Sunday, September 9, 2012

GS. NGUYỄN HỮU CHI * TÔI BIẾT SỢ

“Toâi Bieát Sôï”
Töø Sôï Haõi Tôùi Mô Öôùc
Nguyeãõn Höõu Chi
Tieán Só Taâm Lyù Chính Trò Hoïc
(profnchi@hotmail.com)
Baûn tính toâi raát nhuùt nhaùt, neân ñoâi khi toâi thaáy hoå theïn trong loøng. Nhöng gaàn ñaây, toâi caûm thaáy an uûi ñöôïc moät phaàn naøo khi nghe noùi coù moät nhaân só Baéc Haø huøng duõng tuyeân boá moät caâu ñaùng ñeå ñôøi: “Toâi coøn soáng ñeán ngaøy nay vì toâi bieát sôï(Nguyeãn Tuaân). Toâi raát thoâng caûm oâng naøy, vì ngaøy naøo cuõng phaûi nghe caâu ca “theà phanh thaây uoáng maùu quaân thuø” thì quaû thaät laø khieáp ñaûm. Theá maø ngöôøi ñôøi laïi nôõ leân aùn nhöõng ngöôøi chæ mô öôùc moät ñôøi soáng giaûn dò, duø phaûi soáng trong caûnh ngheøo naøn vôùi baùt côm ñoän khoai lang vaø cuoäng rau muoáng luoäc. Tieác thay, khen-cheâ laø chuyeän thöôøng tình ôû treân coõi ñôøi oâ troïc naøy. Ta thöôøng cheâ nhöõng ngöôøi sôï cheát laø “heøn”, vì nhöõng ngöôøi “heøn” naøy khoâng chòu hy sinh ñôøi soáng cuûa hoï ñeå baûo veä quyeàn lôïi cuûa ta. Traùi laïi, ta ca tuïng nhöõng ngöôøi “huøng” vì nhöõng ngöôøi naøy saün saøng cheát theá maïng cho ta. Baây giôø, chuùng ta ñaõ “an cö laïc nghieäp” trong caùc nöôùc thanh bình vaø giaàu coù, chuùng ta khoâng caàn moät ngöôøi naøo phaûi hy sinh cho chuùng ta nöõa. Do ñoù, chuùng ta coù theå nhìn vaøo vaán ñeà “sôï haõi” moät caùch khaùch quan hôn, nhaát laøø khoâng caàn phaûi phaùn xeùt nhöõng haønh ñoäng “huøng” hay “heøn”.
1. “Sôï Vì Ñieân” Vaø “Ñieân Vì Sôï”
Thoâng thöôøng chuùng ta sôï moãi khi chuùng ta phaûi ñöông ñaàu vôùi moät moái nguy haïi cho baûn thaân chuùng ta hoaëc nhöõng ngöôøi thaân thích cuûa chuùng ta. Tình traïng caøng nguy hieåm vaø caáp baùch bao nhieâu, thì chuùng ta caøng sôï baáy nhieâu. Chuùng ta sôï haõi vì nhieàu lyù do thoâng thöôøng, deã hieåu. Ngoaøi ra, coøn coù moät vaøi ngöôøi sôï haõi vì nhöõng lyù do baát thöôøng, ít ai hieåu noåi. Nhöõng noãi sôï haõi baát thöôøng naøy (phobic disorders) baét nguoàn töø moät traïng thaùi taâm thaàn roái loaïn, nhö sôï choã ñoâng ngöôøi (aggrophobia), sôï bò tuø tuùng trong moät nôi chaät heïp (claustrophobia), sôï bò ngöôøi khaùc aùm haïi mình (paranoia), hoaëc sôï haõi moät caùch quaù ñaùng nhöõng sinh vaät nhoû beù, keå caû khi nhöõng sinh vaät voâ haïi naøy ñaõ bò ñaäp cheát, v.v.. Nhöõng noãi sôï haõi taâm thaàn naøy (“sôï vì ñieân”) ñaõ ñöôïc nhieàu baùc só taâm thaàn giaûi thích [1], neân toâi thaáy khoâng caàn phaûi ñeà caäp tôùi.
ÔÛ ñaây, toâi chæ coá tìm hieåu nhöõng noãi lo sôï thoâng thöôøng haøng ngaøy trong soá nhöõng ngöôøi maø toâi taïm coi laø “tænh”. Toâi noùi vaäy thoâi, chöù thöïc ra laøm sao toâi bieát chaéc ñöôïc “ngöôøi naøo tænh”, “ngöôøi naøo ñieân”, ngoaïi tröø tröôøng hôïp ñieân cuoàng loaïn moät caùch loä lieãu, nhö xeù quaàn xeù aùo, hoaëc chöûi bôùi om soøm, v.v.. Cuõng may coù hai oâng baùc só taâm thaàn teân laø H. J. Kaplan vaø B. J. Sadock ñaõ ñöa ra moät baûng lieät keâ hôn moät traêm daáu hieäu khaùc nhau veà beänh ñieân ñeå caùc baùc só khaùc coù theå döïa vaøo ñoù ñeå phaân loaïi ngöôøi “ñieân” vaø ngöôøi “tænh” [2]. Sau khi ñoïc kyõ baûng lieät keâ naøy, toâi thaáy taát caû moïi ngöôøi maø toâi bieát — ngöôøi Vieät Nam cuõng nhö ngöôøi AÂu, Myõõ — ñeàu coù ít hay nhieàu daáu hieäu “ñieân” trong ñôøi soáng haøng ngaøy. Vì theá, toâi khoâng ngaïc nhieân khi ñoïc moät baøi baùo cho bieát raèng coù tôùi 3% lính Myõ bò khuûng hoaûng taâm thaàn sau moät naêm trôøi chieán ñaáu ôû Irak, tuy raèng cuoäc chieán tranh ôû Irak khoâng nghóa lyù gì khi so vôùi cuoäc chieán tranh ôû Vieät Nam (theo toâi öôùc tính, trung bình moãi naêm, tyû soá lính Myõ bò töû thöông ôû Irak khoâng baèng moät phaàn ba tyû soá lính Myõ bò töû thöông ôû Vieät Nam).
Coøn ngöôøi Vieät Nam chuùng ta — keå caû phe thaéng traän cuõng nhö phe baïi traän — ñaõ soáng trong sôï haõi, cheát trong maùu löûa, gaàn nöûa theá kyû. Vì theá, tyû leä “ñieân” coù leõ coøn cao hôn 3%. Raát nhieàu ngöôøi trong soá chuùng ta chæ hôi “maùt” moät chuùt, hoaëc “ñieân ngaám ñieân ngaàm” vì chuùng ta coøn ñuû tænh taùo ñeå kieàm cheá nhöõng haønh ñoäng baát bình thöôøng ôû nhöõng nôi coâng coäng. Thöïc ra, soáng trong caûnh “maát nöôùc nhaø tan”, chæ nhöõng ngöôøi voâ löông tri môùi daùm töï coi mình laø ngöôøi hoaøn toaøn “tænh” maø thoâi. Nhöng xeùt cho cuøng, nhöõng ngöôøi voâ löông tri naøy töôûng raèng mình “tænh” nhöng thöïc ra ñaõ rôi vaøo trong tình traïng “vong ngaõ” (neurotic alienation) vì ñaõ maát heát khaû naêng duy trì daây lieân heä tình caûm vôùi taát caû moïi ngöôøi trong xaõ hoäi; hoäi chöùng naøy coù theå ñöa ta tôùi nhöõng haønh ñoäng baïo taøn, khoâng khaùc gì nhöõng haønh ñoäng dieät chuûng ôû Ñöùc döôùi thôøi Hitler [3].
Nhaân tieän ñaây, toâi xin trình baøy vaøi nhaän xeùt veà “chieán tranh”, “sôï haõi” vaø “khuûng hoaûng tinh thaàn” (ñieân). Xin caùc baïn ñoäc giaû boû qua vaø thöù loãi neáu thaáy nhöõng nhaän xeùt sau ñaây khoâng hôïp vôùi baûn tính “kieâu huøng” cuûa caùc baïn. (Chuù yù: Neáu khoâng “boû qua” ñöôïc, thì xin lieân laïc vôùi toâi ôû ñòa chæ profnchi@hotmail.com)
(1) Cuoäc chieán tranh caøng taøn baïo bao nhieâu, thì caøng coù nhieàu anh huøng töû só baáy nhieâu, vaø möùc ñoä sôï haõi trong ñaùm ngöôøi soáng soùt caøng leân cao baáy nhieâu.
(2) Möùc ñoä sôï haõi caøng gia taêng bao nhieâu, thì tyû soá ñieân caøng leân cao baáy nhieâu.
(3) Xaõ hoäi naøo caøng ca tuïng truyeàn thoáng kieâu huøng bao nhieâu, thì xaõ hoäi ñoù caøng quyeát taâm uoáng maùu quaân thuø baáy nhieâu.
(4) Xaõ hoäi naøo caøng quyeát taâm uoáng maùu quaân thuø bao nhieâu, thì xaõ hoäi ñoù caøng coù nhieàu anh huøng, töû só baáy nhieâu. (Chuù thích: Trong moät traän chieán, neáu ta quyeát taâm “uoáng maùu quaân thuø”, thì ñòch cuõng phaûi quyeát taâm “baûo veä maùu” cuûa hoï; theá laø caû hai beân ñeàu cheát nhö raï. Soá töû xuaát coøn cao hôn nöõa neáu caû hai beân ñeàu quyeát taâm “uoáng maùu” laãn nhau).
Sau ñaây laø hai nhaän xeùt ñuùc keát töø nhöõng nhaän xeùt ñaõ trình baøy ôû treân.
(5) Tyû soá ñieân trong xaõ hoäi coù truyeàn thoáng kieâu huøng cao hôn tyû soá ñieân trong xaõ hoäi khoâng haùm danh kieâu huøng.
(6) Trong moät cuoäc chieán, tyû soá ñieân trong ñaùm ngöôøi thích uoáng maùu quaân thuø cao hôn tyû soá ñieân trong ñaùm ngöôøi khoâng thích uoáng maùu quaân thuøø.
2. Sôï Quaù Thì Nuùp Trong Loøng Meï
Khi noùi ñeán sôï haõi thì moïi ngöôøi ñeàu bieát caûm giaùc sôï haõi nhö theá naøo, vì khoâng moät ai coù theå traùnh khoûi ñoâi luùc sôï haõi trong cuoäc ñôøi cuûa mình. Ngay luùc chaøo ñôøi, chuùng ta ñaõ caát tieáng khoùc sôï haõi vì boãng nhieân phaûi rôøi khoûi moät nôi cöïc kyø an laïc, khoâng khaùc gì caëp vôï choàng A-Dong vaø E-Vaø bò ñuoåi ra khoûi Vöôøn Ñòa Ñaøng. Luùc ñoù, boä oùc sô sinh cuûa ñöùa treû chöa ñuû phaùt trieån ñeå ghi nhaän ñöôïc daây phuùt sôï haõi naøy [4]. Tuy nhieân, theo söï nhaän xeùt cuûa Bs. Michael Fordham, noãi khieáp ñaûm luùc ra ñôøi ñöôïc ghi saâu trong tieàm thöùc cuûa chuùng ta, vaø ñöôïc coi nhö laø “maãu hình lo sôï” (“prototypic anxiety”) vì noù tieáp tuïc aùm aûnh suoát caû cuoäc ñôøi chuùng ta. Sau khi chuùng ta tröôûng thaønh, noãi aùm aûnh lo sôï naøy khieán chuùng ta suy tö veà nhöõng chuyeän “hoang ñöôøng” (“fantasy”) lieân quan tôùi vaán ñeà “sinh ñeû vaø taùi sinh” [5]. (Chuù Thích: Caùc ñoäc giaû naøo tin vaøo giaùo thuyeát “Taùi Sinh” (“Resurrection”) hoaëc “Luaân Hoài” (“Rebirth”) chaéc khoâng hai loøng vôùi lôùi suy luaän cuûa Gs. Fordham. Thöïc ra, raát nhieàu chuyeân vieân veà khoa taâm lyù vaø hoaëc taâm thaàn — nhaát laø nhöõng ngöôøi theo moân phaùi cuûa Carl Jung — ñeàu nghó raèng taát caû moïi giaùo thuyeát veà caùc ñaáng thaàn linh vaø caùc vaán ñeà sieâu hình baét nguoàn töø nhöõng aùm aûnh ñaõ naèm saün trong tieàm thöùc cuûa taát caû moïi ngöôøi töø thôøi thöôïng coå ñeán giôø [6]).
Sau khi chuùng ta lôùn leân, bieát nhaän xeùt vaø suy nghó, chuùng ta môùi ghi nhôù ñöôïc nhöõng caûnh sôï haõi maø chuùng ta ñaõ gaëp phaûi trong ñôøi. Laø ngöôøi Vieät Nam coù truyeàn thoáng “oai huøng” cuøng vôùi “boán ngaøn naêm vaên hieán”, chuùng ta ñaõ phaûi soáng trong caûnh sôï haõi trieàn mieân vì chieán tranh, vì giam caàm, vì nhöõng haønh ñoäng voâ nhaân ñaïo, thieáu “vaên hieán”. Chuùng ta ñaõ traûi qua giôø phuùt haõi huøng khi phaûi chaïy khoûi vuøng maùu löûa ñeå ñeán nhöõng nôi töông ñoái an toaøn hôn, ít maùu löûa hôn, ít baïo taøn hôn. Laøm sao chuùng ta coù theå queân ñöôïc nhöõng caûnh haõi huøng ñoù? Vì theá, toâi cho raèng ngöôøi naøo khuyeân chuùng ta “Haõy queân quaù khöù ñi” laø nhöõng ngöôøi khoâng coù khaû naêng thoâng caûm (empathyÏ). Chuùng ta coù theå tha thöù nhöõng keû ñaõ phaïm toäi aùc trong quaù khöù, nhöng chuùng ta khoâng theå queân ñöôïc, vaø cuõng khoâng neân queân, nhöõng haønh ñoäng voâ nhaân ñaïo maø chuùng ta ñaõ laø naïn nhaân hôn 30 hay 40 naêm tröôùc ñaây. Carl Jung cuõng nhö Freud — tuy ñoái nghòch vôùi nhau [7] — cuõng ñeàu coi moïi coá gaéng ñeå “queân nhöõng caûnh kinh hoaøng trong quaù khöù” laø moät haønh ñoäng doàn eùp vaøo tieàm thöùc (repression), vaø söï doàn eùp taâm lyù naøy neáu khoâng ñöôïc hoùa giaûi seõ ñöa ñeán tình traïng khuûng hoaûng tinh thaàn (neurosis). Neáu vaäy, nhöõng ngöôøi tìm caùch queân nhöõng caûnh kinh hoaøng trong ñôøi hoï laø nhöõng ngöôøi “maùt” roài hay sao? Toâi xin daønh cho caùc baùc só taâm thaàn traû lôøi caâu hoûi naøy.
Toå tieân loaøi ngöôøi cuõng ñaõ phaûi traûi qua nhieàu phuùt haõi huøng vì phaûi soáng trong moät moâi tröôøng taøn baïo ñaày thieân tai vaø thuù döõ. Con ngöôøi phaûi tieáp tuïc soáng trong sôï haõi haøng trieäu naêm ñaõ qua. Theo Carl Jung [8], nhöõng caûm giaùc sôï haõi ñoù — cuøng vôùi caûm giaùc kinh hoaøng luùc rôøi loøng meï — laø kinh nghieäm chung cuûa con ngöôøi, neân ñaõ ñöôïc ghi saâu trong tieàm thöùc taäp theå cuûa taát caû moïi ngöôøi (collective unconscious). Noãi lo sôï khi phaûi ñöùng tröôùc hieåm ngheøo ñöông nhieân taïo ra söï mô öôùc ñöôïc soáng trong caûnh yeân laønh. Nhöõng mô öôùc naøy cuõng laø thaønh phaàn quan troïng naèm trong tieàm thöùc taäp theå maø Carl Jung goïi laø aûo hình (“imagos”) — coù khi Carl Jung coøn goïi laø aán töôïng (“archeptypes”), hoaëc bieåu töôïng (“symbols”), hoaëc hình aûnh (“images”).
Theo lyù thuyeát phaân taùch taâm lyù cuûa Carl Jung, tieàm thöùc taäp theå taøng tröõ moät soá aûo hình khaùc nhau vaø ñoái nghòch nhau. Vaøi aûo hình thöôøng ñöôïc nhaéc tôùi nhö sau ñaây:
· aûo hình “Ngöôøi Meï” töôïng tröng ngöôøi meï yeâu thöông, hoaëc ngöôøi meï ñoäc aùc (“meï gheû”);
· aûo hình “Ngöôøi Huøng”, “Sieâu Nhaân” (“Hero”, “Superman”) töôïng tröng söùc maïnh xaây döïng, hoaëc söùc maïnh taøn phaù;
· aûo hình “Thaàn Linh” toaøn thieän (“God”, “Spirit”), vaø ngöôïc laïi aûo hình “Ma Quyû” toaøn aùc (“Demon”).
Nhöõng aûo hình naøy laø keát tinh taát caû kinh nghieäm soáng cuûa con ngöôøi, vaø ñöôïc di truyeàn töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc, trong moãi chuûng toäc, hay trong caû nhaân loaïi, khoâng phaân bieät phong tuïc caù bieät cuûa vuøng naøo [9].
Ngoaøi tieàm thöùc taäp theå, Carl Jung coøn phaân ñònh ra tieàm thöùc caù nhaân (personal unconscious), thöïc ngaõ (ego), vaø baûn ngaõ (self). Tieàm thöùc caù nhaân chöùa ñöïng nhöõng maëc caûm (complex), nhöõng maåu kinh nghieäm soáng trong ñôøi moãi ngöôøi, nhöõng hình aûnh, hoaëc nhöõng caûm xuùc ñaëc bieät, v.v. Nhöõng döõ kieän taâm lyù naøy ñaõ bò doàn xuoáng tieàm thöùc caù nhaân vì chuùng ta khoâng coøn nhôù, hoaëc chuùng ta muoáùn queân ñi vì moät lyù do taâm lyù ñaëc bieät naøo ñoù. Tri thöùc chöùa ñöïng nhöõng suy tö, nhöõng caûm xuùc, hoaëc nhöõng döõ kieän maø ta ñaõ tieáp nhaän ñöôïc töø caûnh vaät xung quanh ta. Thöïc ngaõ giöõ vai troø quan troïng trong ñôøi soáng chuùng ta. Bình thöôøng, thöïc ngaõ döïa vaøo tri thöùc ñeå höôùng daãn chuùng ta soáng theo thöïc teá, khieán chuùng ta coù moät loái nhìn thöïc tieãn vaø duy lyù khi ta tieáp xuùc vôùi caûnh vaät xung quanh ta. Nhöng coù nhöõng luùc ñôøi soáng cuûa chuùng ta quaù khoù khaên, chuùng ta bò ñaåy vaøo traïng thaùi hoang mang vaø lo sôï, laøm cho chuùng ta khoâng muoán nhìn vaøo thöïc teá phuõ phaøng. Phaûn öùng gaàn nhö töï nhieân cuûa con ngöôøi tröôùc caûnh haõi huøng laø vuøi ñaàu vaøo trong mô öôùc vieån voâng naøo ñoù, thöôøng laø mô öôùc ñöôïc an vui trong moät khung caûnh thanh bình vaø truø phuù.
Noùi theo kieåu “Jungian”, trong nhöõng luùc chuùng ta lo sôï, thöïc ngaõ (töùc laø con ngöôøi) coá döïa vaøo tri thöùc (döõ kieän thieát thöïc) ñeå tìm ra moät giaûi phaùp thích öùng trong khi ñöông ñaàu vôùi moái nguy hieåm. Neáu khoâng tìm ra ñöôïc giaûi phaùp naøo thoûa ñaùng, thöïc ngaõ tieán saâu vaøo tieàm thöùc ñeå tìm moïi caùch chaán an noãi lo sôï. Ñoù laø tình traïng tieàm thöùc laán aùp tri thöùc ñeå xaâm nhaäp vaøo thöïc ngaõ. Vì theá, khi chuùng ta ñöùng tröôùc moät caûnh hieåm ngheøo, chuùng ta coù khuynh höôùng haønh ñoäng theo tieàm thöùc hôn laø theo caùc ñieàu kieän thöïc teá. Noùi moät caùch khaùc, khi chuùng ta khieáp sôï, moät soá aûo hình (ñaõ naèm saün trong tieàm thöùc) xaâm nhaäp vaøo thöïc ngaõ, roài ñieàu khieån taùc phong cuûa chuùng ta. Nhö Gs. Heùleøne Kiener ñaõ vieát: “Nhöõng aûo hình laø cô söùc taïo thaønh linh hoàn con ngöôøi. Nhöõng cô söùc naøy coù theå bò huy ñoäng baát kyø luùc naøo, thí duï trong moät cuoäc xung ñoät [taâm lyù], [hoaëc] trong luùc chuùng ta quaù xuùc caûm, [hoaëc] trong khi moät vaán ñeà quan troïng cho ñôøi soáng chuùng ta phaùt hieän ra moät caùch gay gaét. (nhöõng chöõ neùt ñaäm, hoaëc ôû trong ngoaëc […] do toâi theâm vaøo cho roõ nghóa).[10]
Moät trong nhöõng aûo hình maø Carl Jung ñaõ nhaéc tôùi nhieàu laàn laø aûo hình “Ngöôøi Meï”. AÛo hình naøy ñoùng moät vai troø quan troïng trong ñôøi soáng moïi ngöôøi, ngay töø luùc caát tieáng khoùc chaøo ñôøi [11]. Khi con ngöôøi laâm vaøo caûnh sôï haõi, aûo hình “Ngöôøi Meï” (coù theå cuøng vôùi moät soá aûo hình khaùc) xaâm laán baûn ngaõ, vaø ñöôïc baûn ngaõ toâ ñieåm theâm baèng nhöõng chi tieát cuï theå phaûn aûnh thöïc teá. Do ñoù, aûo hình “Ngöôøi Meï” theå hieän ra ngoaøi döôùi nhieàu hình daïng khaùc nhau, tuøy theo vaên hoùa ñöông thôøi cuûa moãi daân toäc. AÛo hình “Ngöôøi Meï” coù theå gôïi trong ñaàu chuùng ta loøng tin töôûng vaøo moät nöõ thaàn coù khaû naêng “cöùu khoå, cöùu naïn”, chaúng haïn nhö “Ñöùc Meï Maria”, hoaëc “Ñöùc Phaät Baø Quan AÂm”, hoaëc “Baø Coâ Toå” v.v.. maø chuùng ta thöôøng caàu khaån khi gaëp moät tình traïng khieáp ñaûm. AÛo hình “Ngöôøi Meï” cuõng coù theå laøm chuùng ta mô öôùc moät nôi yeân laønh, hoaëc theøm nhôù thôøi thô aáu (“Queâ Meï”), nhaát laø nhöõng daây phuùt ñöôïc “Ngöôøi Meï” oâm aáp trong loøng — toâi goïi nhöõng mô öôùc naøy laø mô öôùc Trôû Veà Vöôøn Ñòa Ñaøng”, hoaëc mô öôùcLaïc Vaøo Coõi Thieân Thai”.
AÛo hình “Ngöôøi Meï” cuõng laø nguoàn caûm höùng cuûa nhöõng vaên nhaân höôùng loøng veà nhöõng mô öôùc caûnh thaùi hoøa [12]. Thí duï nhö caâu chuyeän “Thieân Thai”, vôùi nhöõng naøng tieân sinh ñeïp ngaøy ñeâm ca haùt khuùc Ngheâ Thöôøng, vaø saün saøng mang “hai traùi ñaøo thôm” ra ñoùn tieáp nhöõng chaøng Töø Thöùc, Löu, Nguyeãn chaùn caûnh vaät loän nôi traàn tuïc, roài ñi lang thang, laïc loái khoâng bieát ñöôøng veà. Khuùc Ngheâ Thöôøng eâm dòu khoâng khaùc gì tieáng meï ru con laøm ñöùa con heát lo sôï ñeå yeân taâm nguû moät giaác nguû eâm ñeàm trong loøng “Ngöôøi Meï”. Coøn hai traùi ñaøo thôm” roõ raøng töôïng tröng hình aûnh moät ngöôøi meï mang maïch soáng cuûa mình ñeå nuoâi naáng ñöùa con thô. AÛo hình “Ngöôøi Meï” quaû laø dòu hieàn vaø hieàn hoøa. Vì theá, trong thôøi maùu löûa, nhöõng thanh nieân “troán vieäc quan” vì khoâng thích “traán thuû löu ñoàn”, hoaëc chaùn caûnh “quaân dòch” hay “nghóa vuï quaân söï” ñeàu mô öôùc ñöôïc loït vaøo caûnh Thieân Thai ñaày thô moäng! Öôùc mô naøy laø nguoàn caûm höùng cuûa hai nhaïc só noåi tieáng trong thôøi chieán khi saùng taùc baûn nhaïc Thieân Thai (Vaên Cao) vaø baûn nhaïc Tieáng Saùo Thieân Thai (Phaïm Duy). Hai baûn nhaïc naøy raát ñöôïc daân chuùng ngöôõng moä vì noù laøm chuùng ta thoaùng queân thöïc teá ñaày lo sôï, vaø cho chuùng ta vaøi phuùt thaûnh thôi, mô öôùc caûnh thanh bình, yeân aám.
ÔÛ beân Anh, sau khi Theá Chieán I nghieàn naùt moät trieäu thanh nieân trong tuoåi bieát yeâu vaø theøm yeâu, thì coù caâu chuyeän hoang ñöôøng veà moät chaøng thanh nieân ñi laïc vaøo vuøng Shangri-La naèm giöõa moät thung luõng thanh bình kyø laï, khoâng bò giôùi haïn bôûi khoâng gian vaø thôøi gian [13]. Cuõng nhö Töø Thöùc, chaøng Conway trong caâu chuyeän naøy ñaõ tìm thaáy söï an vui tuyeät vôøi ôû Shangri-La, nhöng roài sau ñoù laïi boû veà nôi traàn tuïc, ñeå roài laïi hoái tieác, vaø cuoái cuøng thì maát tích trong khi tìm ñöôøng trôû laïi vuøng tieân caûnh. Nhöõng ngöôøi soáng trong lo aâu vaø sôï haõi ñeàu caûm thaáy tieác cho soá phaän nhöõng chaøng Töø Thöùc vaø Conway! (Chuù Thích: Söï truøng hôïp giöõa chuyeän Thieân Thai vaø chuyeän Lost Horizon cho ta thaáy lyù thuyeát cuûa Carl Jung veà tieàm thöùc taäp theå vaø aûo hình “Ngöôøi Meï” ñaõ ñöôïc chöùng minh moät caùch roõ raøng. Toâi daùm chaéc neáu chuùng ta chòu khoù tìm kieám trong vaên hoùa khaép naêm chaâu, chuùng ta cuõng coù theå thu löôïm ñöôïc nhöõng maåu chuyeän thaàn thoaïi töông töï).
Ñaëc bieät trong vaên hoùa Vieät Nam, traûi qua nhöõng giai ñoaïn lòch söû khoù khaên vaø ñaày lo sôï, “Ngöôøi Meï” noùi chung, vaø “ngöôøi ñaøn baø” noùi rieâng luoân luoân ñöôïc ngöôøi Vieät Nam ca tuïng, vaø coi nhö laø moät nguoàn an uûi voâ bieân, moät nôi truù aån hoaøn haûo. Trong caûnh göôm ñao thôøi Trònh-Nguyeãn phaân tranh, thì coù Thuùy Kieàu baùn mình ñeå cöùu cha khoûi caûnh tuø toäi; roài laïi coøn coù thieáu phuï Nam Söông oââm con chôø ngaøy ngöôøi choàng ñöôïc giaûi nguõ, trôû veà ñoaøn tuï vôùi gia ñình. Trong thôøi kinh teá khuûng hoaûng, khi naïn thaát nghieäp traøn lan laøm nhieàu ngöôøi lo sôï, thì coù Leâ Vaên Tröông, Khaùi Höng, Nhaát Linh v.v.. ñua nhau ca tuïng “Ngöôøi Meï” ñaõ cöùu vôùt nhöõng ngöôøi hoaïn naïn qua nhöõng taùc phaåm, Toâi Laø Meï, Nöûa Chöøng Xuaân, Anh Phaûi Soáng v.v.. Trong thôøi chieán tranh gaàn ñaây, möùc sôï haõi ñaõ leân tôùi möùc kinh hoaøng khuûng khieáp, vöôït quaù khaû naêng cöùu vôït cuûa “Ngöôøi Meï”, neân “Ngöôøi Meï” chæ coøn bieát ngoài khoùc choàng, khoùc con trong nhöõng baøi “naõo ca” cuûa caùc nhaïc só noåi danh nhö Phaïm Duy, Trònh Coâng Sôn. (Chuù Thích: Moät neùt ñaëc thuø cuûa neàn vaên hoùa Vieät Nam laø chuùng ta luoân luoân ca tuïng “Ngöôøi Meï”. Trong khi ñoù, “Ngöôøi Cha” laïi khoâng ñöôïc vaên nhaân, thi só ñoaùi hoaøi tôùi. Theo loái suy luaän kieåu Jungian, “Ngöôøi Cha” töôïng tröng söùc maïnh nghieâm khaéc, neân hình aûnh “Ngöôøi Cha” khoâng bao giôø trôû neân moät nguoàn an uûi maàu nhieäm nhö hình aûnh “Ngöôøi Meï” trong nhöõng giai ñoaïn lòch söû ñaãm maùu cuûa nöôùc ta).
Hieän nay ôû Vieät Nam coù nhieàu ngöôøi soáng trong caûnh cô haøn, roài mô öôùc ñöôïc di cö tôùi caùc nöôùc giaàu coù maø hoï thöôøng so saùnh vôùi “Thieân Ñaøng”. Ñoù laø nhöõng mô öôùc ñöôïc vaøo coõi Thieân Thai cuûa ngöôøi cuøng vaän, lo sôï cho böõa aên ngaøy mai. Nhöõng mô öôùc naøy quaû laø ñaùng thöông, chöù khoâng ñaùng cheâ. Chæ nhöõng ngöôøi ñaõ tôùi “Thieân Ñaøng” vaø ñaõ soáng chaät vaät ôû “Thieân Ñaøng” môùi thaáy söï so saùnh ñoù thieät laø quaù haøm hoà. Nhieàu Vieät kieàu ñaõ phaûi soáng trong lo aâu vì caïnh tranh ngheà nghieäp, vì coâng aên vieäc laøm baáp beânh, neân ñaõ thaáy roõ thöïc traïng cuûa vuøng meänh danh laø “Thieân Ñaøng”. Nhieàu Vieät kieàu chaùn chöôøng vôùi caûnh vaät hieän taïi, neân mô öôùc ñöôïc trôû veà “Queâ Meï”. Tuy “Queâ Meï” khi xöa chæ laø moät vuøng buøn laày nöôùc ñoïng, nhöng nay ñaõ ñöôïc hoï mang trí töôûng töôïng ra toâ ñieåm thaønh moät vuøng thieân nhieân ñaày tình ngöôøi. Coù nhieàu ngöôøi ñaõ trôû veà “Queâ Meï” ñeå roài thaát voïng, vì “Queâ Meï” khoâng gioáng nhö “Queâ Meï” ngaøy xöa maø hoï ñaõ mô töôûng. Tuy vaäy, ngöôøi ñaõ “trôû veà” vaãn thænh thoaûng coøn caûm thaáy buøi nguøi moãi khi nghe nhöõng caâu ca “Queâ nhaø toâi chieàu khi naéng eâm ñeàm…”, hoaëc “Tröôøng laøng toâi …”, vì hoï vaãn coøn mong öôùc ñöôïc tìm thaáy quaù khöù ñaàm aám nhö hoï ñaõ mô.
3. Sôï Quaù Beøn Nuùp Sau Löng Ngöôøi Huøng
Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, sôï haõi laøm cho chuùng ta nhìn ñôøi qua oáng kính cuûa tieàm thöùc hôn laø tri thöùc. Neáu chuùng ta bieát kieàm cheá noãi lo sôï trong möùc ñoä vöøa phaûi naøo ñoù, traïng thaùi lo sôï coù tính caùch xaây döïng vì noù khuyeán khích khaû naêng caûm xuùc vaø saùng taïo cuûa chuùng ta trong khi tìm caùch thích hôïp vôùi thôøi theá. Tuy nhieân, neáu chuùng ta rôi vaøo trong tình traïng lo sôï quaù ñaùng, tieàm thöùc coù theå hoaøn toaøn laán aùt tri thöùc, laøm cho chuùng ta maát heát tænh taùo roài ñaâm ra suy nghó vaø haønh ñoäng moät caùch raát laø baát bình thöôøng, nhieàu khi raát laø “khoù hieåu”. Cuõng may trong ñôøi soáng haøng ngaøy, ít khi chuùng ta rôi vaøo caûnh ngoä ñoù, nhöng lo sôï vaãn coù theå thuùc ñaåy chuùng ta haønh ñoäng voäi vaøng, thieáu suy nghó chín chaén.
Moät trong nhöõng thí duï ñieån hình gaàn nhaát vôùi chuùng ta laø phaûn öùng cuûa moïi ngöôøi sau vuï khuûng boá ngaøy 9 thaùng 11 ôû Myõ. Vuï khuûng boá khieáp ñaûm naøy laøm xuùc ñoäng toaøn theå daân Myõ — töø chính quyeàn ñeán thöù daân. Caùc vieân chöùc lo vieäc an ninh vaø phoøng thuû nhìn choã naøo cuõng thaáy ñòch thuû laêm le taán coâng. Ñaëc bieät Toång Thoáng Bush tuy chöa naém chaéc ñöôïc tình hình chính trò quoác teá ñaõ voäi vaõ coi Irak, Iran, vaø Baéc Haøn caáu keát vôùi nhau thaønh moät khoái choáng Myõ, maø oâng goïi laø “Truïc Quyû Quyeät” (“Axis of Evils”). Ñieàu naøy hoaøn toaøn khoâng ñuùng vì caû ba nöôùc naøy khoâng theo ñuoåi chính saùch taán coâng nöôùc Myõ. Saddam Hussein khoâng tröïc tieáp hay giaùn tieáp taøi trôï caùc vuï khuûng boá 9-11, vaø nöôùc Irak chæ trôû thaønh nôi thu huùt löïc löôïng khuûng boá quoác teá sau khi T.T. Bush ñaùnh tan löïc löôïng quaân söï cuûa Saddem Hussein. Ta cuõng neân bieát sau khi Myõ taán coâng Irak, hai nöôùc Iran vaø Baéc Haøn môùi tieáp tuïc chöông trình nghieân cöùu vaø saûn xuaát bom nguyeân töû maø hoï ñaõ chòu taïm ngöng tröôùc kia.
Hôn nöõa, T.T. Bush vaø caùc cô quan tình baùo nhaát ñònh cho raèng Saddam Hussein ñaõ saûn xuaát vaø taøng tröõ nhöõng vuõ khí taän dieät taäp theå (weapons of mass destruction), vaø coù theå cung caáp nhöõng vuõ khí ñoù cho caùc nhoùm khuûng boá choáng ñoái quyeàn lôïi cuûa Myõ treân theá giôùi. Ñoù laø lyù do T.T. Bush quyeát ñònh taán coâng Irak maëc daàu cuoäc khaùm xeùt cuûa phaùi ñoaøn Lieân Hieäp Quoác taïi Irak chöa tìm thaáy moät chöùng côù cuï theå naøo veà vaán ñeà naøy. Sau khi quaân ñoäi Myõ ñaõ tieáp thu taát caû cô sôû quaân söï cuõng nhö kyõ ngheä ôû Irak, theá maø vaãn khoâng tìm thaáy moät veát tích gì chöùng toû Saddam Husseein ñaõ thieát laäp moät chöông trình saûn xuaát caùc loaïi vuõ khí vi truøng hay hôi ngaït. Noùi toùm laïi, quyeát ñònh môû moät chieán tuyeán ôû Irak quaû döïa treân nhöõng lyù do khoâng chính ñaùng. Chính quyeàn Myõ vaø T.T. Bush ñaõ quaù hoát hoaûng neân khoâng coøn saùng suoát khi phaûi laøm moät quyeát ñònh ñoøi hoûi söï hy sinh cuûa haøng ngaøn lính Myõ vaø haøng traêm ngaøn tín ñoà Hoài Giaùo ôû Trung Ñoâng.
Caâu hoûi quan troïng ñaùng neâu ra ôû ñaây laø taïi sao T.T. Bush ñaõ quyeát ñònh mang quaân ñi ñaùnh lung tung (töø Irak cho tôùi maáy hoøn ñaûo ôû phía nam Phi Luaät Taân) trong khi cuoäc bình ñònh ôû Afghanistan vaãn chöa chaám röùt, vaø taäp ñoaøn laõnh ñaïo Al Queada vaãn coøn hoaønh haønh ôû khaép vuøng Trung Ñoâng. Taïi sao laïi voäi vaõ nhö vaäy? Muoán traû lôøi caâu hoûi naøy, ta phaûi tìm hieåu ñoäng cô taâm lyù cuûa ba nhaân vaät chính trong vuï naøy: T.T. Bush, nhaân daân Myõ, vaø nhoùm tín ñoà Hoài Giaùo quaù khích.
(a) T.T. Bush
Döïa treân lyù thuyeát cuûa Carl Jung, ta coù theå cho raèng T.T. Bush ñaõ quaù lo sôï cho ñaát nöôùc, neân oâng ñaõ nhìn theá giôùi beân ngoaøi qua oáng kính tieàm thöùc hôn laø tri thöùc. Noùi moät caùch cuï theå hôn, nhöõng söï nhaän xeùt vaø haønh ñoäng cuûa oâng ñaõ bò ñieàu khieån bôûi moät soá aûo hình naèm trong tieàm thöùc, ñaëc bieät hai aûo hình ñaùng ñeå yù tôùi laø aûo hình “Ngöôøi Huøng” vaø aûo hình “Ma Quyû”.
Tröôùc heát, T.T. Bush quen thoùi haønh ñoäng theo loái “Ngöôøi Huøng Texas” neân khoâng ñeå yù tôùi giôùi haïn cuûa quyeàn löïc, duø laø quyeàn löïc trong tay ngöôøi laõnh ñaïo moät sieâu cöôøng quoác ñoäc nhaát treân theá giôùi. Vì lyù do ñoù, T.T. Bush deã bò loâi cuoán bôûi aûo hình “Ngöôøi Huøng” khi taâm thaàn bò xaùo ñoäng. AÛo hình naøy laøm oâng töôûng mình laø moät “vò sieâu nhaân” coù ñuû khaû naêng thieân phuù, coù theå caùng ñaùng traùch nhieäm “Caûnh Saùt Theá Giôùi” maø khoâng caàn ñeán ai hoã trôï. Veà taùc phong beà ngoaøi, ta ñaõ töøng thaáy vò toång thoáng naøy coù nhöõng ñieäu boä raát “huøng” treân maøn aûnh TV. OÂng raát oai phong khi ñaùp maùy bay chieán ñaáu xuoáng taøu haøng khoâng maãu haïm Myõ; roài vôùi veû maët kieâu huøng, oâng tuyeân boá oâng ñaõ toaøn thaéng ôû Irak. Hình aûnh oâng Bush luùc ñoù thaät laø oai phong laãm lieät, khoâng khaùc gì “Superman” treân maøn aûnh Hollywood. Thöïc ra, luùc ñoù cuoäc chieán tranh Irak môùi thöïc söï baét ñaàu vaøo giai ñoaïn gaây caán.
Ngoaøi ra, T.T. Bush cuõng bò aùm aûnh bôûi aûo hình “AÙc Quyû”, neân nhöõng nhaän xeùt thôøi cuoäc cuûa oâng ñöôïm maàu giaùo chieán. OÂng duøng chöõ “crusade” ñeå chæ nhöõng cuoäc haønh quaân choáng khuûng boá ôû Trung Ñoâng, laøm cho moïi ngöôøi lieân töôûng tôùi nhöõng cuoäc vieãn chinh Thaäp Töï Giaùo (Crusaders) thôøi Trung Coå vôùi nhieäm vuï linh thieâng laø ñaùnh ñuoåi daân Hoài Giaùo ra khoûi Thaùnh Ñòa Jerusalem. Hôn nöõa, nhöõng nöôùc naøo xöa nay choáng ñoái chính saùch ngoaïi giao cuûa Myõ (nhö Irak, Iran, Baéc Haøn) cuõng ñöôïc oâng xeáp vaøo haøng “Quyû Quyeät” luoân (“Axis of Evils”). Vôùi loái nhìn ñôøi moät caùch traéng ñen nhö vaäy (Thieân Thaàn tieâu dieät AÙc Quyû), ta khoâng ngaïc nhieân khi thaáy oâng coi nöôùc naøo khoâng hôïp taùc vôùi Myõ trong cuoäc chieán tranh Irak laø keû thuø cuûa Myõ, hoaëc ít ra cuõng khoâng phaûi laø baïn cuûa Myõ. Canada khoâng chòu mang quaân sang Irak neân bò oâng Bush giaän laém, beøn leân aùn Canada laø nôi chöùa chaáp quaân khuûng boá taán coâng Myõ, tuy raèng toaøn theå caùn boä khoâng taëc trong vuï 9/11 ñeàu ñöôïc luaät phaùp Myõ cho pheùp cö nguï vaø hoïc laùi maùy bay ngay trong nöôùc Myõ.
(b) Nhaân Daân Myõ
Daân chuùng Myõ laø naïn nhaân moät cuoäc khuûng boá taøn baïo cuõng raát xuùc ñoäng. Nhöng roài sau ñoù, hoï caûm thaáy yeân loøng hôn vì hoï nghó theo tieàm thöùc neân cho raèng hoï ñöôïc che chôû bôûi moät vò “Laõnh Ñaïo Anh Minh” (aûo hình “Philosopher-King”) vaø coù khaû naêng moät “Sieâu Nhaân” (aûo hình “Superman”). Vì vaäy, nhöõng thaùng tieáp sau vuï 9/11 — nhaát laø trong luùc Myõø vöøa môùi ñaùnh tan löïc löôïng chính quy cuûa Saddam Hussein — ngöôøi ta chöa töøng bao giôø thaáy moät vò toång thoáng ñöôïc daân Myõ yeâu meán vaø tin töôûng nhö vaäy. Nöôùc Phaùp cöïc löïc khuyeân caûn nöôùc Myõ neân thuûng thaúng, ñöøng voäi taán coâng Saddam Hussein, thì bò daân Myõ coi nhö keû thuø cuûa nöôùc Myõ vì Phaùp ñaõ khoâng phuïc toøng vò “Laõnh Ñaïo Anh Minh” cuûa hoï. Ñeå tröøng phaït haønh ñoäng “phaïm thöôïng” naøy, nhöõng haøng nhaäp caûng töø Phaùp vaøo Myõ — nhö nhöõng bình röôïu thôm ngon, hoaëc nhöõng thoûi phoù-maùt naëng muøi — khoâng ñöôïc nhöõng ngöôøi Myõ öa chuoäng nhö tröôùc nöõa. Roài laïi coøn coù moät oâng chuû tieäm aên sang troïng ôû New York caêm thuø nöôùc Phaùp ñeán noãi oâng ta loâi heát nhöõng chai röôïu Phaùp quyù giaù ra ñoå xuoáng coáng ñeå cho baø con loái xoùm coù dòp haû côn phaãn noä. Ngay ñeán moùn khoai chieân maø daân Myõ goïi laø “French Fries” (“Khoai Chieân Phaùp”) cuõng bò maáy oâng nghò só Myõ ñoåi teân vì khoâng muoán moùn aên ñaëc bieät cuûa nöôùc Myõ mang danh hieäu nöôùc Phaùp.
Nhöõng haønh ñoäng thieáu duy lyù naøy cuõng deã hieåu vì daân Myõ vaø chính quyeàn Myõ ñaõ bò xuùc ñoäng quaù vì sôï haõi — sôï haõi ñöa tôùi töùc giaän, töùc giaän ñöa tôùi traû thuø, traû thuø khoâng ñöôïc thì theo chieán löôïc “giaän caù cheùm thôùt” maø caùc nhaø taâm lyù hoïc goïi laø haønh ñoäng theo nghi thöùc (ritualistic behaviour).
(d) Phe Ñoái Laäp
Coøn phe ñoái laäp ôû Myõ cuõng lo sôï khoâng keùm, vaø loái suy nghó cuûa hoï cuõng khoâng khaù hôn phe chính quyeàn. Sau vuï 9/11, moïi ngöôøi (keå caû oâng John Kerry) hoà hôûi uûng hoä T.T. Bush khi vò “Laõnh Ñaïo Anh Minh” naøy quyeát ñònh mang quaân ñi tieãu tröø Saddam Hussein. Ñeán khi hoï thaáy haøng ngaøy quaân nhaân Myõ bò gieát ñeàu ñeàu, vaø phí toån chieán tranh leân tôùi hôn tæ Myõ kim moãi tuaàn, phe ñoái laäp laïi caøng lo sôï hôn nöõa, neân chæ muoán ruùt quaân veà caøng sôùm caøng hay ñeå thöïc hieän mô öôùc “Tung Caùnh Chim Tìm Veà Toå AÁm” töông töï nhö mô uôùc “Vöôøn Ñòa Ñaøng”. Ñaây cuõng moät chính saùch thieáu chín chaén vì baét nguoàn töø söï sôï haõi quaù ñaùng — hoaëc sôï cheát, hoaëc sôï maát danh döï vì thua. Ngöôøi sôï cheát thì muoán ruùt lui tröôùc khi daán thaân vaøo choã cheát. Ngöôøi sôï thua thì muoán “ruùt lui trong danh döï”, töùc laø “thua non”. Nguyeân taéc “ruùt lui trong danh döï” nghe raát chöôùng tai vì khoâng bòp ñöôïc ai, nhöng cuõng coù veû duy lyù theo loái lyù luaän kieåu “thí doã con niùt” nhö sau:
· neáu ta ruùt lui tröôùc khi ta thua, thì ñòch khoâng coù dòp gieát ta vaø thaéng ta;
· neáu ñòch khoâng thaéng ta, thì ta ñaâu coù thua;
· neáu ta khoâng thua, thì ta ñaâu coù bò maát danh döï.
Tieác thay, cuoäc chieán tranh choáng khuûng boá ôû Trung Ñoâng vaø Ñoâng Nam AÙ (Nam Döông, Phi Luaät Taân, Maõ Lai, Thaùi Lan) khoâng gioáng nhö chieán tranh ôû Vieät Nam. Hieän nay, chieán tranh ôû Irak ñaõ trôû thaønh moät thöù thaùnh chieán ñoái vôùi nhoùm Hoài Giaùo quaù khích soáng raûi raéc khaép naêm chaâu. Do ñoù, cuoäc chieán tranh naøy khaùc vôùi chieán tranh Vieät nam vì khoâng bò giôùi haïn bôûi bieân giôùi, vaên hoùa, ngoân ngöõ. Do ñoù, Myõ khoâng theå ruùt quaân veà maø khoâng gaây ra nhieàu haäu quaû tai haïi khoù maø löôøng ñöôïc (nhaát laø nhöõng gieáng daàu hoûa laïi naèm trong vuøng Hoài Giaùo). Tuy raèng taán coâng Irak laø moät quyeát ñònh voäi vaõ vaø thieáu suy tính kyõ caøng, nhöng traän chieán chöa ngaõ nguõ ra sao maø ñaõ phaûi ruùt lui, thì khoâng khaùc gì mang daàu hoûa ñoå theâm vaøo loøng cuoàng tín cuûa nhöõng tín ñoà saün saøng hy sinh cho ñaïo phaùp.
(d) Phe Hoài Giaùo Qua Khích
Nhöõng tín ñoà Hoài Giaùo quaù khích cuõng khoâng traùnh khoûi noãi lo sôï. Hoï sôï toân giaùo vaø vaên hoùa cuûa hoï seõ bò tieâu dieät bôûi nhöõng daân “ngoaïi ñaïo” (“infidels”). Söï sôï haõi quaù ñaùng naøy ñaõ ñöa hoï tôùi chính saùch phi lyù döïa treân cuoàng voïng: töï coi mình coù khaû naêng “Sieâu Nhaân” baûo veä ñaïo phaùp, vaø coi nhöõng keû ngoaïi ñaïo nhö ñaùm “AÙc Quyû” caàn phaûi tieâu dieät. Vì theá, hoï nghó raèng hoï coù theå ñaùnh baïi caùc cöôøng quoác treân theá giôùi baèng chieán löôïc “chaâu chaáu ñaù voi”, töùc laø gaây ra nhöõng cuoäc khuûng boá leû teû trong caùc thaønh phoá lôùn, hoaëc caùc trung taâm kyõ ngheä, thöông maïi. Vuõ khí cuûa hoï laø nhöõng tín ñoà cuoàng tín saün saøng oâm bom nhaøo vaøo ñòch ñeå cheát cuøng vôùi ñòch, roài sau ñoù seõ ñöôïc “Baåy Coâ Gaùi Trinh” ñoùn tieáp ôû coång Thieân Ñaøng.
Tröôùc khi cheâ bai loøng mô öôùc “Baåy Coâ Gaùi Trinh” laø moät thöù cuoàng daâm ngu xuaån, ta phaûi trôû laïi lyù thuyeát Carl Jung thì môùi hieåu noåi taâm traïng nhöõng teân Kinh Kha taân thôøi naøy. Tröôùc heát, teân khuûng boá cuõng laø con ngöôøi, cuõng phaûi haønh ñoäng theo baûn naêng töï toàn cuûa con ngöôøi, neân haén cuõng raát sôï haõi khi nghó tôùi quaû bom seõ noå tung trong loøng ngöïc cuûa haén. Tuy kinh haõi cuøng cöïc nhö vaäy, haén vaãn ñeo bom tieán tôùi muïc tieâu “nhö moät ngöôøi maát hoàn” (theo lôøi nhaän xeùt cuûa moät nhaân chöùng ñaêng treân baùo chí Myõ). Thöïc ra, haén khoâng “maát hoàn”, nhöng haén ñaõ maát heát moïi tieáp xuùc vôùi thöïc taïi vì haén ñaõ hoaøn toaøn bò chi phoái bôûi tieàm thöùc. Caùc aûo hình töø tieàm thöùc baét ñaàu xuaát hieän, vaø laøm cho haén khoâng yù thöùc ñöôïc nhöõng chuyeän cheát choùc seõ xaûy ra cho haén. Coù leõ haén chuù taâm ñeán Thöôïng Ñeá. Coù leõ haén tin saép ñöôïc Thöôïng Ñeá ban thöôûng neân haén ñeå taâm vaøo nhöõng hình aûnh vui töôi, nhöõng mô öôùc ñaày laïc thuù doàn daäp trong ñaàu haén. Laø moät tín ñoà cuoàng tín, taát nhieân laø haén mô öôùc ñöôïc leân “Thieàn Ñaøng” — moät phaàn thöôûng ñích ñaùng cho moät tín ñoà “töû vi ñaïo”. Ñeå quyeán duõ hôn, hình aûnh “Thieân Ñaøng” phaûi ñöôïc toâ ñieåm theo maàu saéc ñòa phöông, ñeå cuoái cuøng trôû thaønh hình aûnh “Baåy Coâ Gaùi Trinh” chaïy ra tieáp ñoùn moät tín ñoà anh duõng. Hình aûnh naøy raát phuø hôïp vôùi vaên hoùa Hoài Giaùo vôùi troïng taâm ñaët vaøo (i) phong tuïc ña theâ, (ii) truyeàn thoáng “troïng nam khinh nöõ”, vaø (iii) quan nieäm “chöõ trinh ñaùng giaù ngaøn vaøng”.
Ta cuõng neân bieát, aûo hình “Ñòa Ñaøng” hoaëc “Thieân Ñaøng” laø moät bieán theå cuûa aûo hình “Ngöôøi Meï”. Ñoái vôùi moät thanh nieân Hoài giaùo ñaõ ñöôïc giaùo huaán trong vaên hoùa coå truyeàn, hình aûnh “Ngöôøi Meï” trong ñôøi soáng haøng ngaøy chæ laø moät ngöôøi ñaøn baø bí aån (khaên chuøm kín maët) laãn loän trong moät soá ñaøn baø khaùc cuõng bí aån khoâng keùm. Nhöõng “Ngöôøi Meï” naøy coù moät nhieäm vuï thieâng lieâng duy nhaát laø haàu haï ngöôøi choàng vaø cuøng nhau nuoâi taát caû moïi ñöùa con cuûa choàng. Noùi toùm laïi, “Baåy Coâ Gaùi Trinh” laø hình aûnh nhöõng “Ngöôøi Meï” soáng trong haäu cung (Harem), ñaày tình thöông vaø saün saøng ñoùn nhaän vaøo loøng ñöùa con laïc loõng, bô vô, vaø sôï haõi.
Neáu chuùng ta chaáp nhaän loái suy luaän theo kieåu “Jungian” nhö ñaõ trình baøy ôû ñaây, toâi chaéc chuùng ta seõ khoâng coøn cheâ cöôøi thanh nieân Hoài Giaùo laø loaïi ngöôøi cuoàng daâm, khoâng ngaïi töï saùt vaø phaïm toäi coá saùt ñeå ñöôïc aân aùi vôùi “baåy coâ gaùi trinh”!
4. Cöù Bình Tónh Maø Run
Lo sôï chöa chaéc ñaõ phaûi laø moät ñieàu xaáu maø ta khoâng caàn phaûi traùnh (nhöng traùnh laøm sao ñöôïc?). Tuy vaäy ta ñöøng coù “sôï quaù hoùa khuøng”. Vuï chieán tranh Irak cho ta thaáy raèng lo sôï thöôøng laøm cho ta maát bónh tónh, vaø thuùc ñaåy ta laøm nhöõng haønh ñoäng thieáu suy xeùt chín chaén. Vì theá, ta caøng lo sôï bao nhieâu, ta caøng phaûi bình tónh baáy nhieâu. Laøm nhö vaäy, môùi coøn giöõ ñöôïc minh maãn (do tri thöùc) ñeå huy ñoäng khaû naêng saùng taïo (do tieàm thöùc) ñeå tìm caùch ñoái phoù vôùi nhöõng yeáu toá ñaõ laøm cho ta lo sôï. Hôn nöõa, ta cuõng khoâng caàn phaûi troán traùnh sôï haõi, vaø cuõng khoâng neân leân aùn söï sôï haõi. Ñöøng nghó raèng “chæ coù ngöôøi heøn nhaùt môùi sôï” (vaán ñeà “heøn nhaùt” vaø “can ñaûm” seõ ñöôïc ñeà caäp tôùi trong soá baùo sau). Duø sao ñi chaêng nöõa, caûm giaùc sôï haõi gaén lieàn vôùi thaân phaän con ngöôøi. Chæ nhöõng ngöôøi töï doái loøng mình vì lyù do thaàm kín naøo ñoù môùi daùm noùi raèng “toâi khoâng bieát sôï”. Theá maø laïi coøn coù nhieàu ngöôøi tìm ñuû moïi caùch daáu dieám söï sôï haõi ñang daøy voø loøng mình, chæ vì sôï bò moïi ngöôøi bieát raèng mình ñang run sôï. Thieät laø quaù khoå: chöa heát caùi sôï naøy laïi coøn ñeøo theâm caùi sôï khaùc. Coù bieát ñaâu chính nhöõng ngöôøi töôûng raèng mình khoâng sôï môùi taïo ra nhöõng caûnh sôï haõi laøm cho thieân haï ñieâu linh (vaán ñeà naøy seõ ñöôïc ñeà caäp tôùi trong soá baùo sau).
Thöïc ra, nhieàu böôùc tieán boä cuûa loaøi ngöôøi baét nguoán töø caûm giaùc sôï haõi, vì sôï haõi ñaõ thuùc ñaåy con ngöôøi tìm moïi caùch giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà gaây ra sôï haõi. Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, ôû trong traïng thaùi sôï haõi, ta suy tö theo tieàm thöùc, nhöng tieàm thöùc laïi laø nguoàn caûm höùng ngheä thuaät, vaø cuõng laø nôi phaùt xuaát ra nhöõng saùng kieán taân kyø raát caàn thieát trong caùc cuoäc nghieân cöùu khoa hoïc vaø kyõ thuaät. Nhö Carl Jung ñaõ vieát: “nhieàu ngheä só, trieát gia, keå caû khoa hoïc gia ñaït ñöôïc moät soá tö töôûng cao sieâu ñeàu laø nhôø caûm höùng, nhöõng caûm höùng naøy phaùt xuaát baát thình lình töø tieàm thöùc maø ra. Caùi ñaëc tính maø ngöôøi ta thöôøng goïi laø thieân taøi chính laø khaû naêng ñaøo saâu tôùi maïch [tieàm thöùc] ñaày thöù chaát lieäu [caûm höùng], vaø bieán cheá chaát lieäu [caûm höùng] ñoù thaønh trieát lyù, vaên chöông, aâm nhaïc, hoaëc phaùt minh khoa hoïc.” (nhöõng chöõ trong ngoaëc […] do toâi theâm cho roõ nghóa). [14]
Ta cöù thöû xeùt laïi thôøi kyø Chieán Tranh Laïnh thì seõ thaáy ngay. Trong giai ñoaïn lòch söû naøy, caùc cöôøng quoác ñeàu lo sôï bò ñoái thuû tieâu dieät. Vì theá, Myõ vaø Lieân Soâ ñaõ phaûi thi ñua voõ trang ñeå phoøng ngöøa söï taán coâng baát ngôø cuûa ñòch. Muïc ñích cuûa chính saùch thi ñua voõ trang laø laøm cho ñòch khieáp sôï ñeán möùc khoâng coøn daùm nghó ñeán chuyeän thoân tính hoaøn caàu. Chính saùch naøy döïa treân khieáp ñaûm cuøng cöïc maø toâi xin pheùp ñöôïc trình baøy moät caùch noâm na nhö sau [15]:
Ñòch töôùi bom nguyeân töû leân ñaàu ta (first strike), ta seõ mang bom nguyeân töû töôùi leân ñaàu ñòch (counter strike). Keát quaû laø ñòch vaø ta seõ cuøng cheát, vaø toaøn theå nhaân loaïi cuõng cheát theo luoân. Vaäy, neáu ñòch khoâng muoán caû ta laãn ñòch cuøng bò tieâu dieät trong moät nhaùy maët, thì ñòch khoâng daùm taán coâng ta.
Vôùi chieán löôïc khieáp ñaûm naøy, caû Myõ laãn Lieân Soâ ñeàu sôï bò taän dieät, nhôø vaäy theá giôùi môùi ñöôïc soáng trong hoøa bình töø Ñeä Nhò Theá Chieán ñeán giôø. (Chuù thích: Chieán löôïc “töôùi bom nguyeân töû leân ñaàu nhau” cuõng töông töï nhö chieán löôïc “oâm bom ñi noå xöù ngöôøi” do nhoùm Hoài Giaùo quaù khích saùng taùc ra. Cuõng may, chieán löôïc “oâm bom ñi noå xöù ngöôøi” chæ laøm moïi ngöôøi gheâ tôûm, chöù khoâng laøm theá giôùi khieáp ñaûm, vì söï thieät haïi do vaøi kyù thuoác noå gaây ra raát laø haïn heïp khi so vôùi moät quaû bom haïnh nhaân coù söùc taøn phaù haøng trieäu taán thuoác noå).
Ngoaøi ra, nhôø cuoäc thi ñua voõ trang naøy, nhaân loaïi môùi ñöôïc höôûng nhöõng tieán boä kyõ thuaät ngaøy nay. Thí duï nhö nhöõng hoûa tieãn mang ñaàu ñaïn nguyeân töû, tuy laø moät loaïi vuõ khí taän dieät nhaân loaïi, nhöng noù ñaõ cho chuùng ta nhöõng veä tinh nhaân taïo ñeå cho chuùng ta lieân laïc vôùi nhau deã daøng hôn tröôùc (TV, ñieän thoaïi, v.v.). Thöïc ra, chuùng ta cuõng khoâng caàn phaûi nhìn leân trôøi môùi thaáy nhöõng tieän nghi do cuûa cuoäc thi ñua voõ trang mang tôùi cho chuùng ta. Vaøo trong beáp moãi nhaø, chuùng ta seõ thaáy ngay loø microwave do caùc kyõ sö Boä Quoác Phoøng Myõ ñaõ phaùt minh ra trong khi tìm caùch caûi tieán maùy radar duøng ñeå phaùt giaùc aâm möu ñaùnh leùn cuûa ñòch thuû. Kyõ ngheä chieán tranh coøn taïo ra raát nhieàu tieän nghi khaùc nöõa, laøm sao maø keå heát ra ñaây ñöôïc!
Nhìn moät caùch toång quaùt hôn, chuùng ta ñeàu thaáy raèng thi ñua voõ trang baét nguoàn töø sôï haõi, vaø ñaõ taïo ra kyõ ngheä chieán tranh. Kyõ ngheä chieán tranh ôû Myõ ñaõ giuùp cheá ñoä tö baûn Myõ phaùt trieån maïnh meõ. Traùi laïi, kyõ ngheä chieán tranh ôû Lieân Soâ ñaõ laøm tan naùt cheá ñoä naøy. Lyù do chính laø Lieân Soâ ñaõ quaù lo sôï cho söï soáng coøn cuûa cheá ñoä, trong khi khaû naêng taøi chaùnh laïi quaù eo heïp. Ngaân saùch quoác phoøng cuûa Lieân Soâ nuoát moät phaàn lôùn taøi nguyeân caàn thieát ñeå xaây döïng ñaát nöôùc, laøm cho moïi ngöôøi (töø thaønh phaàn laõnh ñaïo tôùi thöôøng daân) ñeàu maát heát tin töôûng vaøo cheá ñoä kinh teá quoác doanh vaø ñoäc taøi ñaûng trò. Cuoái cuøng, taát caû cheá ñoä coäng saûn naèm trong vuøng Ñoâng AÂu laàn löôït trôû thaønh cheá ñoä tö baûn. Thaät laø oaùi aêm: chæ vì taäp ñoaøn laõnh ñaïo Lieân Soâ ñaõ quaù sôï haõi cho söï soáng coøn cuûa cheá ñoä, neân cuoái cuøng cheá ñoä Lieân Soâ ñaõ bò trieät tieâu. Ñoù laø moät ñieàu nghòch lyù (paradox) trong cuoäc Chieán Tranh Laïnh maø toâi xin toùm taét nhö sau:
· Caøng lo sôï cho cheá ñoä bao nhieâu, thì caøng phaûi tieâu tieàn vaøo phoøng thuû baáy nhieâu.
· Caøng tieâu tieàn vaøo phoøng thuû bao nhieâu, thì cheá ñoä caøng sôùm tan raõ baáy nhieâu.
Ñieàu nghòch lyù naøy hieän ñang aùm aûnh chính quyeàn Myõ. Vì quaù sôï khuûng boá, chính quyeàn Myõ phaûi ñoå haøng traêm tæ vaøo chieán tranh Irak. Ruùt lui cuõng keït, maø ôû laïi ñeå ñaùnh tôùi thaéng thì toán phí taøi nguyeân vaø nhaân löïc. Keát quaû laø coâng quyõ bò thieáu huït, khoâng coøn ñuû tieàn ñeå taøi trôï nhöõng chöông trình caàn thieát cho daân (giaùo duïc, y teá, cöùu teá xaõ hoäi, baûo veä moâi tröôøng, v.v.). Trong khi ñoù thì naïn thaát nghieäp gia taêng, caùn caân thöông maïi thieáu huït ñeàu ñeàu laøm cho ñoàng Myõ Kim baét ñaàu xuoáng giaù… Neáu Toång Thoáng Bush doác toaøn nhaân löïc vaø taøi löïc vaøo chieán tranh choáng khuûng boá (theá keït khoâng ruùt ra ñöôïc), thì lieäu daân Myõ coøn chòu ñöïng ñöôïc ñeán bao laâu? Neáu khoâng kheùo leùo, oâng Bush coù theå sa vaøo tình traïng “sôï quaù hoùa thaát baïi”.
Ñoái vôùi chuùng ta, trong khi ñöông ñaàu vôùi nhöõng noãi lo sôï haøng ngaøy, leõ dó nhieân chuùng ta khoâng muoán rôi vaøo tình traïng “sôï quaù hoùa roà”, hoaëc “sôï quaù hoùa thaát baïi”. Vì vaäy, toâi xin trình baøy vaøi nguyeân taéc haønh ñoäng trong caûnh sôï haõi nhö sau:
(1) Neáu lo sôï thì phaûi ñeà phoøng.
(2) Neáu lo sôï nhöng khoâng coù khaû naêng ñeà phoøng, thì khoâng neân lo sôï. Ñoù laø nhöõng noãi “lo sôï voâ ích” nhö tröôøng hôïp “sôï trôøi suïp”, hoaëc “sôï sau khi cheát con chaùu khoâng cuùng gioã”, v.v..
(3) Neáu lo sôï vaø coù khaû naêng ñeà phoøng nhöng khoâng ñeà phoøng. Ñoù laø nhöõng noãi lo sôï khoâng ñaùng ñeà phoøng, noâm na goïi laø tröôøng hôïp “lo sôï vôù vaån, vaån vô” khoâng khaùc gì moät nhaïc só laõng maïn thoát ra moät caâu lo sôï: “Em ôi, neáu moäng khoâng thaønh thì sao”.
(4) Möùc ñoä lo sôï phaûi töông xöùng vôùi möùc ñoä ñeà phoøng. Thí duï nhö ngöôøi ngheøo khoâng sôï maát cuûa, neân khoâng caàn phaûi mua keùt saét baûo veä tieàn baïc. Hôn nöõa, ñeà phoøng khoâng ñuùng möùc lo sôï coù theå ñöa tôùi nhöõng tai haïi khoâng ñoaùn tröôùc ñöôïc, keát quaû chæ laøm taêng tröôûng möùc lo sôï. Traùi laïi, ñeà phoøng quaù möùc lo sôï vì lo xa quaù ñaùng chæ laøm hao toån thì giôø, tieàn baïc, vaø nguy haïi ñeán söùc khoeû (ñau bao töû chaúng haïn).
(5) Möùc ñoä ñeà phoøng töông xöùng vôùi khaû naêng. Ngöôøi baàn cuøng khoâng coù khaû naêng ñeà phoøng, neân khoâng nghó ñeán ñeà phoøng duø ôû trong tình traïng raát nguy hieåm ñeán tính maïng. Ñoù laø tröôøng hôïp “thí maïng cuøi”.
Muoán aùp duïng nguyeân taéc xöû theá treân, ngöôøi lo sôï phaûi bình tónh môùi coù ñuû saùng suoát ñeå bieát öôùc löôïng möïc ñoä lo sôï vaø tìm kieám phöông thöùc ñeà phoøng töông xöùng. Vieát ñeán ñaây laøm toâi nhôù moät oâng baïn ñaõ khuyeân toâi: “Cöù bình tónh maø run”. Chaéc oâng naøy muoán aùm chæ “phaûi bình tónh ñeå tìm caùch hoùa giaûi noãi sôï haõi”. Thöïc ra coù hieåu roõ söï sôï haõi, thì ta môùi bieát ñöông ñaàu vôùi sôï haõi, haàu traùnh ñöôïc nhöõng phaûn öùng hoà ñoà phi lyù. Ngoaøi ra, coøn nhieàu caâu hoûi ñaùng ñöôïc neâu ra, chaúng haïn nhö: “Taïi sao ta sôï?”, “Caùc ngöôøi can ñaûm ñaõ laøm theá naøo ñeå cho ñôõ sôï?”, “Caùc cheá ñoä ñoäc taøi ñaõ duøng phöông phaùp gì ñeå laøm cho toaøn daân phaûi run sôï?”. Nhöõng caâu hoûi naøy toâi seõ laàn löôït trình baày trong caùc soá baùo tôùi. (Toâi chæ sôï oâng Chuû Buùt khoù tính khoâng cho pheùp toâi tieáp tuïc thoå loä heát noãi sôï haõi ñaõ naèm saün trong ñaàu toâi).
______________________
Taøi Lieäu Tham Khaûo Vaø Chuù Thích
[1] I. M. Marks, Fear and Phobias (nxb: Heinemann ôû London, 1969); R. Pasnau, Diagnosis and Treatment of Anxiety Disorders (nxb: Ameraican Psychiatric Press, Washington D.C., 1983).
[2] H. J. Kaplan vaø B. J. Sadock, “Typtical Signs and Symptoms of Psychiatric Illness”trong Comprehensive Textbook of Psychiatry/V do H.I. Kaplan, vaø B.J. Sadock bieân soaïn (nxb: Williams & Wilkins ôû Baltimore, 1985), trang 499-501.
[3]Ï Veà vaán ñeà “vong ngaõ”, xin ñoïc hai cuoán saùch noåi tieáng cuûa E. Fromm, Escape from Freedom (nxb: Rinehart, New York, 1941) vaø The Sane Society (nxb: Rinehart, New York, 1955).
[4] Theo giaùo sö R. A. Spitz, ñöùa beù luùc môùi ra ñôøi chöa ñuû khaû naêng nhaïân xeùt, cho tôùi 3 thaùng sau môùi lô mô nhaän ra ñöoïc nhöõng söï vaät xung quanh mình. Nhöõng hình aûnh lô mô trong ñaàu ñöùa treû ñöôïc Spitz goïi laø “pre-objects”. The First Year of Life (nxb: International University Press, New York, 1965).
[5] Nhö Gs. M. Fordham ñaõ vieáât, “Birth violently interrupts the protected quatic life of the infant. It is widely held that the event gives rise to prototypic anxiety reflected later in birth and rebirth themes of archetypical fantasy.” Children as Individuals (nxb: Hodder and Stoughton, London, 1969), trang 112.
[6] Lyù thuyeát phaân taùch taâm lyù cuûa Carl Jung raát phong phuù. Ñaëc bieät veà vaán ñeà tín ngöôõng töø Ñoâng sang Taây, xin ñoïc vaøi cuoán saùch sau ñaây: C. Jung, Psychology of Religion (nxb: Yale University Press, New Haven, 1938); C. Jung, Psychology of Western Religion (nxb: Princeton University Press, Princeton, N. J. 1984); R. Hostie, Du Mythe aø la Religion dans la psychologie analytique de Carl Jung (nxb: Descleùe de Brouwer, Paris, 1968); R. N. Bella, “Father and Son in Christianity and Confucianism” trong cuoán Personality and Religion: The Role of Religion in Personality Development do W. A. Sadler Jr. bieân soaïn (nxb: Harper & Row, New York, 1970); R. Aziz, Carl Jung’s Psychology of Religion and Synchronicity (nxb: State University Of New York Press, Albany, 1990); H. G. Coward, Jung and Eastern Thought (nxb: State University Of New York Press, Albany, 1985); W. G. Rollins, Jung and the Bible (nxb: J. Knox Press, Atlanta, 1983).
[7] Thuyeát phaân taùch taâm lyù (analytical psychology) cuûa Carl Jung khaùc haún lyù thuyeát phaân taâm (psychoanalysis) cuûa Freud. Xin ñoïc Jef Dehing, “Deux modes de penseùe, Freud et Jung” ñaêng trong cuoán töïa ñeà laø Carl Gustav Jung do Michael Cazenave bieân soaïn (nxb: Les Cahiers de l’Herne, Paris, 1984) trang 19-31.
[8] Saùch veà lyù thuyeát Carl Jung raàt nhieàu do oâng vieát ra (haøng ngaøn trang) hoaëc caùc moân ñoà cuûa phaùi “Jungian” phaùt trieån ra (cuõng ñeán haøng traêm cuoán). Moät trong nhöõng saùch ñaùng neân ñoïc vì töông ñoái deã hieåu laø cuoán Analytical Psychology, Its theory and Practice do Carl Jung vieát (nxb: Pantheon Books, Random House, New York,1968), ñaëc bieät tr. 1-113 ; vaø Man and His Symbols (nxb: Doubleday, New York, 1964), ñaëc bieät Phaàn 1-3, tr. 1-229 (taùc giaû laø Carl Jung vaø 5 moân ñoà cuûa oâng). Ngoaøi ra, Bs. Michael Fordham aùp duïng lyù thuyeát cuûa Carl Jung ñeå tìm hieåu taâm lyù treû em trong cuoán Children as Individuals (op.cit.) cuõng ñaùng neân ñoïc qua. Veà vaán ñeà chaån beänh taâm thaàn, quyeån ngaén goïn nhaát laø cuoán do Bs. Murray Stein bieân soaïn (editor), Jungian Analysis (nxb: Open Court, The Reality of the Psychic Series, London, 1982).
[9] Nhieàu moân phaùi taâm lyù hoïc khoâng chaáp nhaän quan nieäm taâm lyù di truyeàn, roài cho raèng Carl Jung ñaõ ñöa ra moät lyù thuyeát uûng hoä cheá ñoä Ñöùc Quoác Xaõ. Sau naøy, nhieàu nhaø taâm lyù hoïc, nhö Gs. Edmund D. Cohen, ñaõ minh oan cho C. Jung, vaø chöùng minh raèng Carl Jung ñaõ vieát nhieàu baøi ñaû kích lyù thuyeát kyø thò chuûng toäc, vaø leân aùn nhoùm ngöôøi theo Hitler. Edmond G. Cohen, C. J. Jung and the Scientific Attitude (nxb: Philosophy Library, New York, 1975), trang 99-111.
[10] Heùleøne Kiener, “Les archeùtypes sont les forces formatrices de l’aâme humaine, forces qui peuvent eâtre activeùes aø tout moment, par exemple aø l’occasion d’un conflict, lorsque nous somes en proie aø une vive eùmotion, lorsqu’un probleøme important de notre vie se pose pour nous de facon particulieørement aigue.”) Chöông “Le Probleøme religieux dans l’oeuvre de Jung”, trong cuoán Carl Gustav Jung (op. cit.), trang 250.
[11] “Psychological Aspects of the Mother Archetype” trong cuoán The Collected Works of Carl Jung (nxb: Princeton University Press, Princeton, 1953-1959), taäp 9i, ñoaïn 158.
[12] Sibylle Birkhauser-Oeri, The Mother, Archetypal Image in Fairy Tales, do Marie-Louise Von Franz bieân soaïn, vaø do Michael Mitchell dòch töø tieáng Ñöùc (nxb: Inner ity Book, Toronto, 1988). Coù raát nhieàu saùch vieát veà aûnh höôûng cuûa tieàm thöùc (aûo hình) trong vaên chöông vaø ngheä thuaät. Cuoán saùch ñaùng neân ñoïc laø cuoán A Jungian Approach to Literature cuûa Bettina L. Knapp (nxb: Southern Illinois University Carbondale, Illinois, 1984). Baïn naøo ñaõ töøng bieát coå tích Phaùp veà Tristan vaø Iseut seõ roõ bieát theâm veà lyù thuyeát phaân taùch taâm lyù trong cuoán La Subversion de l’AÂme (nxb: Seghers, Paris, 1981) do Michael Cazenave saùng taùc.
[13] James Hamilton, Lost Horizon (nxb: Macmillan, New York, 1933).
[14] Carl Jung, “Many artists, philosophers, and even scientists owe some of their best ideas to inspirations that appear suddenly from the unconscious. The ability to reach a rich vein of such material and to translate it effectively into philosophy, literature, music, or scientific discovery is one of the hallmarks of what is commonly called genius”. Chöông “Approaching the Unconscious”, trong cuoán Man and His Symbols (op.cit.), tr. 38.
[15] Coù raát nhieàu saùch vieát veà vaán ñeà hai cöôøng quoác mang bom ra huø nhau. Toâi thaáy ñoïc moät trong 3 cuoán saùch sau cuõng ñuû ñeå bieát veà vaán ñeà naøy: Robert Powell, Nuclear Deterrence Theory: The Search for Credibility (nxb: Cambridge University Press, Cambridge, 1990); Wolfgant Heisenberg, Strategic Stability and Nuclear Deterrence in East-West Relations (nxb: Institute for East-West Security Studies, Boulder, Colorado, 1989); Steven E. Miller, Strategy and Nuclear Deterrence: an International Security Reader (nxb: Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1984).

No comments: