Wednesday, September 5, 2012

TS. NGUYỄN HỌC TẬP * DÂN CHỦ

TÖÏ DO NGOÂN LUAÄN,
QUYEÀN CAÊN BAÛN CUÛA CON NGÖÔØI
VAØ NEÀN TAÛNG CUÛA THEÅ CHEÁ DAÂN CHUÛ.
TS NGUYEÃN HOÏC TAÄP
A – Quyeàn caên baûn cuûa con ngöôøi.
Öôùc voïng daân chuû, quyeàn bình ñaúng, quyeàn töï do ngoân luaän cuøng vôùi moät soá quan nieäm veà quyeàn töï do khaùc cuûa con ngöôøi ñöôïc vieát thaønh vaên baûn treân döôùi 200 naêm nay, trong baûn Tuyeân Ngoân Ñoäc Laäp Hoa Kyø 1776 vaø Tuyeân Ngoân Nhaân Quyeàn vaø Quyeàn Coâng Daân Caùch maïng Phaùp 1789.
Nhöng nhöõng ñoøi hoûi cuûa con ngöôøi ñöôïc ñoái xöû bình ñaúng vôùi ngöôøi khaùc, coù quyeàn töï do phaùt bieåu yù kieán ñeå phoå bieán tö töôûng cuûa mình ñeán ngöôøi ñoàng loaïi, nhöùt laø ñeán nhöõng ngöôøi cuøng soáng gaàn guõi mình, soáng trong coäng ñoàng vôùi mình, coù quyeàn quyeát ñònh laáy ñôøi soáng cuûa caù nhaân mình, quyeát ñònh ñeå baûo veä ngöôøi thaân thuoäc mình vaø baûo veä nhaø cöûa, ñaát ñai nôi mình ñang cö nguï, laø nhöõng nhu caàu caên baûn cuûa con ngöôøi ñaõ coù töø ngaøn xöa, töø thuôû con ngöôøi xuaát hieän treân maët ñaát.
Nhöõng nhu caàu caên baûn treân cuûa con ngöôøi chuùng ta vöøa lieät keâ, khoâng coù gì khaùc hôn laø quyeàn bình ñaúng, quyeàn töï do ngoân luaän vaø theå cheá daân chuû.
Caùc tö töôûng ñoù, chuùng ta coù theå tìm thaáy daáu veát ngay trong ngoân ngöõ Hy Laïp, töø thôøi Coäng Hoaø Athene, theá kyû thöù 2-3 sau Thieân Chuùa Giaùng Sinh.
- Ngoaøi ra töø ngöõ " Demokratía", laø danh töø keùp, do " demos" : daân chuùng; "kraùtos": quyeàn haønh. Quyeàn haønh cuûa Quoác Gia thuoäc veà daân chuùng hay daân chuùng laø chuû nhaân cuûa quyeàn löïc Quoác Gia. Hay " quyeàn toái thöôïng cuûa Quoác Gia thuoäc veà daân" hay " Daân Chuû", noùi nhö ngoân töø cuûa chuùng ta,
- Chuùng ta cuõng coù " Isonomía" laø danh töø keùp, do " ísos": nhö nhau; " noùmos": luaät leä. Luaät leä nhö nhau cho taát caû moïi ngöôøi hay " moïi ngöôøi ñeàu bình ñaúng tröôùc phaùp luaät".
- Vaø chuùng ta cuõng coù " iseùgoria" laø danh töø keùp, do " ísos": nhö nhau; " agoraø": coäng ñoàng. Moïi ngöôøi ñeàu nhö nhau, ngang nhau trong coäng ñoàng ñang nhoùm hoïp. Moïi ngöôøi coù quyeàn leân tieáng, baøy toû yù kieán vaø bieåu quyeát nhö nhau trong coäng ñoàng ñang töïu hoïp ñeå quyeát ñònh muïc ñích vaø phöông thöùc phaûi coù lieân quan ñeán cuoäc soáng chuùng trong Thò Xaõ " Polis". Moïi ngöôøi ñeàu coù quyeàn leân tieáng nhö nhau trong caùc buoåi hoïp cuûa coäng ñoàng ñeå quyeát ñònh ñöôøng loái toå chöùc ( Politica, Politique, Policy, Politik ) cho cuoäc soáng chung trong coäng ñoàng Thò Xaõ ( Polis ) hay " töï do ngoân luaän".
Theå cheá daân chuû töï do, quyeàn bình ñaúng tröôùc phaùp luaät, quyeàn töï do ngoân luaän vöøa keå vaø nhöõng quyeàn caên baûn khaùc baát khaû xaâm phaïm cuûa con ngöôøi, ñöôïc Hieán Phaùp Coäng Hoaø Lieân Bang Ñöùc 1949 lieät keâ töø ñieàu 2 ñeán ñieàu 19, tröôùc khi ñònh nghóa theå cheá Quoác Gia ôû ñieàu 20. Ñieàu ñoù cho thaáy Hieán Phaùp 1949 Coäng Hoaø Lieân Bang Ñöùc ñaët nhaân vò vaø caùc quyeàn baát khaû xaâm phaïm cuûa con ngöôøi, trong ñoù coù quyeàn töï do ngoân luaän laø quyeàn toái quan troïng, ôû ñòa vò trung taâm ñieåm vaø toái thöôïng trong toå chöùc Quoác Gia, ngay caû tröôùc khi ñònh nghóa ñeå xaùc ñònh theå cheá Quoác Gia.
Quoác Gia ñöôïc xaây döïng ñeå phuïc vuï con ngöôøi chôù khoâng ngöôïc laïi. Do ñoù Quoác Gia ñöùng ra baûo veä con ngöôøi ngay ôû ñieàu khoaûn ñaàu tieân cuûa Hieán Phaùp:
" Nhaân phaåm con ngöôøi baát khaû xaâm phaïm…
Nhöõng quyeàn caên baûn baát khaû xaâm phaïm cuûa con ngöôøi seõ ñöôïc keå sau ñaây laø nhöõng quyeâàn coù giaù trò baét buoäc tröïc tieáp ñoái vôùi laäp phaùp, haønh phaùp vaø tö phaùp" ( Ñieàu 1, ñoaïn 1 vaø 3, Hieán Phaùp 1949 Coäng Hoaø Lieân Bang Ñöùc).
Caùc cô cheá quoác gia laø nhöõng chuû theå tröïc tieáp ñöôïc quy traùch cho vieäc toân troïng vaø baûo veä caùc quyeàn baát khaû xaâm phaïm cuûa con ngöôøi, trong ñoù coù quyeàn töï do ngoân luaän.Toân troïng vaø baûo veä khoâng coù nghóa chæ laø baûo veä khoûi bò vi phaïm, ñaøn aùp, maø coøn taïo caùc ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå baûo ñaûm cho caùc quyeàn treân coù theå ñöôïc thöïc thi vaø toàn taïi.
B – Töï do ngoân luaän neàn taûng cuûa theå cheá daân chuû.
Moät trong nhöõng ñaêïc tính khoâng theå thieáu cuûa neàn daân chuû, neáu muoán ñöôïc goïi laø daân chuû thaät söï, laø nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo Quoác Gia noùi chung vaø Chính Quyeàn noùi rieâng laø nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo do söï ñoàng thuaän cuûa ña soá.
Noùi caùch khaùc, Chính Quyeàn trong theå cheá daân chuû laø Chính Quyeàn ñöôïc chính danh hoùa (leùgitimeù) do söï ñoàng thuaän cuûa ña soá.
Trong theå cheá daân chuû, khoâng ai töï cho mình laø ñaïi dieän cuûa daân, haønh xöû quyeàn cuûa daân, do daân vaø vì daân, laø ñoäi nguû tieàn phong cuûa nhaân daân, neáu khoâng ñöôïc ña soá daân chuùng ñoàng thuaän phong töôùc cho.
Quyeàn haønh cuûa theå cheá daân chuû laø quyeàn haønh phaùt xuaát töø haï caáp, ñöôïc thaønh phaàn daân chuùng bò trò phong cho, ngöôïc vôùi quyeàn haønh trong cheá ñoä quaân chuû hay ñoäc taøi töï toân, cho raèng quyeàn löïc mình haønh xöû laø quyeàn bính do hoï toäc, cha truyeàn con noái hoaëc do chính mình ñoaït ñöôïc, do ñaûng mình quy cho, do thieân meänh hoaëc do daân chuùng ñoàng thuaän maëc nhieân giao cho khoâng caàn kieåm chöùng. Noùi caùch khaùc quyeàn haønh trong theå cheá quaân chuû hay ñoäc taøi laø quyeàn haønh phaùt xuaát töø beân treân.
Quyeàn haønh khoâng do daân chuùng ña soá ñoàng thuaän phong cho, khoâng phaûi laø quyeàn haønh daân chuû.
a)Töï do ngoân luaän trong tieán trình choïn ngöôøi laõnh ñaïo.
Caùch thöùc choïn ngöôøi ñaïi dieän mình laõnh ñaïo trong theå cheá daân chuû ñöôïc Hieán Phaùp 1949 Coäng Hoaø Lieân Bang Ñöùc tuyeân boá:
" Caùc Daân Bieåu Haï Vieän ( Bundestag) ñöôïc tuyeån choïn qua caùc cuoäc ñaàu phieáu phoå thoâng, tröïc tieáp, töï do, bình ñaúng vaø kín" ( Ñieàu 38).
Caùc tónh töø " phoå thoâng, tröïc tieáp, bình ñaúng vaø kín" neâu leân nhöõng ñaëc tính khaù minh baïch, coù leõ chuùng ta khoâng caàn hay chöa caàn ñeà caäp ñeán, neáu chuùng ta chöa xaùc ñònh ñöôïc thoaû ñaùng tónh töø " töï do".
Töø ngöõ " töï do" ôû ñaây, khoâng chæ duøng ñeå ñeà caäp ñeán ñoäng taùc boû phieáu khoâng bò giôùi haïn, khoâng bò aùp cheá cuûa ngöôøi daân trong luùc boû phieáu, maø coøn haøm chöùa nhöõng ñieàu kieän phaûi coù tröôùc ñoù. Bôûi leõ khoâng coù nhöõng ñieàu kieän phaûi coù ( sine qua non) tröôùc ñoù, ñoäng taùc ñöôïc coi laø "töï do " trong ngaøy boû phieáu, seõ khoâng theå hieän ñöôïc "töï do" bao nhieâu ñeå coù theå tuyeân boá vaø baûo ñaûm cho daân chuû.
Ñoù laø chöa keå ñeán nhöõng hình thöùc " töï do giaû taïo" cuûa chính ñoäng taùc boû phieáu.
Nhöõng ñieàu kieän tieân quyeát khoâng theå thieáu, tröôùc khi coù cuoäc baàu cöû " töï do", coù khaû naêng phong töôùc moät caùch daân chuû cho nhöõng ai ñaïi dieän daân laõnh ñaïo Quoác Gia laø trong thôøi gian chuaån bò, caùc quyeàn " töï do ngoân luaän, töï do truyeàn baù tö töôûng, töï do laäp hoäi vaø töï do gia nhaäp hoäi" phaûi ñöôïc toân troïng.
Noùi caùch khaùc, trong thôøi gian chuaån bò, ngöôøi daân phaûi coù quyeàn laäp ñaûng vaø gia nhaäp ñaûng. Caùc chính ñaûng ñöôïc töï do thaønh laäp vaø hoaït ñoäng, coù quyeàn töï do ngoân luaän ñeå phoå bieán ñeán daân chuùng lyù töôûng daân chuû, caùc baäc thang giaù trò phaûi ñöôïc toân troïng, chính saùch laõnh ñaïo Quoác Gia vaø caùc chöông trình khaû thi vaø höõu hieäu maø mình muoán thöïc hieän cho Quoác Gia.
Muoán cho cuoäc baàu cöû coù yù nghóa daân chuû thöïc söï, caùc chính ñaûng phaûi coù thôøi gian vaø töï do ñeå phoå bieán vaø thuyeát phuïc daân chuùng nhöõng gì chuùng ta vöøa ñeà caäp.
Caùc chính ñaûng phaûi coù quyeàn töï do ngoân luaän, ñöôïc xöû duïng caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñeå chuyeån ñaït ñeán daân chuùng chuû tröông vaø chöông trình thöïc hieän cho ñaát nöôùc. Caùc chính ñaûng phaûi ñöôïc töï do thaønh laäp, hoaït ñoäng, xöû duïng caùc phöông tieän truyeàn thoâng maø khoâng bò haâm doaï.
Caùc chính ñaûng phaûi ñöôïc töï do taïo ra dö luaän quaàn chuùng.
Bôûi vì neáu chuùng ta ñoàng yù raèng ñaëc tính khoâng theå thieáu cuûa theå cheá daân chuû laø
" Chính Quyeàn cuûa theå cheá daân chuû laø chính quyeàn ñöôïc phaùt sinh do söï ñoàng thuaän cuûa ña soá daân chuùng" ( Giovanni Sartori, Democrazia, Che Cosa eø?, Milano, Rizzoli, 61),
thì " …neàn taûng cuûa Chính Quyeàn daân chuû laø söï ñoàng thuaän cuûa quaàn chuùng" ( Dicey, A.V., Lectures on the Relation Between Law and Public Opinion in England during the XIX Century, London , MacMilan, 1905,3).
Chuùng ta neân löu yù laø chuùng ta ñang duøng danh töø " söï ñoàng thuaän" ( consensus) cuûa daân chuùng thay vì " dö luaän quaàn chuùng" ( opinion ). Daân chuùng ñoàng thuaän ( consensus, do töø ngöõ La Tinh cum : vôùi nhau, vaø sensus ( sentire): caûm thaáy. Nhö vaäy " ñoàng thuaän" (consensus): cuøng chung vôùi nhau caûm thaáy, caûm thaáy nhö nhau, töø ñoù lieân keát nhau, chung nhieäm vuï vôùi nhau).
Ñoàng thuaän vôùi nhau hay cuøng caûm thaáy nhö nhau veà nhöõng gì:
- ñoàng thuaän nhau veà caùc baäc thang giaù trò vaø lyù töôûng phaûi höôùng ñeán trong vieäc toå chöùc Quoác Gia,
- ñoàng thuaän nhau veà ñònh cheá ñeå thöïc hieän caùc lyù töôûng vaø giaù trò ñoù vaøo cuoäc soáng thöïc teá cuûa coäng ñoàng Quoác Gia,
- ñoàng thuaän choïn ngöôøi ñaïi dieän mình ñeå thöøa haønh.
Nhöng muoán ñoàng thuaän phaûi coù yù kieán. Ñoàng thuaän veà vaán ñeà gì? YÙ kieán laø ñoái töôïng cuûa söï ñoàng thuaän.
Nhöng yù kieán khoâng töï döng coù ñöôïc. YÙ kieán ñöôïc phaùt sinh sau khi chuùng ta ñöôïc thoâng tin, suy tö, choïn loïc, ñuùc keát.
Muoán coù yù kieán quaàn chuùng thaät söï ñöôïc töï do keát thaønh, trong theâû cheá daân chuû, chuùng ta caàn coù 3 ñieàu kieän:
- töï do tö töôûng,
- töï do ngoân luaän ñeå truyeàn baù tö töôûng,
- caùc nguoàn thoâng tin ña nguyeân.
Ngöôøi daân phaûi ñöôïc töï do thu thaäp caùc nguoàn tö töôûng vaø coù quyeàn kieåm soaùt nhöõng gì ñöôïc noùi ra, vieát ra xem coù phuø hôïp vôùi söï thaät hay khoâng, nhöõng gì ñöôïc noùi ñöôïc vieát ra coù phuø hôïp vôùi söï thaät ñaõ ñöôïc noùi ra, ñaõ xaûy ra hay khoâng.
Taàm möùc quan troïng ñoù ñaõ ñöôïc Hieán Phaùp 1949 Coäng Hoaø Lieân Bang Ñöùc ñöùng ra baûo ñaûm:
" Moïi coâng daân ñeàu coù quyeàn phaùt bieåu vaø truyeàn baù moät caùch töï do yù kieán cuûa mình baèng lôøi noùi, baèng chöõ vieát vaø hình aûnh, vaø ñöôïc töï do thoâng tin maø khoâng bò caûn trôû, töø caùc nguoàn truyeàn thoâng maø ai cuõng tham döï ñöôïc…Töï do baùo chí vaø töï do truyeàn thoâng baèng ñaøi phaùt thanh ( phöông tieän taân tieán nhöùt ñeán naêm 1949) vaø ñieän aûnh ñöôïc baûo ñaûm. Khoâng coù moät söï kieåm duyeät naøo coù theå ñöôïc chaáp nhaän" ( Ñieàu 5, Hieán Phaùp 1949 CHLBÑ).
Thieáu quyeàn kieåm chöùng söï thaät laøm baûo chöùng, töï do tö töôûng vaø töï do ngoân luaän ñeå truyeàn baù tö töôûng seõ bieán thaønh töï do löôøng gaït, töï do maï lî, töï do truyeàn baù nhöõng ñieàu thaát thieät.
Do ñoù quyeàn töï do ngoân luaän ñöôïc gaén lieàn vôùi quyeàn töï do kieåm chöùng söï thaät vaø toá giaùc nhöõng tuyeân truyeàn thaát thieät, löôøng gaït vaø maï lî.
Nhaø Nöôùc XHCN vôùi cheá ñoä ñoäc quyeàn giaùo duïc, kieåm soaùt phöông tieän truyeàn thoâng, ñoäc toân veà yù thöùc heä XHCN, nghieâm caám vaên hoaù vaø tö tuôûng, tin töùc cuûa caùc " ngöôøi nöôùc ngoaøi", coù toân troïng töï do ngoân luaän, phöông tieän chính yeáu ñeå ñöa ñeán söï ñoàng thuaän ñích thöïc, neàn taûng cuûa theå cheá daân chuû khoâng? Hoûi ñeå chuùng ta traû lôøi.
Töï do tö töôûng vaø töï do ngoân luaän ñeå truyeàn baù tö töôûng ñeå kieán taïo daân chuû nhö vöøa thaáy, phaûi ñöôïc baàu khoâng khí an ninh che chôû.
Ñöôïc luaät phaùp che chôû chöa ñuû ( giaû söû luaät phaùp coù giaù trò thöïc höõu trong cô cheá XHCN), caàn phaûi coù moâi tröôøng soáng khoâng laøm cho con ngöôøi phaûi sôï seät. Heä thoáng coâng an daøy ñaëc kieåm soaùt töø thaønh thò ñeán thoân queâ, moät cöû chæ, moät lôøi noùi khoâng " nhaát trí " vôùi Ñaûng vaø Nhaø Nöôùc ñeàu khoâng theå qua khoûi caëp maét cuù voï cuûa coâng an vaø ñöông söï seõ ñöôïc coâng an chieáu coá môøi ñi " laøm vieäc" ôû vaên phoøng coâng an phöôøng, coâng an xoùm. Vaø ai coù ñaëc aân ñöôïc Ñaûng chieáu coá kyõ hôn, seõ ñöôïc Ñaûng cho ñi " hoïc taäp caûi taïo" khoâng bieát ngaøy veà. Trong baàu khoâng khí vöøa keå, ngöôøi daân coù ñöôïc an taâm, che chôû hay " baûo ñaûm" cuûa ñieàu 5 Hieán Phaùp 1949 CHLBÑ vöøa keå khoâng? Hoûi ñeå chuùng ta traû lôøi.
Bôûi leõ " …moät khi sôï khoâng daùm noùi ra nhöõng ñieàu mình suy nghó, daàn daàn nguôøi ta cuõng seõ khoâng coøn muoán suy nghó nhöõng ñieàu mình khoâng daùm noùi nöõa" ( Giovanni Sartori, op. cit., 69).
Caâu vaên vöøa trích daãn cuûa giaùo sö Giovanni Sartori cho thaáy söï lieân heä giöõa töï do tö töôûng vaø töï do ngoân luaän. Khoâng coù ñieàu kieän ñeå con ngöôøi ñöôïc töï do tö töôûng, thì töï do ngoân luaän cuõng khoâng theå coù ñöôïc. Vaø khoâng coù töï do ngoân luaän, seõ khoâng theå coù töï do taïo dö luaän vaø khoâng coù söï ñoàng thuaän ñích thöïc, yeáu toá thieát yeáu ñeå choïn ngöôøi ñaïi dieän moät caùch daân chuû laõnh ñaïo Quoác Gia.
Noùi toùm laïi, khoâng coù töï do tö töôûng, töï do ngoân luaän seõ khoâng coù Quoác Gia daân chuû ñích thöïc.
b) Töï do ngoân luaän vaø daân chuû luaân phieân.
Ai trong chuùng ta cuõng bieát, trong moät theå cheá daân chuû, khi coù cuoäc baàu cöû thì coù keû thaéng ngöôøi thua.
Nhöng thua, khoâng coù nghóa laø bò loaïi khoûi voøng chieán, bò loaïi khoûi moâi tröôøng vaø ñöôøng loái chính trò laõnh ñaïo Quoác Gia. Thaønh phaàn thieåu soá khoâng thaéng cöû cuõng caàn thieát cho cuoäc soáng daân chuû nhö nhoùm ngöôøi ñaéc cöû ñöông quyeàn ( G. Sartori, op. cit., 59-78).
Ngöôøi Anh thöôøng goïi thaønh phaàn thua cuoäc, thieåu soá ñoái laäp, thaát cöû trong cuoäc baàu cöû Quoác Hoäi vöøa qua laø Chính Phuû Trong Boùng Toái ( Shadow Government).
Chính Phuû Trong Boùng Toái ñang chôø ñeå chuaån bò ra aùnh saùng laõnh ñaïo Quoác Gia trong nhieäm kyø tôùi, vôùi chöông trình hieäu naêng hôn vaø haáp daãn hôn nhöõng gì giôùi ñöông nhieäm ñang laøm.
Thaønh phaàn ñoái laäp haønh xöû quyeàn ñoái laäp cuûa mình baèng caùch chæ trích, kieåm soaùt, thaéng bôùt, caân baèng, ñieàu chænh chính höôùng laõnh ñaïo Quoác Gia sao cho ñöôøng loái chính trò ñoù "thích hôïp vaø hieäu naêng", möu lôïi ích cho xöù sôû.
Ngay caû vieäc thaønh phaàn ñoái laäp phaûn ñoái hay caét giaûm ngaân saùch coâng quõy haøng naêm cuõng ñaõ laø tieáng noùi caûnh tænh cho " thích hôïp vaø hieäu naêng" ñoái vôùi ñöôøng loái vaø hoaït ñoäng cuûa giôùi ñöông nhieäm. Ñoù laø chöa noùi ñeán nhöõng yù kieán ñoàng thuaän, söûa ñoåi hay phaûn ñoái treân nhöõng laõnh vöïc khaùc, ñoái noäi cuõng nhö ñoái ngoaïi.
Vôùi khaû naêng trung hoaø, haïn cheá quyeàn löïc Quoác Gia maø giôùi ñöông nhieäm ñang haønh xöû baèng nhöõng hoaït ñoäng cuûa mình, thaønh phaàn thieåu soá ñoái laäp coäng taùc taêng cöôøng " hieäu naêng" cho nguyeân taéc daân chuû vaø phaùp trò ñeå baûo toaøn vaø nôùi roäng theâm khuoân thöôùc töï do cuûa caù nhaân ( Gherig, " Gewalenteilung zwissen Regierung und parlamentarische Opposition, in DVBL, 1971, 633s).
Söï hieän dieän cuûa thaønh phaàn thieåu soá ñoái laäp laø tieáng chuoâng caûnh tænh luoân gioùng leân beân tai raèng thôøi gian haønh quyeàn cuûa Chính Phuû ñöông nhieäm ñöôïc tính töøng ngaøy moät. Cuoäc ñôøi cuûa Chính Phuû ñöông nhieäm seõ caùo chuùng vaøo dòp tuyeån cöû tôùi, neáu hoï khoâng tuaân luaät phaùp, ñi ngöôïc laïi nhu caàu vaø öôùc voïng cuûa daân chuùng, neáu hoï khoâng quaûn trò hieäu naêng vaø vì lôïi ích chung, thay vì thieân vò, beø phaùi nhö hoï ñang laøm.
Xaùc tính ñöôïc vai troø troïng yeáu khoâng theå thieáu ñoù cuûa thaønh phaàn thieåu soá ñoái laäp trong theå cheá daân chuû, Hieán Phaùp 1949 CHLBÑ daønh cho thaønh phaàn ñoái laäp khaû naêng thöïc höõu ñeå " chæ trích, kieåm soaùt, thaéng bôùt, caân baèng, ñieàu chænh chính höôùng Quoác Gia " ñoái ñaàu vôùi caùc aâm möu laïm quyeàn luùc naøo cuõng coù ñoái vôùi giôùi ñöông quyeàn.
Vaø ñaây laø baèng chöùng:
" ( Vieän Baûo Hieán Lieân Bang seõ quyeát ñònh) trong tröôøng hôïp baát ñoàng yù kieán hay nghi vaán veà caùc vaán ñeà hôïp hieán hay baát hôïp hieán giöõa luaät phaùp Lieân Bang hay luaät phaùp cuûa Tieåu Bang ñoái vôùi Hieán Phaùp hieän taïi, hoaëc giöõa luaät phaùp cuûa Tieåu Bang vôùi caùc ñaïo luaät cuûa Lieân Bang, neáu ñöôïc Chính Phuû Lieân Bang, Chính Phuû cuûa moät Tieåu Bang hay 1/ 3 Nghò Só Haï Vieän Lieân Bang yeâu caàu" ( Ñieàu 93, Hieán Phaùp 1949 CHLBÑ).
Ñoaïn vaên "…Chính Phuû cuûa moät Tieåu Bang hay 1/3 nghò só cuûa Haï Vieän Lieân Bang yeâu caàu" cho thaáy Hieán Phaùp 1949 CHLBÑ naâng cao khaû naêng " ñoái laäp" cuûa thaønh phaàn thieåu soá ñoái laäp leân laèn möùc " khaû thi ".
Trong moät Quoác Gia Lieân Bang nhö CHLBÑ hay Hoa Kyø, thaønh phaàn ña soá ñang chieám ña soá gheá trong Quoác Hoäi vaø laõnh ñaïo Chính Phuû Lieân Bang. Nhöng thaønh phaàn thieåu soá ñoái laäp coù theå ñang laõnh ñaïo Chính Phuû ôû moät hay nhieàu Tieåu Bang naøo ñoù, cuõng nhö ñang chieám 1/3 soá gheá trong Haï Vieän Lieân Bang. Hieán Phaùp xaùc ñònh laø moãi khi coù moät Chính Phuû cuûa moät Tieåu Bang hay 1/3 nghò só Haï Vieän Lieân Bang yeâu caàu laø Vieän Baûo Hieán seõ duyeät xeùt tích caùch hôïp hieán hay vi hieán cuûa caùc ñaïo luaät maø giôùi ñöông quyeàn ñöa ra.
Quyeát ñònh nhö vaäy laø Hieán Phaùp trao cho thaønh phaàn thieåu soá ñoái laäp khaû naêng thöïc höõu kieåm soaùt tính caùc hôïp hieán hay vi hieán caùc luaät phaùp ñöôïc ban haønh vaø hoaït ñoäng cuûa Chính Phuû cuõng nhö thaønh phaàn ña soá trong Quoác Hoäi.
Noùi caùch khaùc Hieán Phaùp 1949 CHLBÑ ñaõ trao cho thaønh phaàn ñoái laäp coù thöïc quyeàn ñeå thöøa haønh " quyeàn vaø nhieäm vuï" ñoái laäp cuûa mình, beânh vöïc quyeàn lôïi cho xöù sôû, beânh vöïc quyeàn vaø töï do cho ngöôøi daân.
Thaønh phaàn thieåu soá ñoái laäp trong Hieán Phaùp 1949 CHLBÑ khoâng phaûi chæ laø " nghò guø, nghò gaät", vaø cuõng khoâng phaûi laø noâ boäc " vaâng, daï" cuûa Ñaûng vaø Nhaø Nöôùc, trong theå cheá trong ñoù:
"…Ñaûng laø Baäc Thaày khoâng theå sai laàm veà phöông dieän yù thöùc heä; veà phöông dieän aùp duïng thöïc haønh, Ñaûng laø söï Chính Xaùc Tuyeät Ñænh; veà phöông dieän trí thöùc, Ñaûng laø Thaàn Thaùnh" ( R.G. Wesson, Lenin’s Legacy: The Story of CPSU, in The Breznev Party, Standford Univ., Standford, California, 1978, 255).
Nhö vaäy, thieåu soá ñoái laäp laø yeáu toá khoâng theå thieáu ñeå " chæ trích, kieåm soaùt, thaéng bôùt, caân baèng vaø ñieàu chænh" cuõng nhö laø yeáu toá " daân chuû luaân phieân" ( Alternanzdemokratie) cuûa neàn daân chuû ñích thöïc, khaùc vôùi loái haønh xöû ñoäc taøi, ñoäc ñaûng, töï toân vaø töï phong töôùc cho mình ñeå coá baùm laáy quyeàn löïc ( Schneider- Zeh, Parlamentsrecht und Parlamentspraxis in der Bundesrepublik Deutschland, Berlin - New York, 1989, 1063-1064).
Thieåu soá ñoái laäp khoâng coù quyeàn töï do ñoái laäp, khoâng coù daân chuû luaân phieân, seõ khoâng coù daân chuû.
Söï hieän dieän cuûa thaønh phaàn thieåu soá ñoái laäp laø hình thöùc baûo veä daân chuû vaø laøm cho" Daân Chuû Caàu Tieán, Daân Chuû Hieäu Naêng „ thay vì „ Daân Chuû Nguû Gaø Nguû Gaät, Daân Chuû Beø Phaùi, Daân Chuû Ñaûng trò „ vaø „ Daân Chuû Giaû Daïng" ( Gherig, op. cit. , id.).
Nhöng taát caû nhöõng gì cao ñeïp vöøa keå ñöôïc Hieán Phaùp giao cho thaønh phaàn thieåu soá ñoái laäp ñeå baûo veä vaø laøm cho daân chuû ñöôïc phaùt huy seõ trôû neân voâ duïng, neáu Hieán Phaùp khoâng ñöùng ra baûo veä quyeàn töï do ngoân luaän. Vaø ñoù laø nhöõng gì Hieán Phaùp 1949 CHLBÑ ñaõ tieàn lieäu:
„ Moïi ngöôøi ñeàu coù quyeàn phaùt bieåu tö töôûng cuûa mình baèng lôøi noùi, chöõ vieát vaø moïi phöông tieän truyeàn thoâng khaùc, coù quyeàn ñöôïc thoâng tin, maø khoâng ai ñöôïc caám caûn, töø nhöõng nguoàn tin maø ai cuõng coù theå bieát ñöôïc.
Moïi haønh vi caét xeùn, kieåm duyeät ñeàu khoâng theå ñöôïc chaáp nhaän" ( Ñieàu 5, ñoaïn 1, Hieán Phaùp 1949 CHLBÑ).
Khoâng coù quyeàn baøy toû yù kieán ñeå „ chæ trích, kieåm soaùt, thaéng bôùt, caân baèng, ñieàu chænh „, thöïc quyeàn Hieán Phaùp daønh cho thaønh phaàn thieåu soá ñoái laäp seõ trôû thaønh voâ duïng.
c ) Töï do ngoân luaän vaø kieåm soaùt haïn cheá quyeàn löïc.
Hai yeáu toá vöøa ñöôïc baøn ñeán, töï do baàu cöû vaø töï do ñoái laäp, trong theå cheá daân chuû khoâng coù muïc ñích gì khaùc hôn laø taïo ñöôïc moät nhoùm ngöôøi ñaïi dieän laõnh ñaïo Quoác Gia noùi chung vaø Chính Quyeàn noùi rieâng ñöôïc söï ñoàng thuaän cuûa ña soá chính danh hoaù cho vieäc thöøa haønh quyeàn löïc Quoác Gia , haønh xöû trong giôùi möùc hieán ñònh vaø hieäu naêng ñeå baûo veä ngöôøi daân vaø ñem laïi lôïi ích chung cho xöù sôû.
Nhöng trong theå cheá daân chuû, quyeàn löïc Quoác Gia ñöôïc trao cho caùc ngöôøi ñaïi dieän thöøa haønh phaûi ñöôïc ngöôøi daân, chuû nhaân cuûa quyeàn löïc toái thöôïng Quoác Gia luoân luoân kieåm soaùt vaø haïn cheá, neáu khoâng chuû nhaân cuûa quyeàn löïc Quoác Gia coù theå trôû thaønh noâ boäc cho giôùi caàm quyeàn, bò ñaøn aùp vaø töôùc ñoaït bôûi nhöõng ngöôøi ñaïi dieän, thay vì ñöôïc hoï phuïc vuï.
Ñaëc tính tröôùc tieân cuûa caùc Hieán Phaùp cuûa caùc Quoác Gia daân chuû Taây AÂu laø ñaëc tính baûo chöùng ( garantisme), aùp duïng nhieàu kyõ thuaät baét buoäc giôùi haønh quyeàn ñöông nhieäm phaûi tuaân theo, xaùc ñònh laèn möùc khoâng theå vöôït qua cuõng nhö nhöõng ñieàu khoaûn baét buoäc phaûi thi haønh, ñeå baûo veä quyeàn vaø töï do cuûa ngöôøi daân, cuõng nhö ñònh höôùng ñöôøng loái cai trò hieäu naêng vaø khoâng thieân vò.
Nhöng ñieàu chuùng toâi muoán ñeà caäp ôû ñaây khoâng phaûi laø nghieâng cöùu vaø bình luaän nhöõng kyõ thuaät hieäu naêng ñöôïc aùp duïng ñeå beânh vöïc con ngöôøi vaø taïo neân theå cheá daân chuû thöïc höõu ( deùmocratie substantielle) trong caùc Hieán Phaùp vöøa ñöôïc ñeà caäp ( chuùng toâi ñaõ coù dòp baøn ñeán trong baøi „ SOAÏN THAÛO VAØ TU CHÍNH HIEÁN PHAÙP").
Ñieàu maø chuùng toâi muoán suy tö ôû ñaây, lieân quan ñeán quyeàn töï do ngoân luaän ñang baøn, laø töï do ngoân luaän, yeáu toá toái quan troïng ñeå choïn ngöôøi ñaïi dieän laõnh ñaïo quoác gia moät caùch daân chuû thöïc söï vaø baûo ñaûm cho neàn daân chuû caàu tieán vaø hieäu naêng, qua vai troø cuûa thaønh phaàn ñoái laäp, nhö ñaõ noùi.
Ngoaøi ra quyeàn töï do ngoân luaän ñöôïc caùc Hieán Phaùp daân chuû Taây AÂu daønh cho daân chuùng nhö laø duïng cuï ñeå kieåm soaùt haønh vi cuûa giôùi ñöông quyeàn laõnh ñaïo.
Ai trong chuùng ta cuõng bieát ñeå traùnh quyeàn löïc taäp trung vaøo tay moät chuû theå duy nhöùt, vua trong thôøi quaân chuû hay Ñaûng ôû caùc Quoác Gia Coäng Saûn, caùc Quoác Gia daân chuû hieän nay phaân chia quyeàn löïc Quoác Gia theo haøng ngang, laäp phaùp, haønh phaùp vaø tö phaùp. Caùc quyeàn löïc Quoác Gia ñöôïc chia nhö vaäy ñoäc laäp, ñeå kieåm soaùt vaø caân baèng nhau ( Checks and Balances) theo tinh thaàn cuûa Hieán Phaùp Philadelphia 1787.
Ngoaøi ra caùch phaân chia haøng ngang nhö vöøa noùi, caùc Hieán Phaùp daân chuû Taây AÂu hieän nay coøn phaân chia quyeàn löïc Quoác Gia theo haøng doïc, töø trung öông ñeán ñòa phöông, coäng ñoàng ñòa phöông ( vuøng, tænh, quaän, toå chöùc xaõ hoäi trung gian, coâng ñoaøn, toå chöùc kyû ngheä vaø kinh teá…).
Noùi caùch khaùc Hieán Phaùp ñaõ trao cho caùc coäng ñoàng ñòa phöông quyeàn töï do ngoân luaän ñeå coäng taùc xaùc ñònh ñöôøng loái chính trò Quoác Gia. Tieáng noùi cuûa coäng ñoàng ñiaï phöông khoâng phaûi laø tieáng noùi cuûa ngöôøi daân ñòa phöông chæ lieân quan ñeán nhu caàu vaø öôùc voïng daân chuùng sôû taïi, maø coøn laø tieáng noùi cuûa nhöõng ngöôøi daân cö nguï treân moät phaàn laõnh thoå Quoác Gia baøy toû yù kieán vaø ñoàng thuaän lieân quan ñeán ñöôøng loái laõnh ñaïo cho caû ñaát nöôùc, ñeå kieåm soaùt, haûm thaéng, ñònh höôùng vaø quyeát ñònh trôï giuùp giôùi laõnh ñaïo ñöông quyeàn.
Ñoù laø nhöõng gì Hieán Phaùp 1947 YÙ giao phoù cho ngöôøi daân ñòa phöông
- quyeàn ñeà xöôùng döï aùn luaät Quoác Gia:
*" Quyeàn ñeà xöôùng luaät phaùp thuoäc veà Chính Quyeàn, moãi thaønh vieân cuûa Löôõng Vieän Quoác Hoäi vaø caùc cô quan vaø toå chöùc ñöôïc luaät hieán phaùp giao cho.
Daân chuùng haønh xöû quyeàn ñeà xöôùng luaät phaùp, qua söï yeâu caàu cuûa ít nhöùt 50.000 cöû tri, baèng moät döï thaûo luaät vieát thaønh ñieàu khoaûn „ ( Ñieàu 71, Hieán Phaùp 1947 YÙ).
*"Hoäi Ñoàng Ñòa Phöông ( Vuøng) haønh xöû quyeàn laäp phaùp vaø thieát ñònh quy cheá ñöôïc giao cho ñòa phöông vaø caùc vai troø khaùc ñöôïc Hieán Phaùp vaø Luaät Phaùp quy traùch cho. Hoäi Ñoàng Ñòa Phöông coù theå trình baøy caùc döï thaûo ñeán Löôõng Vieän quoác Hoäi" ( Ñieàu 121, id.).
- quyeàn trieäu taäp tröng caàu daân yù, baõi boû nhöõng ñaïo luaät khoâng thích öùng vôùi nhu caàu vaø öôùc voïng daân chuùng:
„ Tröng caàu daân yù ñeå baõi boû toaøn dieän hay moät phaàn ñieàu khoaûn luaät phaùp hoaëc caùc saéc leänh coù hieäu löïc phaùp ñònh seõ ñöôïc ñeà xöôùng , khi coù 50.000 cöû tri hoaëc 5 Coäng Ñoàng Ñòa Phöông vuøng yeâu caàu" ( Ñieàu 75, ñoaïn 1 , id.).
- quyeàn ñaïi dieän cuûa Coäng Ñoàng Ñòa Phöông tham döï baàu cöû Toång Thoáng:
„ Toång Thoáng Coäng Hoaø ñöôïc Löôõng Vieän Quoác Hoäi baàu ra trong phieân hoïp chung cuûa caùc thaønh vieân.
Moãi Coäng Ñoàng Ñòa Phöông Vuøng coù ba ñaïi dieän ñöôïc Hoäi Ñoàng Vuøng tuyeån choïn tham döï cuoäc boû phieáu, theá naøo cho caùc thaønh phaàn thieåu soá cuõng ñöôïc ñaïi dieän" ( Ñieàu 83, ñoaïn 1 vaø 2, id.)
- quyeàn thay ñoåi vaø boå tuùc Hieán Phaùp:
„ Caùc luaät veà söûa ñoåi Hieán Phaùp vaø caùc luaät hieán phaùp khaùc ñöôïc moãi Vieän Quoác Hoäi aùp duïng ñeàu phaûi ñöôïc Quoác Hoäi boû phieáu taùn ñoàng qua hai cuoäc boû phieáu trong khoaûn thôøi gian khoâng döôùi ba thaùng. Caùc luaät vöøa keå phaûi ñöôïc taùn ñoàng cuûa moãi Vieän Quoác Hoäi vôùi ña soá tuyeät ñoái ( 50%+1 phieáu) ôû laàn boû phieáu thöù hai.
Caùc luaät treân coù theå ñöôïc ñöa ra tröng caàu daân yù, neáu trong voøng 3 thaùng sau ngaøy coâng boá coù 1/5 nghò só cuûa moät Vieän quoác Hoäi, 50.000 cöû tri hoaëc 5 Coäng Ñoàng Ñòa Phöông Vuøng yeâu caàu…" ( Ñieàu 138, ñoaïn 1 vaø 2 , id.).
- quyeàn caùc vò Chuû Tòch Coäng Ñoàng Ñòa Phöông phaûi ñöôïc môøi tham döï caùc phieân hoïp cuûa Noäi Caùc Chính Phuû ( Temistocle Martines, Lineamento di diritto regionale, Milano, 1997, 99).
Noùi toùm laïi, taát caû nhöõng kyõ thuaät giôùi haïn vaø daønh quyeàn haïn roäng raûi cho nhieàu chuû theå khaùc nhau trong Coäng Ñoàng Quoác Gia vôùi quyeàn töï do ngoân luaän laø duïng cuï, Hieán Phaùp khoâng coù muïc ñích gì khaùc hôn laø quy traùch, kieåm soaùt vaø haïn cheá nhöõng ai ñaïi dieän ngöôøi daân haønh xöû quyeàn löïc Quoác Gia thay cho hoï, ñeå baûo ñaûm vieäc toân troïng vaø thöïc thi caùc quyeàn baát khaû xaâm phaïm cuûa con ngöôøi vaø hieäu naêng hoaït doäng cuûa giôùi haønh quyeàn, theo theå thöùc daân chuû vaø cho moïi thaønh phaàn daân chuùng coù quyeàn vaø coù phöông tieän tham döï thieát thöïc vaøo ñöôøng loái chính trò laõnh ñaïo Quoác Gia.
Daân chuû, coù nghóa laø ngöôøi daân laø chuû nhaân quyeàn löïc Quoác Gia baát cöù luùc naøo, tröôùc khi, ñang khi vaø sau khi trao quyeàn cho ngöôøi ñaïi dieän. Baát cöù luùc naøo Hieán Phaùp cuõng phaûi tieân lieäu cho ngöôøi daân coù phöông tieän, vaø quyeàn töï do ngoân luaän laø phöông tieän thieát yeáu khoâng theå thieáu, ñeå goùp phaàn tích cöïc ñeå phaùt huy vaø hoaøn haûo hoùa chính höôùng, cuõng nhö haûm thaéng, caét bôùt, kieåm soaùt hay khai tröø trong giôùi möùc hieán ñònh, moïi laïm quyeàn choáng laïi phöông thöùc haønh xöû thieáu hieäu naêng, beø phaùi vaø khoâng toân troïng nhaân vò con ngöôøi.
c ) Töï do ngoân luaän, quyeàn töï veä cuûa ngöôøi daân.
„ Baát cöù ai taïm thôøi bò baét giam vì bò nghi ngôø coù haønh vi phaïm phaùp, noäi trong ngaøy hoâm sau, ñeàu phaûi ñöôïc daãn ñeán tröôùc quan toaø. Vò quan toaø phaûi thoâng baùo cho ñöông söï bieát lyù do bò baét giam, phaûi nghe ñöông söï trình baøy hay laøm caùch naøo ñeå ñöông söï coù theå bieän minh. Sau ñoù quan toaø hoaëc phaûi ñöa ra traùc aùn giam giöõ baèng chöõ vieát hoaëc phaûi ra leänh phoùng thích töùc khaéc" ( Ñieàu 104, ñoaïn 3 Hieán Phaùp 1949 CHLBÑ).
Ñieàu khoaûn vöøa ñöôïc trích daãn cho thaáy taàm quan troïng cuûa quyeàn töï do ngoân luaän, trong vieäc baûo veä quyeàn töï do cuûa ngöôøi daân, „ Quan toaø…phaûi nghe ñöông söï trình baøy hay laøm caùch naøo ñeå ñöông söï coù theå bieän minh".
Cuõng vaäy:
„ Moïi ngöôøi coù quyeàn haønh xöû quyeàn cuûa mình ôû toaø aùn ñeå baûo veä chính mình vaø lôïi thuù chính ñaùng cuûa mình.
Quyeàn töï veä laø quyeàn baát khaû xaâm phaïm ôû baát cöù tình traïng vaø ñaúng caáp naøo trong tieán trình xöû aùn.
Ñoái vôùi nhöõng ai khoâng coù phöông tieän, Quoác Gia coù boån phaän thieát laäp ra caùc cô quan , phöông tieän ñeå hoï coù theå haønh xöû ñeå beânh vöïc mình tröôùc baát cöù phieân toaø naøo" ( Ñieàu 24, ñoaïn 1,2 vaø 3 Hieán Phaùp 1947 YÙ quoác).
„ Quoác Gia coù boån phaän thieát laäp ra caùc cô quan, phöông tieän ñeå hoï haønh xöû…", ñieàu ñoù cho thaáy khoâng nhöõng quoác Gia ñöùng ra tuyeân boá „ nhaän bieát vaø baûo veä caùc quyeàn baát khaû xaâm phaïm cuûa con ngöôøi…" ( Ñieàu 2 Hieán Phaùp 1947 YÙ Quoác), maø coøn quy traùch cho chính mình phaûi taïo caùc phöông tieän caàn thieát ñeå baûo ñaûm cho caùc quyeàn caên baûn cuûa con ngöôøi ñöôïc thöïc hieän vaø ñöôïc baûo veä cho toàn taïi, trong ñoù quyeàn töï do ngoân luaän laø moät.
Khoâng coù töï do ngoân luaän, ngöôøi daân bò töôùc ñoaït quyeàn töï veä, moät trong nhöõng quyeàn caên baûn cuûa con ngöôøi.
Vaø tröôùc toaø aùn:
- „ Tröôùc toaø aùn, moïi ngöôøi coù quyeàn phaûi ñöôïc caùc thaåm phaùn laéng nghe theo theå thöùc luaät ñònh" ( Ñieàu 103, ñoaïn 1, Hieán Phaùp 1949 CHLBÑ.).
Coøn nöõa, trong cuoäc soáng thöôøng nhaät, ai caûm thaáy caùc quyeàn töï do cuûa mình bò cô cheá Quoác Gia xuùc phaïm, coù theå ñeä ñôn toá caùo:
- „ Ai thaáy caùc quyeàn cuûa mình bò cô quan coâng quyeàn vi phaïm, coù theå ñeä ñôn toá caùo vôùi cô quan tö phaùp. Bôûi vì khoâng coù moät cô quan thaåm quyeàn naøo khaùc hôn laø thaåm quyeàn cuûa quyeàn tö phaùp thöôøng nhieäm…" ( Ñieàu 19, ñoaïn 4, id.).
Quyeàn töï do ngoân luaän cuûa ngöôøi daân trong theå cheá daân chuû ñöôïc quan nieäm döôùi hình thöùc tieâu cöïc trong caùc Hieán Phaùp daân chuû Taây AÂu, nhö laø duïng cuï ñeå baûo veä coâng chính cho ngöôøi daân bò tình nghi phaïm phaùp, hay trong tröôøng hôïp bò cô quan coâng quyeàn laøm toån thöông caùc quyeàn töï do cuûa mình, nhö chuùng ta vöøa thaáy.
Quyeàn töï do ngoân luaän ñöôïc caùc Hieán Phaùp Taây AÂu coøn ñöôïc quan nieäm tích cöïc hôn, töï do phaùt bieåu tö töôûng cuûa mình ñeå goùp phaàn xaây döïng Quoác Gia, söõa chöûa nhöõng thieáu soùt, baát toaøn vaø ñeà nghò nhöõng phöông thöùc, muïc ñích höõu hieäu vaø lôïi ích hôn cho ñaát nöôùc:
- „ Moãi ngöôøi ñeàu coù quyeàn ñeä ñôn, töï mình hay cuøng hôïp taùc vôùi nhöõng ngöôøi khaùc, thænh nguyeän thö hoaëc khaùn thö ñeán cô quan coâng quyeàn coù thaåm quyeàn cuõng nhö ñeán cô quan ñaïi dieän daân cöû" ( Ñieàu 17 Hieán Phaùp 1949 CHLBÑ).
Ngöôøi daân haønh xöû quyeàn töï do ngoân luaän cuûa mình moät caùch coù hieäu quaû hôn, neáu hoï cuøng chung haønh xöû quyeàn töï do ñoù vôùi ngöôøi khaùc.
Ñoù laø nhöõng gì Hieán Phaùp 1947 YÙ Quoác , khoâng nhöõng khoâng caám caûn maø coøn khuyeán khích ngöôøi daân cuûa mình haønh xöû quyeàn töï do ngoân luaän, tham gia vaøo caùc toå chöùc chính ñaûng:
- „ Moïi coâng daân ñeàu ñöôïc töï do gia nhaäp thaønh chính ñaûng ñeå coäng taùc theo phöông thöùc daân chuû xaùc ñònh chính höôùng Quoác Gia" ( Ñieàu 49, Hieán Phaùp 1947 YÙ Quoác).
Noùi toùm laïi, khoâng coù töï do ngoân luaän seõ khoâng coù daân chuû , caùc quyeàn caên baûn cuûa con ngöôøi khoâng ñöôïc baûo ñaûm vaø ngöôøi daân khoâng coù phöông tieän toái quan troïng ñeå goùp phaàn höõu hieäu vaø hoaøn haûo hoùa ñöôøng loái chính trò laõnh ñaïo Quoác Gia.


No comments: