp so vôùi ngöôøi phöông taây coù tính phaân tích, veà maët ngöõ phaùp cuõng nhö tri thöùc.
David Dilworth, ngöôøi chuyeân dòch nhieàu taùc phaåm cuûa Nishida Kitaroø töø Nhaät ngöõ sang Anh ngöõ ñaõ duøng Thoâng dieãn hoïc tyû giaûo nhaèm ñoái chieáu, phaân loaïi vaø toång hôïp nhöõng lyù luaän chuû yeáu trong trieát hoïc. 12Trong nhöõng bieåu ñoà tyû giaûo, Dilworth phaân chia boán loaïi phaïm truø: vieãn töôïng, thöïc taïi, phöông phaùp vaø nguyeân taéc; trong moãi phaïm truø bao goàm nhöõng hình thaùi khaû höõu nhö caù bieät, khaùch quan, trong saùng, khuoân pheùp ôû phaïm truø vieãn töôïng, hieän sinh, baûn chaát, thöïc theå, yeáu tính trong phaïm truø thöïc taïi, baát khaû tri, duy luaän, bieän chöùng, ñaïi yeáu trong phaïm truø phöông phaùp, saùng taïo, ñôn giaûn, thoâng ñaït, phaûn tænh trong phaïm truø nguyeân taéc. Vieãn töôïng caù bieät nôi nhöõng nhaø tö töôûng duøng söï hieän dieän chính mình ñeå hình thaønh theá giôùi quan cuûa hoï, nhöõng ngöôøi nhö Maëc töû, Descartes, Kierkegaard, Nietzsche, vieãn töôïng khaùch quan phuû nhaän tính chuû theå trong hình thaønh laäp thuyeát nhö Tuaân töû, Phaùp gia, Anaximeøne, Anaxagore, Spinoza...,vieãn töôïng trong saùng bieåu hieän moät trung gian trong saùng cuûa tri thöùc tuyeät ñoái nhö Heùraclite, Parmeùnide, Platon, Hegel, Nishida...,vieãn töôïng khuoân pheùp giaû ñònh moät lyù töôûng coäng ñoàng nhö Aristote, Vico, Kant, Fichte...Thöïc taïi hieän sinh ñaët höõu theå öu tieân ñoái vôùi döõ kieän lòch söû nôi nhöõng baûn vaên Thieàn, Nguïy bieän hy laïp, tröôøng phaùi Kyoto, Sartre..., thöïc taïi baûn chaát chuù troïng ñeán cô ñoäng cuûa nhöõng löïc löôïng vaät chaát nôi Deùmocrite, Maëc töû, Ñaïo giaùo, Marx, Freud..., thöïc theå vöôït treân nhöõng hieän töôïng, daãn ñeán moät thöïc taïi hoaøn haûo nôi tröôøng phaùi taân Platon, AÁn giaùo, Kant...,yeáu tính chuù troïng ñeán nhöõng hình thaùi lyù töôûng nhö tröôøng phaùi taân Khoång, Xenophane, Hegel, Husserl...,veà maët phöông phaùp baát khaû tri tuaân thuû luaän lyù cuûa nhöõng khaùi nieäm töông phaûn nôi Trang töû, Long Thoï, phaùi Hoaøi nghi, Nietzsche, Nishida, veà maët duy luaän giaûn tröø phöùc taïp veà ñôn nhaát nôi Maëc töû, Thales, Descartes, Husserl..., veà maët bieän chöùng nhaèm hoaøn taát moät theå thoáng nhaát toång hôïp nhöõng maët ñoái khaùng nôi Upanishad, Ñaïo ñöùc kinh, Hegel, Marx...,ñaïi yeáu duøng phöông phaùp ñöa moät vaán ñeà vaøo phaân tích nhöõng maët ñoái laäp nôi vaên baûn Aristote, Kant, Peirce, James...., veà maët nguyeân taéc saùng taïo taïo moät khu bieät taïo caùi môùi thay theá cuõ nôi Tuaân töû, Phaùp gia, Locke, Darwin, Bergson..., ñôn giaûn laø nguyeân taéc taïo ñoàng nhaát nhö Vöông Sung, phaùi Hoaøi nghi hy laïp, Hume, Schopenhauer..., thoâng ñaït chuù troïng ñeán hình thaùi toaøn haûo nôi Ñoång Troïng Thö, Chu Hy, Leibniz, Bardley..., phaûn tænh coù tính töï maõn, töï laäp nôi Descartes, Anaxagore, J.S. Mill. Vôùi nhöõng phaïm truø naøy, Dilworth ñi phaân tích nhöõng tröôøng phaùi coå ñaïi trung quoác coù theå thieát laäp moät heä thoáng ñoái chieáu nhö Khoång töû, Maïnh töû veà maët vieãn töôïng laø trong saùng, Maëc töû laø caù bieät, Tuaân töû laø khaùch quan, veà maët thöïc taïi Khoång, Maïnh, Tuaân töû laø yeáu tính, Maëc töû laø baûn chaát, veà maët phöông phaùp, Khoång, Maïnh, Tuaân töû laø baát khaû tri, Maëc töû duy luaän, veà maët nguyeân taéc, Maëc, Khoång laø thoâng ñaït, Maïnh laø ñôn giaûn, Tuaân laø saùng taïo.
YÙ nguyeän cuûa Dilworth xaây döïng sô boä cho moät thoâng dieãn hoïc vò lai ñaùng ca ngôïi ôû choã oâng möu tìm moät vöông quoác dieãn ngoân chung cho toaøn boä gia saûn vó ñaïi nhaân loaïi keá thöøa cuûa trieát hoïc theá giôùi/world philosophy. OÂng giaûi thích “quaû thöïc ngaøy nay chuùng ta bieát nhieàu veà nhöõng hoïa phaåm Ñaïo giaùo hay nhuõng vöôøn Thieàn, nhöõng nhaïc khuùc cuûa Bach vaø Mozart hôn laø nhöõng ngöôøi soáng cuøng thôøi vôùi nhöõng coâng trình naøy ñöôïc saùng taïo. Töông töï nhö vaäy, chuùng ta coù moät nhaän thöùc tinh teá hôn veà nhöõng taùc phaåm cuûa Homer, Plato, Aristotle, Khoång töû, Laõo töû, Chu Hy, Ñaïo Nguyeân (Doøgen) cuõng nhö nhöõng ngöôøi khaùc so vôùi moïi thôøi ñaïi tröôùc coäng laïi.” Taát nhieân töø ñoù chuùng ta coù theå kyø voïng laø nhöõng theá heä sau naøy seõ hoaøn taát nhaän thöùc lôùn lao hôn veà nhöõng truyeàn thoáng vaên hoùa ña daïng cuûa chuùng ta.
YÙ nguyeän aáy coù theå laø öôùc voïng chung cuûa nhaân loaïi treân con ñöôøng saùng taïo – chung moät ngoân ngöõ, moät loái suy nghó, moät thoâng giao thoáng nhaát. Ñoù cuõng laø thoâng ñieäp cuûa moät nhaø tö töôûng Nhaät maø Dilworth ñaõ taän tuïy chuyeån ngöõ, Nishida Kitaroø – khi Nishida vieát:
- Khoâng theå phuû
nhaän moät vaên hoùa naøy nhaân danh moät vaên hoùa khaùc trong caû hai. Cuõng
khoâng bao goàm caùi naøy trong caùi kia. Traùi laïi phaûi soi saùng caû hai töø
moät aùnh saùng môùi baèng moät tri thöùc saâu saéc hôn veà cô sôû neàn taûng
cuûa chuùng.
Haønh trình tö töôûng töø ñoâng sang taây khoâng laø moät giao löu tö töôûng. Theo nhöõng lôøi kyù vaø thö töø cuûa nhöõng giaùo só Thieân chuùa giaùo tieàn phong ñi truyeàn giaùo ôû Trung hoa vaø Nhaät (nhö Lionel Jensen ghi laïi), hoï maëc y phuïc cuûa taêng giôùi Phaät giaùo vì ngôõ Phaät giaùo coù aûnh höôûng roäng lôùn ôû hai xöù naøy. Lôïi maõ ñaäu (Matteo Ricci) duøng taêng phuïc phaùi Tònh ñoä coi nhö tieâu bieåu cho ngöôøi Trung hoa, khi oâng baùo caùo: “Toâi ñaõ trôû thaønh ngöôøi Trung quoác. Trong quaàn aùo, saùch vôû, cung caùch, vaø trong moïi vieäc beà ngoaøi chuùng toâi bieán mình thaønh Trung hoa.” Nhöõng ngöôøi truyeàn giaùo doøng Teân töø Francis Xavier cuõng ñaõ thích nghi theo loái phuïc söùc cuûa tu vieän phaät giaùo ôû Nhaät baûn. Duïng yù cuûa Xavier roõ reät trong thö oâng vieát ngay töø 1552:”Toâi hy voïng ñeán ñoù trong naêm nay, vaø ñeán taän choã Hoaøng ñeá. Trung quoác laø moät thöù vöông quoác maø neáu nhö haït gioáng cuûa Phuùc aâm ñöôïc gieo troàng, noù coù theå lan xa roäng raõi. Vaø hôn nöõa, neáu ngöôøi Trung hoa chaáp nhaän nieàm tin Thieân chuùa, ngöôøi Nhaät cuõng töø boû nhöõng hoïc thuyeát maø ngöôøi Trung hoa daïy cho hoï.” 13Söï thaát baïi cuûa nhöõng thöøa sai Doøng Teân ôû Trung quoác, Nhaät baûn vaø Vieät nam (ngay caû ngöôøi baûn xöù nhö Nguyeãn tröôøng Toä) coù theå laø moät trong nhöõng nguyeân do khoâng coù thoâng giao trieát hoïc trong moät thôøi gian laâu daøi. Vaøo khoaûng cuoái theá kyû 19 khi moät trong nhöõng ngöôøi Nhaät ñaàu tieân nhö Nishi Amane (1829-1897) sang hoïc luaät vaø kinh teá ôû Hoøa lan vaø chuyeân taâm ñeán trieát hoïc taïi Leiden, oâng coù yù nghó “ôû trong xöù chuùng ta, khoâng coù gì ñaùng goïi laø trieát hoïc”, tuy oâng laø ngöôøi ñaõ du nhaäp nhöõng thuaät ngöõ trieát hoïc phöông taây veà nöôùc. Moät ngöôøi Nhaät khaùc, Choømin Nakae (1847-1901) cuõng nghó “qua nhieàu thôøi ñaïi ôû nöôùc Nhaät ta, khoâng coù trieát hoïc.” Keå töø vaên baïch thoaïi (Trung quoác), quoác ngöõ (Vieät nam) nhöõng tö töôûng phöông taây böôùc ñaàu du nhaäp, ñaëc bieät nhö tröôøng hôïp Nietzsche. 14AÛnh höôûng cuûa Nietzsche trong cuoäc vaän ñoäng Nguõ Töù (1919) chaúng haïn laïi ñöôïc daáy leân trong cuoäc vaän ñoäng daân chuû Thieân An Moân (1989).
Tröôøng phaùi Kyoto coù theå coi nhö doøng chính ñaàu tieân ôû phöông Ñoâng ñaõ phaùt trieån moät vaän ñoäng trieát hoïc coù taàm möùc laøm thay ñoåi nhöõng ngoä nhaän veà nhaän thöùc vaø thoâng giao trieát hoïc Ñoâng/Taây. 15Nhöõng vaán ñeà daãn khôûi töø tröôøng phaùi naøy:
a/ Tö töôûng phöông ñoâng khoâng laø moät loaïi kinh ñieån huyeàn hoaëc coù tính taäp theå vaø cöôõng cheá, thöôøng thaáy ôû nhöõng loaïi saùch dung tuïc toân giaùo.
b/ Nhöõng trieát gia cuûa tröôøng phaùi Kyoto söû duïng ngoân ngöõ khaùi nieäm cuûa trieát hoïc phöông taây ñeå dieãn ñaït vaø tranh luaän veà nhöõng keá thöøa vaên hoùa truyeàn thoâng chaâu AÙ.
c/ Nhöõng trieát gia naøy haáp thuï giaùo hoã trieát lyù chaâu AÂu vaø ñoái thoaïi tö töôûng cuûa rieâng hoï treân cô sôû lyù taéc ñöông ñaïi.
Ngöôøi thuû laõnh cuûa Tröôøng Kyoto 16laø Nishida Kitaro vaø nhöõng trieát gia keá thöøa nhö Hajime Tanabe, Keiji Nishitani... Nishida ñaõ khai phaù nhöõng vaán ñeà khôûi töø tö töôûng cuûa Leibniz, Kant, Hegel, Nietzsche, Bergson, hieän töôïng luaän Husserl vaø Heidegger. Nhöõng ngöôøi nhö Tanabe vaø Nishitani vaø nhöõng moân ñeä cuûa hoï nhö Koichi Tsujimura, Shizuteru Ueda... ñeàu coù ñi du hoïc taïi nöôùc Ñöùc, töøng gaëp Husserl vaø Heidegger vaø am töôøng hieän töôïng luaän cuûa Husserl cuõng nhö thoâng dieãn luaän theo Heidegger. James W. Heisig nhaän ñònh laø tröôøng phaùi tö töôûng naøy thöïc söï coù theå saùnh vai vôùi nhöõng tröôøng phaùi vaø traøo löu trieát hoïc lôùn ôû phöông taây. Ñieàu chính yeáu laø nhöõng trieát gia lôùn cuûa tröôøng phaùi naøy ñaõ phaù ñoå thieân kieán veà trieát hoïc theá giôùi chæ coù trong khuoân thöôùc taây phöông. Ñieàu ñoù coù nghóa laø hoï ñaõ mang nhöõng ñaëc tính phöông ñoâng, thieàn, tònh ñoä (Phaät giaùo) vaøo trong theá giôùi trieát hoïc, ñoái thoaïi trieát hoïc vaø tranh luaän trieát hoïc vôùi nhöõng di saûn keá thöøa cuûa vaên hoùa phöông ñoâng vaø ngoân ngöõ yù nieäm phöông taây.
Nishida Kitaroø trong taùc phaåm ñaàu Hoûi veà ñieàu Thieän/Zen no Kenkyuø (1911) ñaõ khôûi töø moät khaùi nieäm “kinh nghieäm thuaàn tuùy/junsui keiken” nhö moät nguyeân lyù thöù nhaát cuûa trieát hoïc. OÂng coi kinh nghieäm thuaàn tuùy laø thöïc taïi duy nhaát, caùi kinh nghieäm tröïc tieáp nhaän thöùc moïi söï vaät. Kinh nghieäm tröïc tieáp aáy Nishida noùi roõ hôn khi vieát baøi Töïa cho laàn xuaát baûn 1936, töø choã keå kinh nghieäm cuûa nhaø trieát hoïc töï nhieân Gustav Fechner trong moät buoåi saùng tröïc thò thaáy chaân lyù cuûa chính söï vaät trong vieãn caûnh ban ngaøy ñeán kinh nghieäm cuûa oâng khi ñi treân ñöôøng phoá ôû Kanazawa nghó veà chaân thöïc taïi hieän ra nhö vaäy. Kinh nghieäm cuûa Cogito Descartes hay Töï thöùc môû ñaàu Hieän töôïng luaän Hegel, hay Trôû veà vôùi chính söï vaät cuûa Husserl. Nishida ôû vaøo thôøi ñaïi cuûa Wundt, W. James neân khaùi nieäm kinh nghieäm thuaàn tuùy döôøng nhö laø moät khaùi nieäm phoå bieán, nhöng caùch suy nghó laïi khaùc. Nôi Nishida, kinh nghieäm aáy khoâng laø nguyeân nhaân cuûa khaùi nieäm phoå quaùt tröøu töôïng maø laø nguoàn goác thöïc taïi, vöôït treân caû nhaän thöùc vaø yù chí, oâng goïi laø tröïc giaùc trí tueä/chiteki chokkan (intellektuelle Anschauung). Tröïc giaùc naøy chính laø yù töôûng duy nhaát Nishida chia seû vôùi Bergson vaø cuõng laø caùi tröïc giaùc thoáng nhaát nôi nhöõng nhaø tö töôûng lôùn nhö Platon, Spinoza trong nhaän thöùc söï vaät. Trong Hoûi veà ñieàu Thieän, oâng vieát: Töø cô sôû tö töôûng, luoân luoân coù moät thöïc taïi thoáng nhaát maø chuùng ta chæ coù theå bieát qua tröïc giaùc. YÙ töôûng tröïc giaùc saùng taïo veà kinh nghieäm thuaàn tuùy phaùt trieån trong nhöõng taùc phaåm veà sau nhö trong Tröïc giaùc vaø Phaûn tænh trong töï giaùc/Jikaku ni okeru chokkan to hansei (1917), trôû thaønh töï giaùc/jikaku. Khaùi nieäm naøy nhaèm vöôït leân treân nhöõng nghòch lyù veà ñoái laäp chuû theå-khaùch theå trong tri thöùc luaän cuûa thôøi ñaïi oâng, vaø nhaèm giaûi quyeát vaán ñeà ñaët ra töø taâm lyù hoïc Brentano vaø hieän töôïng luaän Husserl moái lieân laïc giöõa haønh vi tri thöùc cuûa töï kyû/jiko ga vôùi ñoái töôïng tri thöùc töï kyû/jiko wo, daãn ñeán phuû ñònh hoùa toaøn dieän hai maët ñoái laäp naøy. Töï kyû laø haønh vi phaûn tænh phaân bieät hai maët noesis vaø noema cuûa töï kyû (thöôøng gaëp trong hieän töôïng luaän) ñöôïc phaân tích trong Töø haønh ñoäng ñeán thò kieán/Hataraku mono kara miru mono he (1927), qua nhöõng thaûo luaän veà nhöõng vaán ñeà trong trieát hoïc hy laïp, oâng ñaõ khai trieån khaùi nieäm tröôøng sôû/basho laø cô sôû neàn taûng cho luaän lyù veà tröôøng sôû/basho no ronri trong trieát hoïc cuûa oâng. Tröôøng sôû coù theå baét nguoàn töø caûm höùng veà Choâra (Platon) vaø Topos (Aristote) nhöng khoâng chæ coù yù nghóa haïn heïp laø khoâng gian, maø theo Nishida laø moät phoå bieán bieän chöùng/benshoâhoâteki ippansha (nhö trong lôøi Töïa naêm 1936 cho quyeån Hoûi veà ñieàu Thieän). Phoå bieán trong chöõ cuûa Nishida laø ”nhaát ban giaû”(ippansha) bao goàm caû maët luaän lyù vaø baûn theå luaän cuûa yù nghóa tröôøng sôû, khai trieån treân ba chieàu kích: maët phoå bieán phaùn ñoaùn trong laõnh vöïc töï nhieân, phoå bieán töï thöùc trong laõnh vöïc yù thöùc vaø phoå bieán trí thöùc trong laõnh vöïc trí thöùc trong taùc phaåm Nhöõng vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc II/Tetsugaku no kompon mondai (1934). Luaän lyù veà tröôøng sôû chæ ra moät nhaän thöùc veà caù theå vôùi tính caùch caù theå, ôû ñaây Nishida pheâ phaùn quan nieäm baûn theå/ousia cuûa Aristote giôùi haïn trong chuû ngöõ/shugo, trong khi chæ coù theå coù phaùn ñoaùn veà maët thuaät ngöõ/jutsugo coù nghóa laø trong caùi nhaát ban giaû cuûa phoå bieán laø hö voâ tuyeät ñoái. Luaän lyù cuûa Nishida coù theå coi laø moät luaän lyù thuaät ngöõ laø ñoái troïng cuûa luaän lyù chuû ngöõ; chính treân cô sôû naøy Nishida muoán vöôït ra khoûi chuû nghóa duy ngaõ cuûa phaùi duy taâm, nhöng vaãn giöõ phaàn tinh tuùy cuûa khaùi nieäm haønh ñoäng/Tathandlung cuûa Fichte vaø YÙ chí cuûa Schelling.
Vaán ñeà ñaët ra laø nhö vaäy caù theå coù bò loaïi khoûi caùi phoå bieán? Nishida daãn trong luaän lyù tröôøng sôû moät khaùi nieäm “phoå bieán cuï theå”(konkrete Allgemeine) laáy töø trong quan nieäm töï taát ñònh cuûa phoå bieán cuûa Hegel. Ñoù laø nguyeân do oâng goïi phoå bieán bieän chöùng, khoâng phaûi laø quaù trình ñeà-phaûn ñeà-hôïp ñeà nhöng laø söï ñoàng nhaát cuûa maâu thuaãn chuû theå vaø khaùch theå, thoáng nhaát giöõa nhöõng maët ñoái laäp laø moät quaù trình bieän chöùng, trong ñoù “nhöõng maët ñoái laäp caøng töï maâu thuaãn, laïi caøng töï ñoàng nhaát”. Söï khaùc bieät giöõa phoå bieán cuï theå cuûa Hegel, voán laø moät tinh thaàn tuyeát ñoái vaø khi haøm nguï moät yù töôûng coù nghóa vaãn coøn laø ñoái töôïng cuûa tri thöùc, coøn nôi Nishida laø moät phoå bieán cuï theå toät cuøng, coù tính voâ tuyeät ñoái vöôït leân khoûi söï ñoái laäp giöõa caùi höõu vaø voâ töông ñoái. Vaøo cuoái ñôøi, Nishida goïi ñoù laø töï ñoàng nhaát cuûa maâu thuaãn tuyeät ñoái/zettai mujun no jiko doøitsu .
Nhöõng vaán ñeà khai phaù trong trieát hoïc Nishida Kitaroø khoâng chæ thaûo luaän vôùi trieát hoïc coå ñaïi hy laïp, coøn mang tính pheâ phaùn nhöõng traøo löu tö töôûng caän ñaïi vaø ñöông ñaïi ñoái vôùi oâng, töø quan nieäm ñieàu hoøa tieàn ñònh ñôn töû cuûa Leibniz, quan nieäm ngaõ sieâu nghieäm cuûa Kant, traøo löu duy taâm ñöùc, hieän töôïng luaän cuûa Husserl. Nishitani Keiji ñaõ ñaët ñònh trieát hoïc cuûa Nishida trong lòch söû trieát hoïc nhö moät keát hôïp tinh thaàn Ñoâng vaø Taây laïi vôùi nhau, “vöôït leân treân caùi phieán dieän maø chuû nghóa duy vaät vaø chuû nghóa hieän sinh vöôùng maéc” 17
Tanabe Hajume laø trieát gia keá thöøa gheá trieát hoïc cuûa Nishida taïi Ñaïi hoïc Kyoto vaøo naêm 1927. OÂng khôûi söï töø vieäc theo ñuoåi khoa hoïc töï nhieân, ñaëc bieät laø toaùn hoïc nhöng ñaõ chuyeån sang trieát hoïc vaø chuù troïng ñeán traøo löu taân Kant vôùi Natorp vaø Hermann Cohen vaø do khuyeán khích cuûa Nishida oâng ñaõ du hoïc taïi Ñöùc ngay töø 1922 ñeán Freiburg, taïi ñaây oâng ñöôïc Husserl chieáu coá vaø hy voïng oâng seõ ñem hieän töôïng luaän veà phoå bieán taïi phöông ñoâng, nhöng nhaân vaät Tanabe gaëp gôõ keát thaân laïi laø Heidegger. Toâi ngôø raèng Heidegger ñaõ sôùm ñöôïc thoâng tin veà tö töôûng phöông ñoâng, nhaát laø trieát hoïc cuûa Nishida qua nhöõng sinh vieân Nhaät nhö Tanabe vaø Kuki. Ngöôïc laïi, qua Heidegger, Tanabe ñaõ coù nhöõng khaùi nieäm veà hieän sinh vaø phaùt hieän ra bieän chöùng cuûa Hegel maø thaønh töïu laø moät quan nieäm veà bieän chöùng tuyeät ñoái xaây döïng treân kinh nghieäm yù chí oâng chòu aûnh höôûng cuûa Nishida. Tuy nhieân, cuõng chính töø nhöõng yù nieäm thu taäp töø trieát hoïc veà ñôøi soáng, Tanabe nhaän thaáy trieát hoïc cuûa Nishida thieáu maët lòch söû vaø xaõ hoäi. Trong nhöõng tieåu luaän nhö Luaän lyù veà baûn theå xaõ hoäi/Shakai Sonzai No Ronri ôû nhöõng thaäp nieân 30s khi pheâ phaùn luaän lyù veà tröôøng sôû cuûa Nishida khoâng chuù yù tôùi vai troø trung gian/baikai cuûa chuûng/shu ñaõ hình thaønh ra moät luaän lyù töông chieáu laø luaän lyù veà chuûng cuûa Tanabe, ñaëc bieät laø trong taùc phaåm Bieän chöùng cuûa luaän lyù chuûng/Shu no ronri no benshoâhoâ nhö moät thieát bò ñeå nhaän thöùc baûn theå xaõ hoäi. Döôøng nhö trong khi nghieân cöùu Hegel vaø Marx, Tanabe ñaõ sôùm nhaän thöùc ñöôïc luaän lyù chuûng khai trieån töø moät baûn theå luaän xaõ hoäi tröôùc Lukaùcs trong phaïm truø chuûng ôû ñaây laø Nhaø nöôùc trong bieân khaûo Luaän lyù veà baûn theå Nhaø nöôùc/Kokkateki sonzai no ronri (1938). OÂng khaúng ñònh: Luaän lyù chuûng laø moät luaän lyù bieän chöùng... nghóa laø vöøa laø luaän lyù ñoàng thôøi laïi phuû nhaän luaän lyù khoâng theå dieãn ñaït baèng nhöõng nguyeân taéc cô baûn cuûa luaän lyù ñoàng nhaát vaø baát maâu thuaãn. Höôùng ñi naøy ñöa oâng chuù troïng ñeán nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn, vaø thaønh quaû laø vaøo thôøi haäu chieán voùi thaûm baïi cuûa nöôùc Nhaät, oâng ñaõ vieát taùc phaåm chính Trieát hoïc nhö moät Saùm hoái/Zangedoâ Toshite no Tetsugaku (1945), 18nhö teân goïi cuûa noù “saùm hoái/zange”laáy caûm höùng töø yù nieäm metanoia/ metanoia (toâi ngôø laø trong giai ñoaïn oâng quay veà vôùi nhöõng vaán ñeà cuûa trieát hoïc toân giaùo, ñoái thoaïi vôùi Shinran (1173-1262) cuûa Tònh ñoä Phaät giaùo, Thieân chuùa giaùo vaø nhöõng nhaø tö töôûng phöông taây nhö Eckhart, Kant, Schelling, Kierkegaard, Heidegger...oâng ñaõ ñoïc Schopenhauer, chöông vieát veà Ñaïo ñöùc trong Theá giôùi nhö theå YÙ chí vaø Bieåu töôïng trong ñoù Schopenhauer ñaõ noùi ñeán saùm hoái qua luaän baøn veà Phaät giaùo, AÁn giaùo vaø Thieân chuùa giaùo) 19. Saùm hoái hay caûi taâm laø phuû ñònh cuûa aùc vaø trôû laïi voâ tuyeät ñoái. Tanabe vieát treân cô sôû phi trieát hoïc: “Con ñöôøng saùm hoái/zangedoø daãn ñeán moät trieát hoïc khoâng laø trieát hoïc, trieát hoïc nhö theå töï hieän caùi yù thöùc saùm hoái; ñaõ töø laâu toâi khoâng theo ñuoåi trieát hoïc nöõa, maø ñuùng ra laø saùm hoái tö duy qua toâi.” Phi trieát hoïc phaùt kieán treân cô sôû thöïc tieãn cuûa Tha löïc/tariki. Kinh nghieäm saùm hoái qua phuû ñònh caùi cheát ngaõ löïc, caûi taâm vaø taùi sinh nhö oâng noùi “toâi ñaõ cheát ôû trieát hoïc vaø phuïc sinh nhôø saùm hoái” qua tha löïc, ñoù laø voâ tuyeät ñoái. Cho neân, trong khi pheâ phaùn trieát hoïc Nishida khoâng baøn ñeán nhaân sinh, xaõ hoäi, lòch söû, sau cuøng Tanabe vaãn trôû veà moät ñieåm chung vôùi Nishida laø tính Voâ tuyeät ñoái, phaân bieät hoï vôùi truyeàn thoáng trieát hoïc phöông taây, ñoàng thôøi cuõng laø khôûi ñieåm cô sôû tö töôûng cuûa hoï trong khi tieán gaàn vôùi trieát hoïc taây phöông.
Nishitani Keiji laø theá heä thöù ba cuûa tröôøng phaùi Kyoto, nhöng cuõng laø hoïc troø tröïc tieáp cuûa Nishida, khôûi söï vôùi luaän aùn veà Schelling.OÂng cuõng theo hoïc ôû Freiburg, tröïc tieáp vôùi Heidegger, trong thôøi gian Heidegger ñang thuyeát giaûng veà Niezsche. Taùc phaåm chính cuûa Nishitani laø Toân giaùo laø gì?/ Shuøkyoø to wa nanika (1962) 20luaän veà vaán ñeà cô baûn neâu treân: tính Voâ. ÔÛ ñaây, Nishitani tröïc tieáp ñoái dieän vôùi moät nguoàn suoái tö töôûng phöông ñoâng laø Thieàn Phaät giaùo vaø chuû nghóa hö voâ ôû phöông taây. Nishitani xaùc ñònh moái quan heä trieát hoïc hieän ñaïi vôùi chuû nghóa Maùc cuõng nhö chuû nghóa duy lyù khoa hoïc:
- Ñoái vôùi toâi, vaán
ñeà veà chuû nghóa hö voâ hieän ñaïi nôi Nietzsche vaø nhieàu ngöôøi khaùc lieân
heä saâu xa vôùi moïi vaán ñeà naøy. Toâi tin chaéc laø vaán ñeà chuû nghóa hö
voâ naèm trong coát loõi cuûa moái aùc caûm laãn nhau giöõa toân giaùo vaø khoa
hoïc. Chính vì ñieàu ñoù ñaõ cho toâi nhaäp cuoäc trieát hoïc töø moät khôûi
ñieåm caøng lôùn roäng cho ñeán bao dung gaàn nhö moïi
söï.
Watsuji Tetsuroø ñaõ xaây döïng moät ñaïo ñöùc maø oâng goïi laø khoa hoïc cuûa nhaân gian/ningen, sau khi ñoïc Sein und Zeit cuûa Heidegger vaøo naêm 1927 vaøo thôøi gian oâng theo hoïc ôû Ñaïi hoïc Berlin vaø nhaän xeùt laø maëc daàu Heidegger coi caáu truùc cuûa hieän höõu con ngöôøi nhö theå thôøi tính raát ñaëc saéc nhöng ñaõ khoâng bieát ñeán khoâng gian tính, trong khi con ngöôøi nhö moät höõu-taïi-theá phaûi coù nguoàn reã töø ñaát, ñöôïc ñònh hình trong nhöõng ñieàu kieän khí haäu töï nhieân. Ñoù laø lyù do Watsuji ñaõ vieát taùc phaåm Khí haäu/Fudo: ningengakuteki na koøsatsu. OÂng nhaän ñònh:
- Thôøi tính khoâng
theå laø moät chaân thôøi tính tröø phi keát hôïp vôùi khoâng gian tính. Lyù do
maø Heidegger döøng laïi ñoù laø vì Hieän theå/Dasein giôùi haïn nôi caù
theå. OÂng chæ coi nhaân gian nhö Höõu cuûa caù nhaân/hito. Ñaây chæ laø moät
maët tröøu töôïng khi chuùng ta xem xeùt con ngöôøi theo hai caáu truùc laø caû
caù theå laãn xaõ hoäi...
- Khoâng caàn phaûi
noùi cuõng thaáy laø nhieàu ñieàu ñöôïc ñaùnh giaù vaø hoïc hoûi töø söï phaùt
trieån cuûa vaên hoùa phöông Taây, coi hình töôïng laø hieän höõu vaø hình
thaønh laø thieän. Tuy nhieân ôû cô sôû cuûa vaên hoùa phöông Ñoâng ñaõ nuoâi
döôõng tieàn nhaân ta haøng ngaøn naêm, haù khoâng phaûi coù moät ñieàu nhö laø
nhìn hình töôïng cuûa caùi voâ hình vaø nghe aâm thanh cuûa caùi voâ thanh sao?
Taâm trí cuûa chuùng ta troâng ñôïi ôû ñieàu
naøy.
Nhìn chung vaøo thöïc taïi xaõ hoäi hieän ñaïi, Yuasa nhaän xeùt laø söï tieán boä cuûa khoa hoïc kyõ thuaät ñaõ chæ ra soá phaàn cuûa loaøi ngöôøi coù hai maët: maët saùng cho thaáy töông lai röïc rôõ, haïnh phuùc traøn treà do khoa hoïc kyõ thuaät mang laïi vaø maët toái cuaû quyeàn löïc coù theå huûy trieät theá giôùi vaø nhaân loaïi. OÂng cuõng chæ ra nhöõng khaùc bieät giöõa nhöõng phöông phaùp tö duy truyeàn thoáng ôû Ñoâng vaø Taây. Khoa hoïc hieän ñaïi khôûi söï töø caùch maïng trong thieân vaên hoïc vaø vaät lyù hoïc, cuøng vôùi löôõng phaân taâm vaät cuûa Descartes ñaõ hình thaønh moät kieåu maãu nhaän thöùc moïi hieän töôïng döïa treân phöông phaùp nghieân cöùu nhöõng hieän töôïng vaät lyù, keå caû nhöõng khoa hoïc tìm hieåu öùng xöû vaø phaûn öùng cuûa ngöôøi vaø ñoäng vaät. Yuasa goïi nghieân cöùu khoa hoïc thöïc nghieäm naøy laø khoa hoïc khaùch quan chuû nghóa/kyakkanshugiteki kagaku, ñoái laäp vôùi khoa hoïc chuû quan chuû nghóa/shukanshugiteki kagaku döïa treân quan ñieåm ñieàu tra cô cheá cuûa nhöõng hieän töôïng kinh nghieäm maø vaãn duy trì chöùc naêng cuûa tinh thaàn.OÂng cuõng daãn nhaän ñònh cuûa Jung veà phöông phaùp tu haønh/shugyoøhoø cuûa phöông ñoâng laø moät khoa hoïc theo vieãn töôïng naøy.
Yuasa khôûi töø quan ñieåm cuûa Nishida veà thaân theå: “Moät thaân theå laø caùi gì ñöôïc nhìn cuõng nhö nhìn”, coù nghóa nhö moät chuû theå ñoàng thôøi laïi laø khaùch theå bôûi vì ngöôøi laø moät höõu-taïi-theá. Quan ñieåm naøy töông töï nhö cuûa Merleau-Ponty khi ñònh nghóa thaân theå vöøa laø keû thaáu thò/le voyant vaø khaû thò/le visible. Söï khaùc bieät theo Yuasa ôû choã Merleau-Ponty coi thaân theå giöõ moät vò theá öu tieân vì laø khaû thò gaàn vôùi töï ngaõ, trong khi Nishida khoâng quan nieäm coù vò theá naøy vì giaû ñònh thaân theå khaû thò nhö moät khaùch theå cuõng nhö nhöõng khaùch theå khaùc khi giaû ñònh söï hieän höõu cuûa tha theå trong khoâng gian.
Trong taùc phaåm Khí, Tu haønh, Thaân theå/Ki, shugyoø, shintai (1986), Yuasa Yasuo ñaõ khai trieån khaùi nieäm Khí laø moät khaùi nieäm then choát cuûa quan ñieåm trieát hoïc Trung hoa veà con ngöôøi vaø vuõ truï nhaèm chæ ra phöông phaùp tu haønh cuûa phöông ñoâng ñeå lieãu ñaït söï thoáng nhaát thaân/taâm. Söï khaùc bieät giöõa phöông phaùp tu haønh nhö thieàn ñònh vôùi khoa taâm lyù thaâm vieãn (Depth psychology) ôû choã khoa taâm lyù naøy nhaèm ñöa töø choã baát bình thöôøng veà bình thöôøng, trong khi tu haønh ñöa töø choã bình thöôøng leân phi thöôøng. Khí töï baûn chaát laø moät löïc duy nhaát trong thaân theå sinh ñoäng mang nhöõng ñaëc tính cuûa taâm lyù vaø vaät lyù. Luyeän khí coâng/qìgoøng chaúng haïn laø moät phöông phaùp taùi laäp moái töông hôïp giöõa thaân theå con ngöôøi vôùi ngoaïi giôùi maø khoa hoïc hieän ñaïi khoâng thöïc haønh vì theo Yuasa “luaän lyù cuûa khoa hoïc chia caùch vôùi ñôøi soáng con ngöôøi” do khoâng quan taâm ñeán söï thoáng nhaát thaân-taâm. Thaân theå con ngöôøi laø caùi chuyeân chôû Ñaïo thuoäc veà hình nhi thöôïng hoïc (phöông taây quen goïi laø sieâu hình hoïc), maø khí thöïc hieän chöùc naêng baát khaû thò naøy.
Haønh traïng töø Taây sang Ñoâng
Trong phaàn daãn nhaäp ôû treân, toâi ñaõ noùi ñeán nhöõng ngöôøi taây phöông ñaàu tieân tìm hieåu tö töôûng phöông ñoâng. Nhöõng haïn cheá veà ngoân ngöõ, yù ñoà truyeàn giaùo vaø aâm möu thöïc daân ñaõ laøm sai laïc nhöõng nhaän thöùc veà caû hai phía.
Khi vieát veà oâng thaøy cuûa mình, Nishitani Keiji ñöa ra moät ghi nhaän hoï laø nhöõng ngöôøi keá thöøa hai neàn vaên hoùa hoaøn toaøn khaùc bieät, coù moät öu ñaõi maø ngöôøi taây phöông khoâng coù laø “ñaët ñeå nhöõng cô sôû môùi cho truyeàn thoáng trieát hoïc taây phöông”, ñoàng thôøi mang moät traùch nhieäm naëng neà laø “thieát laäp nhöõng cô sôû cho moät theá giôùi ñang sinh thaønh, moät theá giôùi thoáng nhaát vöôït leân treân nhöõng khu bieät giöõa Ñoâng vaø Taây.” 22
Trong dòp vieáng thaêm ngoâi chuøa Seionji ôû Uenohara, Michel Foucault coù traû lôøi moät nhaø tu bieân taäp cuûa taïp chí Phaät giaùo Shunjuø trong cuoäc phoûng vaán nhö sau:
- Hoûi: Veà vaán ñeà
khuûng hoaûng cuûa tö töôûng Taây phöông ngaøy nay ñang thoáng trò chaâu AÂu,
oâng coù nghó laø tö töôûng Ñoâng phöông coù theå giuùp cho vieäc xeùt laïi tö
töôûng Taây phöông khoâng? Ñieàu toâi muoán noùi laø oâng coù nghó laø tö töôûng
Ñoâng phöông trong moät ñöôøng loái nhaát ñònh coù theå ñeå cho Taây phöông tìm
ra moät con ñöôøng môùi?
- Foucault : Nghieäm xeùt laïi nhöõng vaán ñeà naøy coù theå
baèng nhieàu ngaû khaùc nhau, qua phaân taâm hoïc, nhaân hoïc vaø phaân tích
lòch söû. Vaø toâi cuõng nghó laø nghieäm xeùt laïi coù theå baèng vieäc ñoái
ñaàu giöõa tö töôûng Taây phöông vôùi tö töôûng Ñoâng
phöông.
- Quaû thöïc tö töôûng
AÂu chaâu ñang ôû moät ngaõ reõ. Ngaõ reõ naøy treân bình dieän lòch söû khoâng
gì khaùc hôn laø caùo chung cuûa chuû nghóa ñeá quoác. Khuûng hoaûng cuûa tö
töôûng Taây phöông ñoàng nhaát vôùi caùo chung cuûa chuû nghóa ñeá quoác. Khuûng
hoaûng naøy khoâng taïo ra trieát gia xuaát saéc naøo mang yù nghóa cuoäc khuûng
hoaûng naøy. Ñoái vôùi tö töôûng Taây phöông trong khuûng hoaûng bieåu hieän qua
nhöõng dieãn ngoân coù theå raát thuù vò, nhöng chaúng ñaëc bieät hay laï
thöôøng gì caû. Khoâng coù trieát gia naøo ñaùnh daáu moác thôøi kyø naøy. Bôûi
noù laø caùo chung cuûa thôøi ñaïi trieát hoïc Taây phöông. Theá neân, neáu
trieát hoïc vò lai coù hieän höõu, noù phaûi phaùt sinh ra ngoaøi chaâu AÂu hay
cuõng phaûi sinh ra töø thaønh quaû cuûa nhöõng gaëp gôõ vaø aûnh höôûng qua
laïi cuûa chaâu AÂu vaø ngoaøi chaâu AÂu.
23
- Coù theå höôùng ñi
cuûa tö töôûng Ñoâng phöông cuõng khoâng töø moät choïn löïa töï do. Ñuùng ra
coù theå laø do hoaøn caûnh laø khoâng coù xaây döïng ngöõ phaùp cuûa chuû ngöõ
vaø vò ngöõ hieän dieän ñeå laùi tö töôûng Ñoâng phöông vaøo sieâu hình hoïc
cuûa baûn theå vaø ngaãu nhieân. Cho neân khoâng laáy laøm laï neáu ta coù theå
thaáy trong haønh trình cuûa Heidegger trôû laïi khôûi ñaàu moät ñieàu gì do bò
meâ hoaëc bôûi tö töôûng Ñoâng phöông , vaø ngay caû khi oâng tìm ra nhöõng
böôùc xuoáng ngaû ñöôøng aáy vôùi söï giuùp ñôõ cuûa nhöõng vò khaùch Nhaät vaø
Hoa – voâ voïng.
24
Francois Jullien giaûi thích lyù do taïi sao oâng hoïc Hoa vaên: ngoân ngöõ naøy ôû beân ngoaøi toaøn boä AÁn-AÂu vaø khai thaùc moät khaû naêng khaùc veà vaên töï (chuû yù, khoâng chuû aâm), moät vaên minh laâu ñôøi khoâng quan heä gì vôùi AÂu taây, moät tröôøng hôïp lyù töôûng ñeå suy nghó tö töôûng taây phöông töø beân ngoaøi... 27
Do ñoù coù phaûn öùng cuûa nhöõng nhaø pheâ bình, nhö Paul Ricoeur hoûi: laøm sao ngöôøi ta coù theå vieát baèng tieáng phaùp nhöõng quyeån saùch vieän lyù töø moät caùi nhìn töø beân ngoaøi, moät huûy taïo töø beân ngoaøi? hay suy nghó hoa ngöõ nhöng vieát phaùp ngöõ? Döôøng nhö Jullien ñaõ sôùm baøy toû caûm nghó nay ngay töø saùch ñaõ daãn: “khi toâi baét ñaàu hoïc trieát hoïc hy laïp, toâi khoâng theå khoâng chöùng thöïc caùi caûm nghó laï luøng laø trieát hoïc naøy döôøng nhö quaù thaân quen ñeå coù theå hy voïng nhaän thöùc noù...vì daàu coù khaùc vôùi chuùng ta, taát caû nhöõng gì raøng buoäc chuùng ta haøm suùc vôùi tö töôûng hy laïp khieán chuùng ta khoù nhaän ra caùi ñoäc ñaùo cuõng nhö phaùt kieán.”
Jullien trong khi tìm hieåu quan nieäm kyø thaønh/efficaciteù trong khai phaù thieân höôùng söï vaät ñaõ phaùt kieán khaùi nieäm Theá/Shi xuyeân suoát truyeàn thoáng trieát hoïc trung hoa. 28Trieát lyù thieân höôùng naøy nhaèm chæ ra Theá laø then choát lieân hôïp hai maët cuûa thöïc taïi cuõng nhö baát khaû phaân giöõa lyù vaø theá. Khaùi nieäm aâm/döông trong töï nhieân vaø chuû/thaàn trong xaõ hoäi hay nhöõng quan heä khaùc nhö nam/nöõ, treân/döôùi, saùng/toái...bieåu hieän nguyeân lyù taùc ñoäng qua laïi trong chöõ Theá cho thaáy quan nieäm trung hoa khoâng taùch bieät phaàn khaû naêng/possibiliteù vaø hieän thöïc/reùaliteù nhö ngöôøi hy laïp vì trong xu theá cuûa söï vaät, tónh cuõng laø ñoäng, caáu truùc cuûa thöïc taïi luoân luoân ôû trong quaù trình. Ñoù cuõng laø teân taùc phaåm Proceøs ou Creùation, Une introduction aø la penseùe chinoise (1989) cuûa Jullien phaùt xuaát töø tö töôûng daãn ñaïo cuûa Vöông Phu Chi, nhaø tö töôûng thôøi Minh Thanh ôû theá kyû XVII.
Trung hoa tröôùc heát laø moät daân toäc noâng nghieäp, gaén lieàn vôùi ñaát neân trong theá giôùi quan cuûa hoï, töï nhieân laø moät quaù trình lieân tuïc vaø ñieàu hoøa, khoan ñaïi voâ taän. Vöông Phu Chi quan nieäm moïi ngöôøi ñeàu coù kinh nghieäm veà voøng tuaàn hoaùn lôùn cuûa töï nhieân. Thieân ñòa chi ñaïi ñoàng, sinh ra vaïn vaät. Thieân haø ngoân tai, nhö Khoång töû ñaõ noùi, theo Vöông Phu Chi Trôøi cuõng nhö thaùnh nhaân khoâng caàn noùi ñeå bieåu hieän caùi toaøn haûo. Trong caùi maûy may cuûa hieän thöïc ñaõ veùn loä luaän lyù baát hoaïi cuûa Quaù trình. Ñoái vôùi caùi quaù trình naøy Vöông Phu Chi khoâng coi ñaïo vöôït khoûi hình khí, coù hình roài môùi coù hình nhi thöôïng; oâng noùi “hình nhi thöôïng laø chöa coù hình (l’invisible) maø theo nguyeân taéc cuûa trôøi khoâng theå vöôït qua, trôøi laáy noù maø bieán hoùa, ngöôøi coi laø taùc duïng cuûa taâm.” 29Caûm thoâng (influence par incitation) taïo neân cô sôû cuûa moïi thöïc taïi, phaân bieät vôùi caûm giaùc (sensation) nhö truyeàn thoáng taây phöông quan nieäm. Caûm phaùt sinh töø gaëp gôõ tha nhaân töï nguyeân uûy laø tieán tôùi, trong khi ngoä taïo phaùt trieån caûm thoâng sinh ra töø khu bieät thuùc ñaåy quaù trình hieän thöïc. Ñeå coù caûm thoâng, phaûi coù khu bieät giöõa nhöõng hieän theå, ñeå coù hôïp moïi hieän theå phaûi coù moät cô sôû chung: 30ñoàng nhaát giaû ñònh khaùc bieät vaø ngöôïc laïi. 31Ñoái vôùi Vöông Phu Chi, moïi khu bieät ñeàu chuû yeáu vì chính noù cho moïi bieåu ñaït hieän theå, laø ñieàu kieän cuûa hoøa hôïp. Chính do caûm thoâng, moïi hieän theå coù quan heä qua laïi vôùi nhau, cho neân duïc voïng khoâng bò keát aùn maø phaûi xeùt quan heä giöõa lyù taéc vaø duïc vong. Traät töï cuûa “lyù taéc” khoâng theå hieän höõu taùch rôøi traät töï cuûa “duïc”, duïc voïng vaät chaát cuõng nhö tình duïc töï nhieân hoaøn thaønh caùi chöùc naêng lôùn cuûa theá giôùi. OÂng cuõng noùi ñaïo trôøi khoâng theå voâ caûm maø löu haønh, chính trong quaù trình lyù duïc laø nguoàn goác cuûa Tính, vöøa laø nguyeân lyù vaø cô sôû cuûa thöïc taïi.
Quan nieäm veà lyù laø quy luaät vaän ñoäng moïi söï vaät theå hieän caùi traät töï ñieàu hoøa 32, cho neân oâng khoâng ngaàn ngaïi noùi ñeán caùi nhaát (l’un) ñoàng thôøi cuõng noùi ñeán tha (l’autre), noùi ñeán saám laïi noùi ñeán gioù, noùi ñeán möa laïi noùi ñeán naéng, noùi ñeán Trôøi ñoàng thôøi noùi Ñaát. Caùi cô sôû cuûa quaù trình naøy ñaõ ñöôïc phaùt bieåu trong Kinh Dòch: Nhaát aâm, nhaát döông goïi laø Ñaïo, nhöng theo Vöông Phu Chi, aâm döông vaø ñaïo khoâng phaûi laø ba maø chæ laø hai: ñaïo khoâng hieän höõu theâm vaøo quan heä aâm döông nhö haïn töø thöù ba 33; aâm döông vöøa taùch rôøi vöøa töông öùng, khoâng taùch rôøi khoûi ñaïo: chính vì vaäy coù theå nhaän thöùc vaø chöùng thöïc tính chaân thöïc cuûa khu bieät trong vaän ñoäng cuûa thöïc höõu ñoàng thôøi tính tha naøy chæ laø luaân löu vaø khai trieån trong moät sinh thaønh thöôøng tröïc, voâ thuûy voâ chung.
Jullien nhaän ñònh trong tö töôûng veà quaù trình naøy cuûa Vông Phu Chi sinh ra moät luaän lyù veà taùc ñoäng qua laïi hoã trôï vaø lieân tuïc, tính löôõng phaân- töông öùng laäp thaønh caáu truùc duy nhaát vaø tuyeät ñoái cuûa moïi thöïc höõu, phaân bieät vôùi tö töôûng veà saùng taïo cuûa phöông taây. Quaù trình naøy ngoaøi voøng nhöõng maâu thuaãn thöôøng coù ôû tö töôûng veà saùng taïo, noù khoâng bao giôø ñoái laäp “caùi hieän höõu” vôùi “caùi khoâng hieän höõu” maø chæ coù caùi aån vaø caùi hieän, caùi baát kieán vaø khaû thò hoã töông laãn nhau. Quan heä khaû thò vaø baát kieán (le rapport de l’invisible au visible), caùi nhìn thaáy vaø khoâng theå nhìn thaáy laø quan heä cuûa tieàm aån vôùi hieän thaønh cuûa noù. Luaän lyù veà quùa trình naøy daãn ñeán vieäc xeùt theå vaø duïng (EÂtre constitutif/fonctionnement) . Trong Chu Dòch ngoaïi truyeän, Vöông Phu Chi töøng baøn ñeán “Ñaïo laø theå ôû trong vaät maø sinh ra caùi duïng”. 34Ñaïo sinh ra vaïn vaät töùc laø quaù trình hieän thöïc hoùa (actualisation) töø aån sang hieän. Veà maët nhaân ñaïo, Jullien so saùnh quan nieäm cuûa Kant trong caâu noùi baát huû: Trôøi ngôøi sao saùng ôû beân treân toâi vaø luaät ñaïo lyù ôû trong toâi, 35coù theå duøng ñeå dieãn taû tö töôûng ñaïo lyù cuûa Vöông Phu Chi vì moät beân laø ñaïo trôøi, moät beân laø ñaïo ngöôøi töø moät kinh nghieäm tröïc tieáp, coù khaùc laø ôû Kant ñaïo Trôøi ñieàu hoøa trong laõnh vöïc khaû giaùc coøn luaân lyù thuaàn tuùy cuûa löông taâm thuoäc veà voâ hình, trong khi ñoái vôùi Vöông Phu Chi khoâng coù söï chia caét naøy vì ñaïo ngöôøi naèm trong caùi luaân löu toàn tuïc cuûa ñaïo trôøi. Moät ñaèng duy taâm, moät beân “duy vaät”?
F. Jullien ñaõ daønh nguyeân moät chöông ñeå baøn veà hoïc thuyeát cuûa Vöông Phu Chi coù phaûi laø moät tö töôûng duy vaät. Cuõng phaûi xaùc minh ôû ñaây, duy vaät coù theå hieåu theo hai nghóa: moät nghóa ôû vaøo thôøi ñaïi cuûa Vöông Phu Chi vaø nhöõng nhaø truyeàn giaùo Cô ñoác vôùi moät nghóa theo Marx vaø Engels. Cho neân tröôùc heát phaûi hieåu quan nieäm “vaät chaát” trong tö töôûng Vöông Phu Chi nhö theá naøo? Ñoù chính laø aâm vaø döông laøm ñaày toaøn theå choã khoâng maø khoâng coù gì hieän höõu ngoaøi chuùng; hai maët chính daãn ñeán vieäc lyù giaûi thöïc taïi tuyeät ñoái phoå bieán cuûa aâm döông laø vaät chaát vì aâm vaø döông laø nhöõng khí sô baûn töï phaùt trong vaän ñoäng (du khí), thöù nöõa nhöõng khí naøy hoã töông laãn nhau taïo neân chaát caáu thaønh moïi caù theå. Trong saùch keå treân, Vöông khaúng ñònh vaät chaát khoâng theå huûy dieät vaø töø naêng löïc vaät chaát coù theå suy ra thöïc taïi cuûa Trôøi; cuõng nhö Lucreøce nghó moïi söï hoaøn thaønh khoâng coù can thieäp cuûa thaàn, theo Vöông nhöõng bieán hoùa töï phaùt cuûa naêng löïc vaät chaát cuõng khoâng theo yù höôùng hay choïn löïa naøo ñaëc bieät (voâ taâm chi hoùa, voâ traïch ö thi). Cuõng nhö Tröông Taûi, Vöông quan nieäm coù moät nguoàn noäi taïi cuûa vaän ñoäng (cô) trong moïi vaät, nhöõng hieän töôïng thieân vaên, khí töôïng ñeàu theo nhöõng nguyeân taéc cuûa töï nhieân, trong ñoù tính cuûa döông laø taùn (dispersion), tính cuûa aâm laø tuï (concentration), aâm vôùi döông chöùa ñöïng nhau, nhöõng tinh tuù treân trôøi laø aâm chöùa trong döông, gioù saám laø döông chöùa trong aâm. Cuõng nhö Lucreøce vaø nhöõng nhaø duy vaät taây phöông, giaûi thích töï nhieân laøm tan ñi noãi sôï haõi cuûa con ngöôøi vaø laøm theá giôùi deã hieåu hôn. Tuy nhieân ôû thôøi coå ñaïi tieàn-Socrate chæ môùi ñeà ra nhöõng nguyeân lyù maø chöa coù thöïc nghieäm nhö khoa hoïc sau naøy, Vöông cuõng neâu ra pheâ phaùn Tröông Taûi ôû choã laø neáu trong coâng naêng cuûa töï nhieân töông öùng vôùi nhöõng nguyeân lyù cuõng chöa ñaït tôùi thöïc taïi, 36caàn phaûi coù nhöõng yeâu caàu thöïc nghieäm cho nhaän thöùc. Coù theå coi tö töôûng cuûa Vöông gaàn vôùi nhöõng nhaø duy vaät taây phöông ôû choã nhaán maïnh ñeán vai troø vaät chaát (“khoâng phaûi yù thöùc xaùc ñònh ñôøi soáng, nhöng ñôøi soáng xaùc ñònh yù thöùc”), theo Jullien quaû thöïc Vöông ñöa ra vaán ñeà moät beân laø traät töï cuûa khí cuï, maët khaùc laø phöông tieän söû duïng, thöïc hieän ñaïo, nhöng Ñaïo döïa vaøo khí cuï maø toàn taïi, khoâng phaûi ngöôïc laïi. Ví nhö khoâng coù cung thì khoâng coù ñaïo cuûa ngöôøi baén cung, khoâng coù xe, ngöïa thì khoâng coù ñaïo cuûa ngöôøi ñaùnh xe. Chuû nghóa duy vaät cuûa Vöông khoâng chæ giôùi haïn ôû laõnh vöïc vaät lyù maø aûnh höôûng ñeán quan nieäm ñaïo ñöùc vaø tính meänh con ngöôøi maø Ñaøm Töï Ñoàng ôû cuoái theá kyû XIX coi oâng laø moät nhaø tieân khu vó ñaïi.
Khaùi nieäm quaù trình vaø toaøn dieän cuûa Vöông, theo Jullien so saùnh vôùi hoïc thuyeát Maùc-xít coù nhieàu ñieåm töông ñoàng nhö nhöõng bieåu hieän thöïc taïi sinh ra töø taùc ñoäng qua laïi aâm döông phaân boá thaønh nhöõng caëp ñoái laäp, tuy nhieân nôi Vöông, theo quan nieäm töï ñieàu hoøa cuûa Quaù trình “khoâng coù lyù naøo laø maâu thuaãn nhaát ñònh ñoái nghòch (Voâ chung töông ñòch chi lyù), maâu thuaãn naøy töï thaåm thaáu baèng caùch taûn vaøo loøng thaùi cöïc (nhi di taûn nhöng phaûn ö thaùi hö). Ngöôïc laïi khaùi nieäm quan heä ñoái nghòch giuùp cho nhaän thöùc khoâng chæ nhöõng hieän töôïng töï nhieân maø caû quan heä cuûa con ngöôøi vôùi ngoaïi giôùi, vì theo Vöông cuøng moät luaän lyù; nhöõng nhaân toá nhö “yeâu”, “gheùt” ñöôïc lyù giaûi khoâng laø nhöõng quyeàn naêng tích cöïc, nhöng do cô naêng cuûa quaù trình maø ra. So vôùi lòch söû cuûa chuû nghóa phöông taây, quan nieäm quaù trình cuûa Vöông ôû trình ñoä cao veà tinh luyeän lieàn laïc.
Le Pli/Taäp döõ Tính thaønh
Pli laø moät khaùi nieäm môùi ñöa vaøo trieát hoïc, ít ra cuõng ñaõ thaáy treân saùch vôû cuûa Deleuze, Jullien... Trong taùc phaåm Le Pli, Leibniz et le baroque (1988), Deleuze nhaän xeùt: Baroque [moät xu höôùng vaên ngheä ôû theá kyû 17 vaø khoaûng ñaàu tk 18 (ÑPQ)] khoâng cheá ra söï vaät: ñaõ coù moïi neáp gaáp ñeán töø phöông Ñoâng, nhöõng neáp gaáp hy laïp, la maõ, goâ-tích, coå ñieån...Caùi neùt cuûa xu höôùng Baroque laø neáp gaáp ñi ñeán voâ cuøng...Khi Heidegger noã löïc vöôït yù höôùng tính nhö moät taát ñònh qua thöôøng nghieäm veà quan heä chuû theå-theá giôùi, oâng caûm thaáy ñònh thöùc noåi tieáng cuûa Leibniz veà ñôn töû (monade) khoâng coù cöûa soå laø moät con ñöôøng ñeå vöôït naøy, bôûi vì hieän theå/Dasein ñaõ môû ra moïi thôøi vaø khoâng caàn cöûa soå ñeå coù khai môû. 37Deleuze pheâ phaùn Heidegger ñaõ ngoä nhaän ñieàu kieän môû, ñoùng trong phaùt bieåu cuûa Leibniz, nghóa laø xaùc ñònh moät höõu vì theá giôùi thay vì moät höõu trong theá giôùi. 38Theo Deleuze, Merleau-Ponty coù nhaäy caûm hôn veà Leibniz khi oâng naøy phaùt bieåu trong Khaû thò vaø baát kieán(1964) : Taâm hoàn chuùng ta khoâng coù cöûa soå, ñieàu ñoù muoán noùi In der Welt Sein.
F. Jullien ñaõ noùi ñeán khaùi nieäm pli trong phaàn luaän veà chuû nghóa duy vaät cuûa Vöông Phu Chi, ñoàng thôøi phaân minh söï khaùc bieät khi ñi xaùc ñònh vaán ñeà duy vaät naøy:
- Ñaët vaán ñeà veà
tình traïng vaät chaát moät caùch minh baïch nhö trong trieát hoïc taây phöông
chæ coù yù nghóa ôû phöông Taây trong quan heä vôùi caâu hoûi chung cuûa chuùng
ta – moät caùch roát raùo ñoái vôùi chuùng ta (vì noù chi phoái moïi söï khaùc)
– veà nhöõng quan heä giöõa “höõu” vaø “tö duy”...song ñeå ñaùnh giaù noäi dung
“duy vaät” trong tö töôûng cuûa Vöông thì caâu hoûi naøy khoâng theå nghó nhö
vaäy ôû khôûi ñaàu cuûa truyeàn thoáng trung hoa. Khoâng phaûi vì “queân laõng”
hay “voâ thöùc” (nhö Hegel nghó), maø ñôn giaûn laø væ tìm hieåu caùi thöïc ôû
höôùng ñi khaùc. Chính neáp gaáp nguyeân uûy do tö töôûng khaùc bieät
trong tröôøng hoïp naøy, “caùi thöïc” khoâng chaát vaán “yù thöùc” khôûi töø
phaïm truø “höõu” ( nhö ñoái ñaàu giöõa höõu vaø tö duy theo taây phöông) –
chính töø ngöõ “höõu” cuõng khoâng hieän höõu nhö vaät trong tieáng hoa – nhöng
nhö theå “löu haønh” vaø “coâng naêng”.
Trôû laïi vôùi pheâ phaùn cuûa Ricoeur, coù theå coi nhö ñaïi bieåu cuûa xu höôùng trieát hoïc taây phöông truyeàn thoáng thoâng dieãn hoïc, khi oâng naøy neâu ra moät soá nhöõng vaán naïn veà con ñöôøng nghieân cöùu trieát hoïc phöông ñoâng kieåu Jullien 40:
OÂng cho vaán ñeà lôùn laø coù phaûi Taây phöông laø caùi ñoái dieän cuûa taùc gia moán ra khoûi ñöôøng loái thuû cöïu? khi Jullien noùi ñeán neà neáp/pli. Neáp naøy daáu ôû trình töï naøo? Laøm sao coù theå thoâng dòch caùi tö töôûng maø nhöõng quan nieäm lyù tính dò daïng? Nhaát laø nhöõng caâu thuùc veà ngöõ hoïc, ôû söï vaéng maët ñoäng töø “eâtre” vaø nhöõng thôøi ñoäng töø?
Ricoeur cho laø caùi nghòch lyù vaên töï trong coâng trình cuûa Jullien ôû choã trình baøy moät tö töôûng cuûa beân ngoaøi trongngoân ngöõ cuûa beân trong. Theooâng ngoaøitöø aâm/döông ñoâi khi coù noùi trong tieáng Phaùp, laøm theá naøo vaên töï naøy khaû dó ñeå taùc giaû laø moät nhaø Hoa hoïc coù theå duøng ñeå nghó tieáng hoa nhöng vieát tieáng phaùp?
Cuoái cuøng oâng daãn moät ñoaïn vaên cuûa Jullien: “tö töôûng Trung hoa khoâng khôûi töø chuû theå, nhöng töø hoaøn caûnh, bôûi vì noù luoân tieán hoùa, laø thôøi theá (moment-situation) ; tö töôûng hy laïp vaø aâu chaâu khoâng noùi gì veà thôøi theá nöõa,” ñeå keát luaän laø oâng chæ thaáy aån ngöõ, chöù khoâng thaáy loái cuõ, cuõng tuyeät khoâng ñaâu laø neà neáp.
Phaûn öùng cuûa Ricoeur coù theå laø töø quan ñieåm cuûa moät ngöôøi trong caùi neáp gaáp tö duy truyeàn thoáng ôû moät trong hai ñaàu cöïc Ñoâng hoaëc cöïc Taây. Loãi laàm naøy coù theå töø nhöõng ngöôøi chuyeân bieät veà moät lónh vöïc, töø ñoù laøm cô sôû phoùng chieáu sang nhöõng lónh vöïc khaùc. Hoaëc naèm trong loái moøn cuûa “trieát hoïc daân toäc”(Ethnophilosophy). Ñoù cuõng laø phaûn öùng cuûa nhöõng ngöôøi ñaàu tieân ñi vaøo moät ñòa baøn môùi, nhö nôi treân toâi neâu kinh nghieäm ñaàu tieân cuûa nhöõng ngöôøi Nhaät tieáp thuï trieát hoïc phöông taây. Tuy nhieân, töø söï phaùt trieån cuûa tröôøng phaùi Kyoto, nhöõng trieát gia phöông ñoâng ñaõ lónh hoäi nhöõng khaùi nieäm taây phöông nhuaàn nhuyeãn trong chính vieäc trình baøy tö töôûng trieát lyù rieâng cuûa hoï. Ngaøy nay, nhöõng khaùi nieäm phöông ñoâng, khoâng phaûi chæ coù rieâng khaùi nieäm aâm/döông, maø voâ soá nhöõng khaùi nieäm khaùc nhö Suønyataø/Khoâng, Qi/Khí... ñaõ nhaäp vaøo thuaät ngöõ trieát hoïc theá giôùi. Khaùi nieäm Theá nhö Ricoeur bôõ ngôõ trong ñoaïn vaên daãn treân ôû trong vaên hoùa Hoa maø Jullien ñaõ daønh rieâng moät nghieân cöùu. Thöïc söï, thoâng giao tö töôûng phaûi hieän thöïc, môùi coù cô sôû cho moät trieát hoïc theá giôùi hình thaønh. Xöù yeân nhi nghi chi vò daõ.
Chu thich
1 Taùc phaåm Les mots et les choses xuaát baûn naêm 1966 laø moät hieän töôïng kyø laï trong cuoäc ñôøi Foucault vì trong khi nhöõng taùc phaåm quan troïng khaùc cuûa oâng xuaát baûn tröôùc ñoù bò ñoùn tieáp thôø ô, cuoán saùch naøy khi ra maét ñöôïc tieáp nhaän oàn aøo vaø baùn chaïy.
2 Trong chieàu höôùng naøy, baøi vieát khoâng noùi ñeán nhöõng saùch vôû dung tuïc veà toân giaùo, chaúng haïn nhö cuûa D.T. Suzuki v.v...Cuõng caàn phaân bieät nhöõng taùc phaåm trieát hoïc vôùi nhöõng saùch huyeàn bí hoïc ñoâng phöông, ñaùnh daáu söï ngoä nhaän phoå bieán cuûa nhieàu ngöôøi taây phöông.
3 X. Trieát hoïc/phi trieát hoïc in Gioù Vaên soá 1, thaùng 4-2003.
4 Trong moät quyeån saùch thu taäp tö lieäu xuaát baûn naêm 1687 Confucius Sinarum Philosophus, sive Scientia Sinensis ôû ghi chuù hình töôïng moäc baûn veà Khoång töû: CUM FU zU sive CONFUCIUS, qui et honoris gratia CHUM NHIJ dicitur, Philosophorum sinensium Princeps; oriundus fuit ex oppias fuit ex oppias KIO FEU Provinciae XAN TUM (Khoång Phu Töû coøn ñöôïc toân goïi laø Troïng Ni laø laõnh tuï cuûa trieát gia Trung quoác, nguyeân quaùn ôû huyeän Khuùc Phuï tænh Sôn Ñoâng). Coù theå noùi, nhöõng giaùo só Doøng Teân ñaõ cheá ra töø Confucius ñeå chæ moät danh xöng khoâng coù trong thôøi coå ñaïi veà Khoång Khöu.
5 Tin môùi veà Trung quoác ,Veà suøng baùi theá tuïc Khoång töû, Ñaøm luaän veà Thaàn hoïc töï nhieân cuûa ngöôøi Trung quoác. Leibniz daãn Kinh Dòch, Kinh Thi, Trung Dung vaø Tính lyù Ñaïi tuyeån thö döïa treân nhöõng tö lieäu Luaän aùn Toân giaùo cuûa Longobardi vaø Luaän aùn Truyeàn giaùo cuûa Sainte-Marie.
6 Trong nhöõng Nhaän ñònh veà Leã nghi vaø Toân giaùo Trung quoác, Leibniz vieát: Toâi nghó baûn chaát cuûa thaàn hoïc coå ñaïi Trung hoa vaãn nguyeân veïn ...vaø coù theå hoøa hôïp vôùi nhöõng chaân lyù cuûa Cô ñoác giaùo.
7 Pheâ phaùn cuûa Hegel trong Nhöõng baøi giaûng veå Lòch söû Trieát hoïc/Vorlesungen uber die Geschichte der Philosophie. Tö lieäu Hegel duøng cuõng laø quyeån saùch daãn treân, trong Chuù thích IV, hay Hoài kyù cuûa Amiot.
8 “caùi sinh thaønh vónh cöûu, nhöng khoâng bao giôø laø” Timaios 27d.
9 The Concept of Man, Edited by S. Radhakrishnan and P.T. Raju goàm nhöõng baøi vieát cuûa J. Wild, A.J. Heschel, W.T. Chan, P.T. Raju, Ernst Benz, Ibrahim Madkour. M.B. Mitin veà khaùi nieäm con ngöôøi trong tö töôûng, Hy laïp, Do thaùi, Trung hoa, AÁn ñoä, Cô ñoác, Hoài giaùo vaø Maùc-xít.
10 A. Bahm, Comparative Philosophy, Western, Indian and Chinese Philosophies Compared. YÙ töôïng cuûa Platon laø nguyeân maãu cuûa moïi vaät, hay Aristote quan nieäm chaân lyù coù nghóa laø noùi söï vaät laø caùi noù laø, vaø caùi khoâng thì khoâng laø. Khaùi nieäm Satya aán laø tröïc giaùc veà caùi ñoàng nhaát vôùi höõu theå (töï ngöõ nghóa, ya laø höôùng veà caùi höõu/sat). Khaùi nieäm Thaønh hoa laø thaùi ñoä töï nguyeän chaáp nhaän söï vaät laø caùi noù laø, moät xaùc quyeát tuyeät ñoái.
11 X. Trieát hoïc/Phi trieát hoïc (ÑPQ) trong Gioù Vaên thaùng 4, 2003.
12 David A. Dilworth, Philosophy in World Perspective.
13 X. Lionel M. Jensen, Manufacturing Confucianism.
14 ÔÛ Vieät nam, tö töôûng Nietszche ñöôïc giôùi thieäu qua nhöõng baøi vieát cuûa Traàn Höõu Ñoä, hay treân baùo La Cloche Feâleùe cuûa Nguyeãn An Ninh; ôû Trung quoác qua “Saùng Taïo Xaõ” vôùi nhöõng teân tuoåi nhö Loã Taán, Lyù Thôøi Trinh (X. Mariaùn Gaùlik, The Genesis of Modern Chinese Literary Criticism vaø David Kelly, The Highest Chinadom: Nietzsche and the Chinese Mind, 1907-1989 in Nietzsche and Asian Thought).
15 X. Nhìn laïi 100 naêm trieát hoïc vaø vaên chöông trong Haønh traïng tö töôûng giöõa hai theá kyû (ÑPQ).
16 “Tröôøng phaùi Kyoto”/Kyoøtoø-gakuha laø teân goïi döôøng nhö xuaát hieän laàn ñaàu treân moät baøi baùo cuûa Tosaka Jun vaøo naêm 1932 ñeå chæ nhöõng trieát gia daïy taïi Ñaïi hoïc Hoaøng gia Kyoto nhö Nishida Kitaroø (1870-1945), Tanabe Hajime (1885-1962), Nishitani Keiji (1900-1990) vaø nhöõng teân tuoåi khaùc nhö Koøsaka Masaaki, Koøyama Iwao, Shimomura Torataroø, Suzuki Shigetaka; moät vaøi nhaân vaät noåi tieáng khaùc nhö Watsuji Tetsuroø, Kuki Shuøzoø cuõng giaûng daïy taïi Ñaïi hoïc naøy trong cuøng thôøi ñaïi cuûa Nishida vaø Tanabe ñöôïc coi nhö ôû ngoaïi vi. Nishitani naêm 1977 xaùc nhaän teân goïi naøy thoaït tieân chæ xuaát hieän treân baùo chí nhöng ngaøy nay trôû thaønh moät danh xöng quoác teá ñeå chæ moät tröôøng phaùi tö töôûng. Teân goïi ñaõ chính thöùc ñöa vaøo trong “Trieát hoïc-Tö töôûng Söï ñieån” aán baûn Tokyo 1998.
17 X. Nishitani, Nishida Kitaroø:sono hito to shisoø, baûn dòch Anh ngöõ cuûa Yamamoto Seisaku vaø James W. Heisig.
18 X. Tanabe Hajime, Philosophy as Metanoetics, baûn dòch cuûa Takeuchi Yoshinori vôùi Valdo Viglielmo vaø James W. Heisig, 1986.
19 Khaùi nieäm metanoia kai afesis amaptiwn (Luke).
20 Nishitani Keiji, Religion and Nothingness, baûn dòch vaø giôùi thieäu cuûa Jan Van Bragt, 1982. Nhan ñeà taùc phaåm coù ñoåi vôùi söï öng thuaän cuûa taùc giaû.
21 Yuasa Yasuo, The Body, Toward an Eastern Mind-Body Theory, do Nagatomo Shigenori vaø Thomas P. Kasulis chuyeån ngöõ, 1987.
22 Caâu treân daãn töø saùch cuûa Nishitani vieát veà Nishida Kitaroø, sdt. X. chuù thích xvii. Caâu sau daãn bôûi Bernard Stevens töø saùch cuûa Nishitani, Trieát hoïc Nhaät ngaøy nay/Gendai Nippon no tetsugaku, 1967 trong baøi “Une preùsentation de l’eùcole de Kyoto” in trong Etudes pheùnomeùnologiques, No 18, 1993.
23 X. “Michel Foucault et le zen: un seùjour dans un temple zen” (1978) ñaêng treân taïp chí Phaät giaùo Nhaät Shunjuø, in laïi trong Dits et eùcrits, III (1994).
24 X. H.G. Gadamer, Destrkution und Deconstruction (1985), trong Dialogue & Deconstruction (1989).
25 Maëc duø oâng khaù cöïc ñoan trong laõnh vöïc naøy khi vieát L’oubli de l’Inde (1989), trong ñoù oâng pheâ phaùn nhöõng trieát gia hieän ñaïi nhö Husserl hay Heidegger chæ chuù troïng ñeán phöông Ñoâng laø Trung hoa vaø Nhaät, maø khoâng noùi ñeán AÁn ñoä. OÂng goïi ñaây laø moät chöùng kieän vong trieát lyù/amneùsie philosophique.
26 X. Don J. Wyatt, The Recluse of Loyang (1996) vaø Anne D. Birdwhistell, Transition to Neo-Confucianism (1989).
27 X. F. Jullien, Le Deùtour et l’Acceøs (1995).
28 X. Thieân höôùng cuûa söï vaät (ÑPQ) trong Taäp san Trieát, soá 2 thaùng 6, 1996.
29 Hình nhi thöôïng giaû, ñöôïng vò kyø hình, nhi aån nhieân höõu baát khaû du chi thieân taéc, thieân dó chi hoùa, nhi nhaân dó voâ taâm chi taùc duïng.
30 Duy kyø boån nhaát, coá naêng hôïp.
31 Phi dò taéc baát naêng ñoäng; phi ñoäng taéc baát naêng dò.
32 Lyù giaû, thieân sôû chieáu tröôùc chi traät töï daõ.
33 Vöông Phu Chi, Chu Dòch ngoaïi truyeän, daãn trong F. Jullien, Proceøs ou Creùation.
34 Trong Ñoäc Töù thö ñaïi toaøn thuyeát,Vöông Phu Chi laáy ví duï veà gioøng soâng: Theå coù theå nhìn thaáy coøn duïng thì khoâng theå nhìn thaáy; gioøng soâng chaåy thì coù theå nhìn thaáy nhöng ñaïo thì khoâng theå nhìn thaáy. Neân gioøng soâng chaåy laø theå cuûa ñaïo, maø ñaïo laáy gioøng soâng thieän laøm duïng.
35 Der bestimte Himmel uber mir, und das moralische Gesetz in mir.
36 Thöû dó lyù thoâi ñoä, phi kyø thöïc daõ.
37 Khaùi nieäm naøy daãn trong Nhöõng vaán ñeà cô baûn cuûa hieän töôïng luaän/Die Grundprobleme der Phanomenologie (1975) cuûa Heidegger: Nhö moät ñôn töû, hieän theå khoâng caàn cöûa soå ngoõ haàu tröôùc heát nhìn ra beân ngoaøi, khoâng phaûi vì nhö Leibniz nghó laø moïi vaät ñaõ saün trong caùi boïc cuûa noù ñeå moãi ñôn töû coù theå töï kheùp kín trong boïc, nhöng bôûi vì hieän theå ñaõ saün ôû beân ngoaøi trong baûn chaát sieâu vieät cuûa noù.
38 Deùtermination d’un eâtre-pour le monde au lieu d’un eâtre-dans le monde. Sdt.
39 Thò coá khí tuøy taäp dòch, nhi taäp thaû döõ tính thaønh daõ (trong Ñoäc Töù thö ñaïi toaøn thuyeát, q.7).
40 X. Paul Ricoeur, Note sur Du “Temps”, EÙleùments d’une philosophie du vivre trong Deùpayser la penseùe, Dialogues heùteùrotopiques avec F. Jullien sur son usage philosophique de la Chine,2003.
No comments:
Post a Comment