SƠN LA KÝ SỰ
NGUYỄN KHÔI
(Ghi chép về Bản cũ, Mường xưa)
LỜI THƯA
Khoảng
thời gian từ 1955 - 1975 thì 18 Châu Mường (huyện miền núi) phía Tây
bắc Việt Nam là khu tự trị Thái Mèo, sau đổi là khu tự trị Tây Bắc. Tổ
chức Nhà nước VNDCCH trên Trung ương là chính phủ ở Thủ đô Hà Nội,
dưới là khu hay tỉnh rồi tới huyện, xã, thôn (bản). Thời đó chính
quyền cơ sở (chiềng - xã) còn rất yếu: Chủ tịch xã, trưởng bản phần
lớn nói tiếng phổ thông (kinh) còn chưa thông, mới võ vẽ đọc thông viết
thạo…Để giúp cơ sở hoạt động có hiệu lực thì cấp tỉnh, huyện thường cử
cán bộ xuống giúp xã “chỉ đạo” (kiểu cố vấn, trợ lý) gọi là “cán bộ
phụ trách xã”, nôm na là “cán bộ cắm bản”, thực hiện “3 cùng” (cùng
ăn, cùng ở, cùng làm với dân bản).
NK tôi sau khi tốt nghiệp Đại học Nông nghiệp lên Sơn La công tác (1963-1984) ở Ty Nông nghiệp, rồi Ban nông nghiệp tỉnh ủy nên đã có nhiều đợt làm “cán bộ cắm bản”, để lại nhiều kỷ niệm không thể phai mờ…Nay đã ngót 40 năm, xin ghi lại đôi dòng hồi ức “cắm bản” ghi chép về Bản cũ, Mường xưa.
Hà Nội, 28-2-2004
Nguyễn Khôi
NK tôi sau khi tốt nghiệp Đại học Nông nghiệp lên Sơn La công tác (1963-1984) ở Ty Nông nghiệp, rồi Ban nông nghiệp tỉnh ủy nên đã có nhiều đợt làm “cán bộ cắm bản”, để lại nhiều kỷ niệm không thể phai mờ…Nay đã ngót 40 năm, xin ghi lại đôi dòng hồi ức “cắm bản” ghi chép về Bản cũ, Mường xưa.
Hà Nội, 28-2-2004
Nguyễn Khôi
Bài 1: BẢN QUÊ YÊU DẤU
“Mười
yêu không bằng người tình cũ Mười nhớ không bằng nhớ bản xưa” Thôn
bản là hình ảnh thu nhỏ của xứ sở. Bản (làng) dân tộc Thái đầu tiên khi
tôi đến ở là bản Nà Nghiu bên bờ sông Mã (thượng nguồn). Tiếng Thái có
nghĩa là “bãi cây gạo”.
Đó là mấy chục ngôi nhà sàn (gỗ, tre, nứa, gianh), mái hình mai Rùa, ở 2 đầu hồi có 2 tia “khau cút” (hoa nhà) sơn vôi, kẻ hoa văn đen như 2 cánh chim đang vẫy bay lên rất điệu đàng và rất bản sắc, không ở đâu có ngoài Tây Bắc Việt Nam. Bản Thái, theo truyền thống thiên di từ vùng “xíp xoong păn na” (Vân Nam) sang đây đã trên 10 thế kỷ, theo “Quắm tố mướng” thì bà con “Thái tộc” thời ấy phải đi luồn rừng như con Don, con Dím để tránh cường hào và ác bá Hán tộc và sợ các quan Đại Việt không cho ở nhập cư…Dấu vết “đi đêm” để nhận ra nhau đồng tộc là cái “hoa nhà” (Khau cút) và cái hình mặt trăng lưỡi liềm nơi cửa sổ (đặc trưng của nhà sàn Thái). Bản Thái phổ cập 20 - 30 nhà, 50 - 70 nhà tùy theo số ruộng và nguồn nước để sinh sống.
Đó là mấy chục ngôi nhà sàn (gỗ, tre, nứa, gianh), mái hình mai Rùa, ở 2 đầu hồi có 2 tia “khau cút” (hoa nhà) sơn vôi, kẻ hoa văn đen như 2 cánh chim đang vẫy bay lên rất điệu đàng và rất bản sắc, không ở đâu có ngoài Tây Bắc Việt Nam. Bản Thái, theo truyền thống thiên di từ vùng “xíp xoong păn na” (Vân Nam) sang đây đã trên 10 thế kỷ, theo “Quắm tố mướng” thì bà con “Thái tộc” thời ấy phải đi luồn rừng như con Don, con Dím để tránh cường hào và ác bá Hán tộc và sợ các quan Đại Việt không cho ở nhập cư…Dấu vết “đi đêm” để nhận ra nhau đồng tộc là cái “hoa nhà” (Khau cút) và cái hình mặt trăng lưỡi liềm nơi cửa sổ (đặc trưng của nhà sàn Thái). Bản Thái phổ cập 20 - 30 nhà, 50 - 70 nhà tùy theo số ruộng và nguồn nước để sinh sống.
Bản thường chiếm vị trí đặc trí đứng lưng chừng núi (đồi) để tựa lưng một cách vững chắc, tập quán cư trú “hua mun đin, tin mun nậm” (đầu gối đất, chân đạp nước), phía trên là đỉnh núi, chỏm rừng nơi có nguồn nước (thượng nguồn) chảy về (theo máng) rót vào từng nhà, nơi đỉnh có rừng cây mây ủ tiếp với “Mường trời” (cõi linh thiêng), che chở cho bản làng.
Dưới chân bản thường là sông, suối, cánh đồng…địa điểm bản thuận tiện
cho canh tác (lúa nước, nương rẫy, săn bắt, hái lượm), kinh tế nông
nghiệp dựa vào tự nhiên khá hoàn thiện. Bản Thái: nhà nhà xếp hàng
ngang, từ thấp lên cao, quay quần theo dòng họ (thường có ba đến bốn họ:
Lò, Cầm, Quàng, Cà…) tắt lửa tối đèn có nhau, chỉ cần ai đó săn được 1
con thú nhỏ (con hoẵng, đơm được vài con cá to, là tối đó cả Bản lại
ngất ngư chén “lẩu xiêu” (rượu cất) bên bếp lửa, hát “khắp” (Tản chụ,
xiết xương) đến thâu đêm.
Làng người Kinh là nằm trong lũy tre xanh, trung tâm là ngôi Đình với cây đa bến nước, ao làng. Bản Thái không có cổng, lối vào tứ phía…trung tâm bản thường là “nhà Trường bản” (trưởng thôn) liền đó có ngôi nhà đất, gianh tre vừa làm lớp mẫu giáo vỡ lòng, dạy chữ Thái cho trẻ con (trước khi vào lớp 1 phổ thông) coi như “nhà văn hóa” nơi hội họp của bản. Sinh hoạt cộng đồng bản: quan trọng nhất là tổ chức sản xuất rồi đến sinh hoạt văn hóa (cúng bái, lễ hội). Trưởng bản thường kiêm tổ trưởng sản xuất hoặc chủ nhiệm hợp tác xã nông nghiệp (ở quy mô nhỏ).
Làng người Kinh là nằm trong lũy tre xanh, trung tâm là ngôi Đình với cây đa bến nước, ao làng. Bản Thái không có cổng, lối vào tứ phía…trung tâm bản thường là “nhà Trường bản” (trưởng thôn) liền đó có ngôi nhà đất, gianh tre vừa làm lớp mẫu giáo vỡ lòng, dạy chữ Thái cho trẻ con (trước khi vào lớp 1 phổ thông) coi như “nhà văn hóa” nơi hội họp của bản. Sinh hoạt cộng đồng bản: quan trọng nhất là tổ chức sản xuất rồi đến sinh hoạt văn hóa (cúng bái, lễ hội). Trưởng bản thường kiêm tổ trưởng sản xuất hoặc chủ nhiệm hợp tác xã nông nghiệp (ở quy mô nhỏ).
Sáng
ra (vào thời điểm tháng 6/mùa hè) khi gà gáy sáng, ngựa trong tàu (hí)
“chàng lụ khươi” (trai ở rể) dậy sớm mài dao cho cả nhà; anh chủ nhà dậy
xem trâu xem ngựa; chị chủ nhà bồng con đang bú sang cho mẹ ôm ru ngủ,
rồi đi xôi lại chõ cơm xôi…xong bốc chia vào từng “cóm khẩu” (giỏ xôi
nhỏ) “ép khẩu” (giỏ xôi lớn). Khoảng 5 giờ tinh mơ “tiếng trống đi làm
vang gốc núi” từ nhà Trưởng bản (tổ trưởng hay chủ nhiệm) đánh 3 hồi
dài, kết thúc bằng 3 tiếng nhằm gọi mọi người lao động (như đã phân
công) hôm nay lên núi Pu Luông làm cỏ lúa nương, ngô nương.
Anh chủ nhà dắt ngựa đi đầu, kéo theo một đoàn trên 10 lao động chính (cả nam lẫn nữ) nối đuôi nhau trên con đường mòn men theo các sườn núi “Khửn Pu “Khửn Pu….” Đi hơn 2 tiếng đồng hồ, mặt trời đã ló phía chân núi đằng đông, dòng sông Mã trông chỉ bằng chiếc đũa là tới những vạt nương rộng, lúa ngô đã lên trên đầu gối tới ngang ngực (đứng cái)…ai nấy: Nam thì phát cây dại, nữ thì cào cỏ nương bằng các cái “chóp”…khí trời mát mẻ, chim hót véo von ở rừng bên, cây cối xanh tươi mơn mởn…khoảng 11 giờ trưa, nắng oi oi, trời đứng bóng, nương rẫy dọn cỏ xem ra đã sạch tinh tươm…tất cả lùi sang lán bìa rừng (lều nương): để phòng mưa nắng, nghỉ ngơi, ăn trưa cơm xôi chấm muối ớt (món chéo) cùng ít rau xôi đem từ nhà, ít thịt khô, cá ướp…cơm ép khẩu phần nhà nào nhà nấy ăn, cũng có phần san sẻ…vui vẻ, vừa ăn vừa chuyện trò rôm rả. Cơm xong cánh nam làm điếu thuốc Lào rồi ngả lưng chợp mắt, cánh nữ thì tranh thủ đan lát, khâu vá hoặc vào bìa rừng kiếm củi, kiếm rau lợn, rau rừng. Từ 1 - 3 giờ thu vén và thu quân “mã hồi”.
Anh chủ nhà dắt ngựa đi đầu, kéo theo một đoàn trên 10 lao động chính (cả nam lẫn nữ) nối đuôi nhau trên con đường mòn men theo các sườn núi “Khửn Pu “Khửn Pu….” Đi hơn 2 tiếng đồng hồ, mặt trời đã ló phía chân núi đằng đông, dòng sông Mã trông chỉ bằng chiếc đũa là tới những vạt nương rộng, lúa ngô đã lên trên đầu gối tới ngang ngực (đứng cái)…ai nấy: Nam thì phát cây dại, nữ thì cào cỏ nương bằng các cái “chóp”…khí trời mát mẻ, chim hót véo von ở rừng bên, cây cối xanh tươi mơn mởn…khoảng 11 giờ trưa, nắng oi oi, trời đứng bóng, nương rẫy dọn cỏ xem ra đã sạch tinh tươm…tất cả lùi sang lán bìa rừng (lều nương): để phòng mưa nắng, nghỉ ngơi, ăn trưa cơm xôi chấm muối ớt (món chéo) cùng ít rau xôi đem từ nhà, ít thịt khô, cá ướp…cơm ép khẩu phần nhà nào nhà nấy ăn, cũng có phần san sẻ…vui vẻ, vừa ăn vừa chuyện trò rôm rả. Cơm xong cánh nam làm điếu thuốc Lào rồi ngả lưng chợp mắt, cánh nữ thì tranh thủ đan lát, khâu vá hoặc vào bìa rừng kiếm củi, kiếm rau lợn, rau rừng. Từ 1 - 3 giờ thu vén và thu quân “mã hồi”.
Về
tới bản, cánh chị em chưa kịp lên nhà đã ra mó nước “kẻ xuộng xựa” (cởi
váy áo) ào ào tắm rửa…cánh đàn ông đem lưới ra sông vây bắt cá. Cuối
chiều: Chị chủ nhà tắm rửa cho con, rồi lo cho lợn gà ăn, cô em gái ra
sông suối hái bon (rau) xúc ốc, chàng rể tắm cho ngựa. Chập tối một lúc 7
- 8 giờ tối cả nhà quây quần bên mâm cơm, thường là món cá nướng (pa
mốc, pa pịnh) thơm ngon, canh bon nấu ốc hay canh cá nấu măng chua. Ăn
xong, bên bếp lửa: cánh đàn ông đan lát, vá lưới, cánh đàn bà dệt vải,
chàng rể ra sông “quăng chài” hoặc đơm “đó”, lũ lợn gà ăn no ngủ kỹ…mọi
thành viên trong gia đình ai nấy về “buồng nằm” của mình đánh giấc…
Từ khoảng 10 - 11 giờ đêm cả bản đã ngủ yên thì cánh trai tơ ở các bản bên “pay ỉn sao” (chơi gái) đem tiếng khèn, tiếng sáo, tiếng đàn Tính đến “chọc sàn” thức các cô gái tơ (sao) dậy, để “tìm hiểu” bằng các cuộc hát giao duyên bên sàn (phía đầu chan) hay ra sàn “Hạn Khuống” mé rìa bản tình tự thâu đêm. “Chào bản quê thân yêu Nắng mở cửa nhà sàn rộng thêm Cho gái lớn xuống thang sang làm dâu Mường khác Suối chỉ chảy một dòng Xuống núi.. Chao, tôi chưa về thăm bản ngày xưa Nơi tôi ra đời bên bếp lửa Mẹ cắt rốn bằng con dao nứa Cha ru bằng Tản Chụ Xiết Xương Chị tóc mây “tằng cẩu” kết hôn Anh lớn lên: anh đi ra trận…
Từ khoảng 10 - 11 giờ đêm cả bản đã ngủ yên thì cánh trai tơ ở các bản bên “pay ỉn sao” (chơi gái) đem tiếng khèn, tiếng sáo, tiếng đàn Tính đến “chọc sàn” thức các cô gái tơ (sao) dậy, để “tìm hiểu” bằng các cuộc hát giao duyên bên sàn (phía đầu chan) hay ra sàn “Hạn Khuống” mé rìa bản tình tự thâu đêm. “Chào bản quê thân yêu Nắng mở cửa nhà sàn rộng thêm Cho gái lớn xuống thang sang làm dâu Mường khác Suối chỉ chảy một dòng Xuống núi.. Chao, tôi chưa về thăm bản ngày xưa Nơi tôi ra đời bên bếp lửa Mẹ cắt rốn bằng con dao nứa Cha ru bằng Tản Chụ Xiết Xương Chị tóc mây “tằng cẩu” kết hôn Anh lớn lên: anh đi ra trận…
Tôi
lớn lên, tôi xuống núi đi xa Mẹ cha mất, ngày về mồ đã cỏ…” (Theo La
Quán Miên). Chao, hồn quê ở xuôi là cây đa rợp bóng sân đình, còn hồn ở
bản quê yêu dấu là cái Khau cút (hoa nhà) để ai đó đi lâu trở về từ xa
đã nhìn thấy nó như những cánh chim bay lên mừng vui chào đón đứa con
tha hương còn nhớ trở về. 28/12/2012
“Cơm Tàu, cơm Tây … nhớ về đây cơm bản Nếp xôi thơm, bên bếp lửa em chờ” “Cơm Thái, gái Kinh” câu nói chơi cửa miệng của cán bộ Tây Bắc một thời (cán bộ Kinh thì thèm cơm bản Thái, cán bộ Thái thì khoái lấy gái Kinh). “ăn” uống là điều kiện hàng đầu để tồn tại sự sống.
Bài 2: CƠM BẢN
“Cơm Tàu, cơm Tây … nhớ về đây cơm bản Nếp xôi thơm, bên bếp lửa em chờ” “Cơm Thái, gái Kinh” câu nói chơi cửa miệng của cán bộ Tây Bắc một thời (cán bộ Kinh thì thèm cơm bản Thái, cán bộ Thái thì khoái lấy gái Kinh). “ăn” uống là điều kiện hàng đầu để tồn tại sự sống.
Cơm Thái cổ điển là ăn nếp xôi truyền thống. Đó là các loại gạo nếp
tan, khẩu ma tứn (gạo chó dậy: Cơm xôi thơm quá đến con chó đang ngủ
đánh hơi thấy cũng phải vùng dậy). Gạo nếp ngâm qua đêm, với bàn tay của
các mẹ, các chị vo sạch, để ráo nước, rồi đổ vào một cái Hày” (chõ gỗ:
một khúc thân cây khoét rỗng). Người Thái không có tục “luộc” như người
Kinh (cơm bằng gạo luộc, rau luộc, thịt luộc, mà thường là “xôi” (đồ)
bằng nhiều loại “hày” khác nhau (gỗ cây sung co cổng, co đứa), phần dưới
của dụng cụ đồ xôi là cái “ninh” (biếng mỏ nửng) bằng đồng đúc… nhờ
“xôi” nên thức ăn đậm (không bị nhạt).
Từ gạo nếp, người Thái còn chế biến ra các loại bánh như “khẩu tổm” (bánh tét) Khẩu tổm năm lãng (bánh giò), khẩu cắm (xôi màu), khẩu hang, khẩu lam, khẩu chí (xôi nướng). Khẩu lam trộn sâu măng là đặc sản ngon đặc biệt. Nhân loại có các nền “văn minh thìa dĩa” (Âu Mỹ), “văn minh đũa tre” (Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật, Việt Nam) và “văn minh ăn bốc”… người Thái đen Việt Nam ở Sơn La thì trong mâm cơm: Mỗi người bao giờ cũng có bát con riêng, 1 cái thìa, 1 đôi đũa… riêng ăn cơm nếp xôi thì “bốc” (tay đã rửa sạch); chỉ khi ăn cơm tẻ thì xới ra bát, lấy ăn thì xúc, chứ không quen “và” như người Kinh.
Từ gạo nếp, người Thái còn chế biến ra các loại bánh như “khẩu tổm” (bánh tét) Khẩu tổm năm lãng (bánh giò), khẩu cắm (xôi màu), khẩu hang, khẩu lam, khẩu chí (xôi nướng). Khẩu lam trộn sâu măng là đặc sản ngon đặc biệt. Nhân loại có các nền “văn minh thìa dĩa” (Âu Mỹ), “văn minh đũa tre” (Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật, Việt Nam) và “văn minh ăn bốc”… người Thái đen Việt Nam ở Sơn La thì trong mâm cơm: Mỗi người bao giờ cũng có bát con riêng, 1 cái thìa, 1 đôi đũa… riêng ăn cơm nếp xôi thì “bốc” (tay đã rửa sạch); chỉ khi ăn cơm tẻ thì xới ra bát, lấy ăn thì xúc, chứ không quen “và” như người Kinh.
Ăn
canh thường không “chan” mà dùng thìa múc đưa thẳng vào miệng. Bát chấm
mặn thường là muối ớt cộng mắc khén (hạt tiêu rừng) hoặc bát nước chấm
pha chế (nậm pịa khi ăn thịt trâu, bò, dê). Các món rau trong mâm cơm
Thái: ½ là rau rừng (phắc ven,… có tới 80 loại), số rau trồng ở xuồn
phỏm (vườn gầy)… như rau cải (phắc cát), các loại củ quả bầu bí, mướp,
cà… tất cả đều được đồ chín (nửng) kể cả rêu, măng, mùa xuân có món
“măng đắng”, mộc nhĩ, nấm các loại, canh măng chua (nậm xổm đanh), món
“xổm” ghém, rau sống, rau hoa chuối nộm…
Tục kin xổm (món chua) đủ cả “kin xổm, kin van, kin xúc, kin chip, (chua, ngọt, chín, sống) rồi món “tương thối”. Với người Thái “cơm trắng, khúc cá bạc” là biểu tượng của no đủ hạnh phúc. Các món ngon là “pa pỉnh” (cá nướng kẹp), pa dảng là cá sấy trên dàn bếp, pa mốc (vùi tro), cùng với “pho pa”: Các loại cá tép, trạch, ruột cá lớn gói cùng húng chó, hành sả vùi tro nóng ăn rất thơm ngon, pa óm (cá nấu), pa tổm (cá luộc)… với các loại cá nheo (pa cao), cá quả (pa con), cá trê (pa đúc)… pa cỏi (lên men chua) món gỏi (cỏi hắn) với quan niệm “xép nhứa kin nhứa ma, xép pa kin pa cỏi” (thèm thịt ăn thịt chó, thèm cá ăn cá gỏi).
Các món mắm cá (mẳm pa) mắm tôm (mẳn củng), mắm từ những con bọ nước (mẳn pa dí), mắm tắc ten (châu chấu)… Các món thịt: Như nhứa đảng (hong khói) pỉnh chí (nướng), mản (nướng bằng xiên); thịt con hoẵng (tô phan) làm “lạp” trộn với măng chua, chấm nậm pịa (đoản nước bắt phèo, một thức đặc sản “nhứa quai tộm nậm pịa, thuổi lạp têm chem” (thịt trâu luộc, nậm pịa, bát lạp đầy ắp). Mâm cỗ thường khoái món tiết canh, tiết luộc… ngoài ra có món “nhứa min” (thịt thối): trộn gia vị cho vào ống, đốt chín thành một thứ thịt nhuyễn nặng mùi rất hợp khẩu vị. Các món gia vị thường nhật là ớt, mắc khén (hạt tiêu rừng) củ sả, gừng, riềng, hành tỏi, rau thơm… điển hình là món “chéo” để chấm.
Món canh Thái: Ưa dùng bột gạo để nấu canh, tạo cho canh ngọt sánh. Cơm bản Thái: Thường ngày ăn bữa chính vào buổi tối. Sáng ra ăn lót dạ (bốc ít xôi, chấm muối ớt) bữa trưa thường ăn ở nơi làm việc (ngoài đồng, trên nương. Ăn đơn giản gọn nhẹ gồm xôi, ít rau chấm muối ớt, ít thịt cá khô, nướng…). Bữa ăn tối là bữa cơm đầy đủ các thành viên trong gia đình. “ăn trông nồi ngồi trông hướng” khá trật tự nề nếp (bài bản): Chủ nhà ngồi chính giữa trông ra hướng nhà, phụ nữ ngồi phía trái, trai phía phải, con rể và khách ngồi phía sau (đối diện với chủ nhà). Các món đặc biệt là dành cho trẻ con (nhái nướng, nhái ôm măng, đùi gà, miếng cá ngon). Nếu trong mâm có món thịt gà thì: Đầu, cánh, chân là dành cho ông chủ, lòng cổ xương nấu canh măng chua…
Tục kin xổm (món chua) đủ cả “kin xổm, kin van, kin xúc, kin chip, (chua, ngọt, chín, sống) rồi món “tương thối”. Với người Thái “cơm trắng, khúc cá bạc” là biểu tượng của no đủ hạnh phúc. Các món ngon là “pa pỉnh” (cá nướng kẹp), pa dảng là cá sấy trên dàn bếp, pa mốc (vùi tro), cùng với “pho pa”: Các loại cá tép, trạch, ruột cá lớn gói cùng húng chó, hành sả vùi tro nóng ăn rất thơm ngon, pa óm (cá nấu), pa tổm (cá luộc)… với các loại cá nheo (pa cao), cá quả (pa con), cá trê (pa đúc)… pa cỏi (lên men chua) món gỏi (cỏi hắn) với quan niệm “xép nhứa kin nhứa ma, xép pa kin pa cỏi” (thèm thịt ăn thịt chó, thèm cá ăn cá gỏi).
Các món mắm cá (mẳm pa) mắm tôm (mẳn củng), mắm từ những con bọ nước (mẳn pa dí), mắm tắc ten (châu chấu)… Các món thịt: Như nhứa đảng (hong khói) pỉnh chí (nướng), mản (nướng bằng xiên); thịt con hoẵng (tô phan) làm “lạp” trộn với măng chua, chấm nậm pịa (đoản nước bắt phèo, một thức đặc sản “nhứa quai tộm nậm pịa, thuổi lạp têm chem” (thịt trâu luộc, nậm pịa, bát lạp đầy ắp). Mâm cỗ thường khoái món tiết canh, tiết luộc… ngoài ra có món “nhứa min” (thịt thối): trộn gia vị cho vào ống, đốt chín thành một thứ thịt nhuyễn nặng mùi rất hợp khẩu vị. Các món gia vị thường nhật là ớt, mắc khén (hạt tiêu rừng) củ sả, gừng, riềng, hành tỏi, rau thơm… điển hình là món “chéo” để chấm.
Món canh Thái: Ưa dùng bột gạo để nấu canh, tạo cho canh ngọt sánh. Cơm bản Thái: Thường ngày ăn bữa chính vào buổi tối. Sáng ra ăn lót dạ (bốc ít xôi, chấm muối ớt) bữa trưa thường ăn ở nơi làm việc (ngoài đồng, trên nương. Ăn đơn giản gọn nhẹ gồm xôi, ít rau chấm muối ớt, ít thịt cá khô, nướng…). Bữa ăn tối là bữa cơm đầy đủ các thành viên trong gia đình. “ăn trông nồi ngồi trông hướng” khá trật tự nề nếp (bài bản): Chủ nhà ngồi chính giữa trông ra hướng nhà, phụ nữ ngồi phía trái, trai phía phải, con rể và khách ngồi phía sau (đối diện với chủ nhà). Các món đặc biệt là dành cho trẻ con (nhái nướng, nhái ôm măng, đùi gà, miếng cá ngon). Nếu trong mâm có món thịt gà thì: Đầu, cánh, chân là dành cho ông chủ, lòng cổ xương nấu canh măng chua…
Có khách:
Uống rượu cất (lẩu xiêu) theo ông chủ: 1 chén rượu húp một thìa canh
măng chua… Nói chung bữa cơm bản là bữa cơm bình dân, đạm bạc. Chủ lực
vẫn là món cơm xôi nếp, măng và rau rừng là món hàng ngày, thức ăn chỉ
là đưa đà để ăn được nhiều cơm (no). Tháng 3 ngày tám, thiếu gạo thường
độn thêm sắn (nạo) ngô hoặc ăn thêm củ mài đào trên rừng. Mùa nước lên
có thêm món cá, sang xuân săn được con chim, con don, con dím… bổ sung
cho món ăn…
Thịt lợn, thịt trâu phải là có ma chay, cưới xin, tết nhất, cúng nhà mới… Dẫu sao thì bữa cơn bản Thái thời 1960 ở Sơn La vẫn là bữa ăn no đủ, ngon hơn hẳn bữa ăn thời HTXNN của người Kinh dưới xuôi một thời ăn công điểm là chính.
Cơm Tàu, cơm Tây chẳng tày cơm bản Bát “khẩu hang” tháng 9 mẹ để phần Ăn bít tết, lẩu dê… chẳng chê cá nướng Món canh chua: Tay chị gái hái măng. Ơi cơm bản ta ăn trên sàn gió Cha gật gù nâng chén “lẩu xiêu” Mẹ ân cần gắp trám đen vừa bổ Chị đẩy sang đĩa “chéo”…cười yêu.
Thịt lợn, thịt trâu phải là có ma chay, cưới xin, tết nhất, cúng nhà mới… Dẫu sao thì bữa cơn bản Thái thời 1960 ở Sơn La vẫn là bữa ăn no đủ, ngon hơn hẳn bữa ăn thời HTXNN của người Kinh dưới xuôi một thời ăn công điểm là chính.
Bài 3: CƠM BẢN
Cơm Tàu, cơm Tây chẳng tày cơm bản Bát “khẩu hang” tháng 9 mẹ để phần Ăn bít tết, lẩu dê… chẳng chê cá nướng Món canh chua: Tay chị gái hái măng. Ơi cơm bản ta ăn trên sàn gió Cha gật gù nâng chén “lẩu xiêu” Mẹ ân cần gắp trám đen vừa bổ Chị đẩy sang đĩa “chéo”…cười yêu.
Trên
nhà sàn khi nắng chiều đã tắt Trâu về chuồng mõ lốc cốc tới khuya Lũ
Điêu Điếu ngoài vườn xoài léo nhéo Chõ xôi đơm thơm nức gạo đầu mùa.
Và ai đó vừa đi ngang ngõ Dải khăn Piêu tung vương khói chiều xanh
Rừng trầm mặc, con nai vàng nào “tác” Mùi ấm no bên bếp lửa quây quần
Thuận Châu hè 1965
(Tặng Lò Văn Cậy) (1) Bản Nà Nghịu thời trẻ trai tôi ở Sớm đi nương, chiều chài lưới trên sông Em ra suối hái Bon, xúc ốc Tối ăn canh Bon ngứa cổ, nghẹn ngùng… Em thầm nói: Thương anh Hà Nội Phải ăn cơm mường bản chưa quen Tôi lặng lẽ nắm xôi, chấm muối Húp canh Bon, nhìn đôi mắt đen… Đêm bản nhỏ trăng nhòm cửa liếp Em ngồi trên khung cửi đưa thoi Tôi ngồi tập vót nan đan “lếp” (2) Bếp lửa khuya bốn mắt sáng ngời…
Bài 4: CANH BON
(Tặng Lò Văn Cậy) (1) Bản Nà Nghịu thời trẻ trai tôi ở Sớm đi nương, chiều chài lưới trên sông Em ra suối hái Bon, xúc ốc Tối ăn canh Bon ngứa cổ, nghẹn ngùng… Em thầm nói: Thương anh Hà Nội Phải ăn cơm mường bản chưa quen Tôi lặng lẽ nắm xôi, chấm muối Húp canh Bon, nhìn đôi mắt đen… Đêm bản nhỏ trăng nhòm cửa liếp Em ngồi trên khung cửi đưa thoi Tôi ngồi tập vót nan đan “lếp” (2) Bếp lửa khuya bốn mắt sáng ngời…
Rồi tôi đi biết bao xứ sở Vẫn nhớ về Sông
Mã quê em Chợt thèm món món canh Bon ngứa
cổ Để thưởng người canh cửi đêm đêm.
(1) Lò Văn Cậy (1928 - 1944) nhà thơ Thái Quê Sốp Cộp, huyện Sông Mã
(2) “Lếp”: Giỏ đeo bên hông của gái Thái
Người thức giấc giữa mây ngàn gió núi Hồn ngỡ là bay với trăng sao * Về kinh xa bản xa Mường Đêm mơ tiếng suối bên giường chảy quanh. Chao ôi, các cụ ta có câu “đêm năm (bằng) năm ở”… thế thì vào những năm 60 (thế kỷ 20) đêm ngủ ở bản Thái là lý tưởng nhất. Nhà sàn cao ráo, thoáng mát: Đầu gối núi, chân đạp sông… 1 anh bạn tôi (Phạm Văn Cống - quê Thanh Hóa) có 4 câu thơ vui về một thời hoang sơ để nhớ. Về đây công tác xã Chiềng Hoa Đêm đêm nằm gối thác Sông Đà Bởi tiếng Thái Mèo chưa thông thạo Phải người phiên dịch hóa “chuyên gia” (Hóa chuyên gia) *
Cán bộ xuống “cắm bản” được xếp ngủ một gốc “Quản” đệm dày, chăn mới, màn 1 bộ đội xanh lá cây, thì cán bộ ai chả có 1 chiếc để chống muỗi Anôphen (phòng sốt rét), phong tục kiêng màu trắng (có tang) Ngủ bản, đêm thao thức nhớ quê, lên ở cái xứ “trâu gõ mõ, chó trèo thang, nước giã gạo” với tiếng “chàng đêm nện cối đều đều suối xa”, chập chờn với trăng nhòm qua vách liếp… Cách vài mét là màn đen cô em gái chủ nhà tuổi trăng tròn “kẻ xuộng xựa” (ngủ truồng) đêm nóng nhoài ra ngoài màn da thịt trắng ngần như thần vệ nữ. Ngủ bản được nghe tiếng gà gáy sang canh, chim cu gù bên mái, lợn ủn ỉn dưới gầm sàn, ngựa gõ móng trong tàu ngựa, vài tiếng chim cú vang lên phía Pa heo (rừng ma) nghe ghê rợn…
Ngủ bản, khuya khuya khi bếp lửa đã tàn, vợ chồng nhà anh chị chủ yêu nhau làm tình cả mặt sàn nhẹ rung lên phấp phồng hơi thở… Ngủ bản: Phía rừng xa vang về tiếng Nai tác, hoẵng kêu gọi bạn tình xao xuyến hồn trai chưa vợ. Ngủ bản: Con mối vách (Thạch sùng) tặc lưỡi đuổi nhau như đang thở than “ai đó giầu như Vương Khải - Thạch Sùng cũng có phen tường xiêu, mái đổ…” Ngủ bản: Hư hư thực thực, nhớ nhớ quên quên - rồi thiếp đi một giấc thanh thản sau một ngày lao động (đi nương, ra ruộng, đánh lưới trên sông, mệt mỏi, vô tư…) Chao ôi, ai đó ở lầu son gác tía nơi Thủ Đô - Phố thị ồn ào hiểu sao được ngủ bản? Và chao ôi, ai đó nghèo hèn culi, đĩ điếm nơi vỉa hè, gầm cầu có hay đâu ngủ bản?
Chao ôi, sung sướng gì bằng ai đó có tuần trăng mật ở bản? khi đôi lứa thanh tân lặng lẽ chui vào cái buồng màn đen kín mít đó là bóng đêm, huyền diệu “tay quờ tay, chân quặp chân, môi kề môi, thân đè thân với hơi thở nồng, đó là vườn địa đàng nơi nhà sàn bếp lửa “một mái nhà gianh hai trái tim vàng, một con suối nhỏ” để mà yêu, mà hiến dâng, mà thụ hưởng hương vị ngọt ngào thanh xuân bốc lửa…” Ngủ bản, khi yêu đã mệt lử rồi… là êm đềm hơi thở giữa không khí trong lành, thanh bình… mà biết bao người (kể cả tỉ phú) mơ mà đâu dễ có được? Ngủ bản, là duyên phận, là trời cho, như ta được kho báu mà ta đâu đã hiểu được?
Than ôi, tiếc thay, tiếc thay… được mấy ngày ngủ bản?!
Sơn La hiện nay (2012) là tỉnh vùng núi Tây bắc Việt Nam, có diện tích 14,125km2 (= 4,27% tổng diện tích cả nước), có biên giới chung với Lào 250 km, gồm 1 thành phố, 10 huyện với 12 dân tộc. Dân số điều tra 1/4/2009 là 1.080.641 người. Lịch sử: Phần lớn tỉnh Sơn La ngày nay gồm TP Sơn La, huyện Yên Châu, Mộc Châu, Mai Sơn, Sông Mã, Thuận Châu vào trước năm 1479 là lãnh thổ của Vương Quốc Bồn Nam (gồm cả Tương Dương, Kỳ Sơn của Nghệ An; Quan Hóa, Quan Sơn Mường Lát của Thanh Hóa, tỉnh Hủa Phăn của Lào).
Năm 1479 Sơn La được chính thức nhập vào Đại Việt, thời vua Lê Thánh Tông và thuộc xứ Hưng Hóa. 24/5/1886 thành lập Châu Sơn La (thuộc phủ Gia Hưng, tỉnh Hưng Hóa) tách từ Hưng Hóa thành cấp tương với tỉnh. 9.9.1891 thuộc Đạo quan binh 4. 27/2/1892 thành lập tiểu quân khu Vạn Bú gồm 2 phủ, 8 châu. 10/10/1895 thành lập tỉnh Vạn Bú, tỉnh lỵ ở Vạn Bú (Tạ Bú) trên bến sông Đà thuộc huyện Mường La ngày nay. 23/8/1904 đổi tên thành tỉnh Sơn La, tỉnh lỵ về như bây giờ.
Sau 1946: Pháp chuyển Sơn La cộng với Lai Châu và Phong Thổ lập xứ Thái tự trị, do Bạc cầm Quý làm tỉnh trưởng Sơn La. 1948 - 1953 thuộc LK Việt Bắc do tướng Chu Văn Tấn cầm đầu (Sơn La có 6 huyện Mường La, Thuận Châu, Phù Yên, Mai Sơn, Yên Châu, Mộc Châu). 1953 - 1955 thuộc khu Tây Bắc. 1955 - 1962 thuộc khu tự trị Thái Mèo. 1962 - 1975 tái lập tỉnh thuộc khu tự trị Tây Bắc: có 7 huyện, thêm Quỳnh Nhai và Sông Mã còn Phù Yên chuyển về tỉnh Nghĩa Lộ.
Bài 5: NGỦ BẢN *
Người thức giấc giữa mây ngàn gió núi Hồn ngỡ là bay với trăng sao * Về kinh xa bản xa Mường Đêm mơ tiếng suối bên giường chảy quanh. Chao ôi, các cụ ta có câu “đêm năm (bằng) năm ở”… thế thì vào những năm 60 (thế kỷ 20) đêm ngủ ở bản Thái là lý tưởng nhất. Nhà sàn cao ráo, thoáng mát: Đầu gối núi, chân đạp sông… 1 anh bạn tôi (Phạm Văn Cống - quê Thanh Hóa) có 4 câu thơ vui về một thời hoang sơ để nhớ. Về đây công tác xã Chiềng Hoa Đêm đêm nằm gối thác Sông Đà Bởi tiếng Thái Mèo chưa thông thạo Phải người phiên dịch hóa “chuyên gia” (Hóa chuyên gia) *
Cán bộ xuống “cắm bản” được xếp ngủ một gốc “Quản” đệm dày, chăn mới, màn 1 bộ đội xanh lá cây, thì cán bộ ai chả có 1 chiếc để chống muỗi Anôphen (phòng sốt rét), phong tục kiêng màu trắng (có tang) Ngủ bản, đêm thao thức nhớ quê, lên ở cái xứ “trâu gõ mõ, chó trèo thang, nước giã gạo” với tiếng “chàng đêm nện cối đều đều suối xa”, chập chờn với trăng nhòm qua vách liếp… Cách vài mét là màn đen cô em gái chủ nhà tuổi trăng tròn “kẻ xuộng xựa” (ngủ truồng) đêm nóng nhoài ra ngoài màn da thịt trắng ngần như thần vệ nữ. Ngủ bản được nghe tiếng gà gáy sang canh, chim cu gù bên mái, lợn ủn ỉn dưới gầm sàn, ngựa gõ móng trong tàu ngựa, vài tiếng chim cú vang lên phía Pa heo (rừng ma) nghe ghê rợn…
Ngủ bản, khuya khuya khi bếp lửa đã tàn, vợ chồng nhà anh chị chủ yêu nhau làm tình cả mặt sàn nhẹ rung lên phấp phồng hơi thở… Ngủ bản: Phía rừng xa vang về tiếng Nai tác, hoẵng kêu gọi bạn tình xao xuyến hồn trai chưa vợ. Ngủ bản: Con mối vách (Thạch sùng) tặc lưỡi đuổi nhau như đang thở than “ai đó giầu như Vương Khải - Thạch Sùng cũng có phen tường xiêu, mái đổ…” Ngủ bản: Hư hư thực thực, nhớ nhớ quên quên - rồi thiếp đi một giấc thanh thản sau một ngày lao động (đi nương, ra ruộng, đánh lưới trên sông, mệt mỏi, vô tư…) Chao ôi, ai đó ở lầu son gác tía nơi Thủ Đô - Phố thị ồn ào hiểu sao được ngủ bản? Và chao ôi, ai đó nghèo hèn culi, đĩ điếm nơi vỉa hè, gầm cầu có hay đâu ngủ bản?
Chao ôi, sung sướng gì bằng ai đó có tuần trăng mật ở bản? khi đôi lứa thanh tân lặng lẽ chui vào cái buồng màn đen kín mít đó là bóng đêm, huyền diệu “tay quờ tay, chân quặp chân, môi kề môi, thân đè thân với hơi thở nồng, đó là vườn địa đàng nơi nhà sàn bếp lửa “một mái nhà gianh hai trái tim vàng, một con suối nhỏ” để mà yêu, mà hiến dâng, mà thụ hưởng hương vị ngọt ngào thanh xuân bốc lửa…” Ngủ bản, khi yêu đã mệt lử rồi… là êm đềm hơi thở giữa không khí trong lành, thanh bình… mà biết bao người (kể cả tỉ phú) mơ mà đâu dễ có được? Ngủ bản, là duyên phận, là trời cho, như ta được kho báu mà ta đâu đã hiểu được?
Than ôi, tiếc thay, tiếc thay… được mấy ngày ngủ bản?!
Bài 6 SƠN LA XƯA
Sơn La hiện nay (2012) là tỉnh vùng núi Tây bắc Việt Nam, có diện tích 14,125km2 (= 4,27% tổng diện tích cả nước), có biên giới chung với Lào 250 km, gồm 1 thành phố, 10 huyện với 12 dân tộc. Dân số điều tra 1/4/2009 là 1.080.641 người. Lịch sử: Phần lớn tỉnh Sơn La ngày nay gồm TP Sơn La, huyện Yên Châu, Mộc Châu, Mai Sơn, Sông Mã, Thuận Châu vào trước năm 1479 là lãnh thổ của Vương Quốc Bồn Nam (gồm cả Tương Dương, Kỳ Sơn của Nghệ An; Quan Hóa, Quan Sơn Mường Lát của Thanh Hóa, tỉnh Hủa Phăn của Lào).
Năm 1479 Sơn La được chính thức nhập vào Đại Việt, thời vua Lê Thánh Tông và thuộc xứ Hưng Hóa. 24/5/1886 thành lập Châu Sơn La (thuộc phủ Gia Hưng, tỉnh Hưng Hóa) tách từ Hưng Hóa thành cấp tương với tỉnh. 9.9.1891 thuộc Đạo quan binh 4. 27/2/1892 thành lập tiểu quân khu Vạn Bú gồm 2 phủ, 8 châu. 10/10/1895 thành lập tỉnh Vạn Bú, tỉnh lỵ ở Vạn Bú (Tạ Bú) trên bến sông Đà thuộc huyện Mường La ngày nay. 23/8/1904 đổi tên thành tỉnh Sơn La, tỉnh lỵ về như bây giờ.
Sau 1946: Pháp chuyển Sơn La cộng với Lai Châu và Phong Thổ lập xứ Thái tự trị, do Bạc cầm Quý làm tỉnh trưởng Sơn La. 1948 - 1953 thuộc LK Việt Bắc do tướng Chu Văn Tấn cầm đầu (Sơn La có 6 huyện Mường La, Thuận Châu, Phù Yên, Mai Sơn, Yên Châu, Mộc Châu). 1953 - 1955 thuộc khu Tây Bắc. 1955 - 1962 thuộc khu tự trị Thái Mèo. 1962 - 1975 tái lập tỉnh thuộc khu tự trị Tây Bắc: có 7 huyện, thêm Quỳnh Nhai và Sông Mã còn Phù Yên chuyển về tỉnh Nghĩa Lộ.
Sau
khi giải thể khu tự trị Tây Bắc, Sơn La nhập lại 2 huyện Phù Yên, Bắc
Yên của Nghĩa Lộ giải thể. Sơn La- xứ Thái xưa là 1 vùng biệt lập do
núi non hiểm trở, lại là đường mòn luồn vùng, đi theo dọc 2 bờ sông Đà,
sông Mã, ma thiêng nước độc “nước Sơn La, ma Vạn Bú” ở xuôi chẳng ai lên
đó làm gì. Đó là nơi cai trị của các vị “Chẩu Mường” hướng về vua Lào ở
Luông Pha Bang là chính, thi thoảng có giao lưu với người kinh qua rẻo
Mường Lò (Nghĩa Lộ)… phải chăng do ở biệt lập lâu đời như thế nên người
Thái ở đây còn giữ được khá nguyên vẹn bản sắc dân tộc mình sau 1000 năm
sang Việt Nam cư trú?
“Sông Mã xa rồi Tây Tiến ơi Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi Sài Khao, sương lấp đoàn quân mỏi Mường Lát hoa về trong đêm hơi”.
Đó là đoạn sông Mã (sông Ngựa) ở đoạn giáp ranh từ Sầm Nưa (Lào) đổ vào Thanh Hóa (Mường Lát) kề với Xuân Nha Sơn La… còn đoạn trên gọi theo dân bản địa (Thái) là Nậm Ma (sông Chó). Sông Mã có 2 nguồn: Nguồn thứ nhất từ núi Tuần Giáo (nam tỉnh Điện Biên) chảy theo hướng Tây bắc - đông nam qua huyện sông Mã (Sơn La) rồi qua lãnh thổ Lào. Nguồn thứ 2 từ núi “Pu Xam Sao” (núi 3 cô gái)… cả 2 nguồn này đều đổ về Thanh Hóa từ Sầm Nưa, rồi giao lưu với sông Chu (sông Trâu) đổ ra vịnh Bắc Bộ, tất cả dài 512km, trong đó trên lãnh thổ Việt Nam 410km, qua Lào là 102km. Tên gọi: Dân gian (sông Mã) vì dòng nước chảy xiết như “ngựa phi”. Tuy nhiên theo n/c về từ nguyên học chữ “Mã” là “Mẹ” - nghĩa là sông lớn như. (Ở Lào mè khoỏng = MêKông, ở ta sông Hồng là sông cái). Sử Việt gọi sông Mã là “Lỗi Giang” .Bên Lào là Nậm Mà.
Bài 7: SÔNG CHÓ
“Sông Mã xa rồi Tây Tiến ơi Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi Sài Khao, sương lấp đoàn quân mỏi Mường Lát hoa về trong đêm hơi”.
Đó là đoạn sông Mã (sông Ngựa) ở đoạn giáp ranh từ Sầm Nưa (Lào) đổ vào Thanh Hóa (Mường Lát) kề với Xuân Nha Sơn La… còn đoạn trên gọi theo dân bản địa (Thái) là Nậm Ma (sông Chó). Sông Mã có 2 nguồn: Nguồn thứ nhất từ núi Tuần Giáo (nam tỉnh Điện Biên) chảy theo hướng Tây bắc - đông nam qua huyện sông Mã (Sơn La) rồi qua lãnh thổ Lào. Nguồn thứ 2 từ núi “Pu Xam Sao” (núi 3 cô gái)… cả 2 nguồn này đều đổ về Thanh Hóa từ Sầm Nưa, rồi giao lưu với sông Chu (sông Trâu) đổ ra vịnh Bắc Bộ, tất cả dài 512km, trong đó trên lãnh thổ Việt Nam 410km, qua Lào là 102km. Tên gọi: Dân gian (sông Mã) vì dòng nước chảy xiết như “ngựa phi”. Tuy nhiên theo n/c về từ nguyên học chữ “Mã” là “Mẹ” - nghĩa là sông lớn như. (Ở Lào mè khoỏng = MêKông, ở ta sông Hồng là sông cái). Sử Việt gọi sông Mã là “Lỗi Giang” .Bên Lào là Nậm Mà.
Sơn
La gọi “Nậm Ma” (Mẹ là Êm) “ma” là con chó - có lẽ vì ở thượng nguồn
dốc chảy xiết kêu như chó sủa. Sông Mã chảy về đến Nà Nghịu (huyện Sông
Mã Sơn La) rông cỡ con sông Cầu, 2 bên bớ là đồi núi cao vút không có
đê, dòng sông khúc khuỷu, mùa cạn lòng sông trơ những tảng đá gộc, đã
lồi đầu, có đoạn có thể lội bộ qua được để ta lại nhớ câu “sống chụ”.
* Phôm dú hua lứm cấu chắng lứm chụ Cánh lứm chái nớ! Cẩu chí lứm cánh xíp chí lứm Nậm Ma hảnh to đe chắng lứm * Tóc trên đầu búi ngược (tăng cẩu) hãy Quên bạn tình, hãy quên anh yêu! Chín sắp quên và mười sắp quên Sông Mã cạn bằng lòng đĩa, hãy quên. Mùa cạn này, đêm đêm lũ con trai từ bản Nà Hin bên sông lội tắt sang bản Nà Nghịu “chọc sàn” tìm bạn tình. Đó cũng là mùa các cô gái ra sông vớt rêu (1 món ăn đặc sản): “Sông nhiều rêu, nhiều cá Núi nhiều thú, nhiều măng Chiều bóng anh che sông Sớm mắt em lóng lánh…”
Ngồi ở bên sông ta như thấy cái luân hồi của ta. Tháng 6, mưa lớn thượng nguồn… chiều qua còn như một dòng sông chết (cạn bằng lòng đĩa) mà sớm nay tất cả như bừng lên ầm ầm gầm réo hơn cả tiếng chó sủa, ngựa phi. * Bó Áy Khảm nậm Ma khi khon Nhắng xương pánh hảu mon vậy thả đé nớ! * Hoa Áy dập dờn trôi ngang sông Mã Còn thương nhau xin sắp gối riêng chờ. (Hoa Áy vờn trôi ngang sông Mã Còn thương, tay gối lả riêng chờ) *
Có thấy hồn lau nẻo bến bờ Có nhớ dáng người trên độc mộc Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa.
* Phôm dú hua lứm cấu chắng lứm chụ Cánh lứm chái nớ! Cẩu chí lứm cánh xíp chí lứm Nậm Ma hảnh to đe chắng lứm * Tóc trên đầu búi ngược (tăng cẩu) hãy Quên bạn tình, hãy quên anh yêu! Chín sắp quên và mười sắp quên Sông Mã cạn bằng lòng đĩa, hãy quên. Mùa cạn này, đêm đêm lũ con trai từ bản Nà Hin bên sông lội tắt sang bản Nà Nghịu “chọc sàn” tìm bạn tình. Đó cũng là mùa các cô gái ra sông vớt rêu (1 món ăn đặc sản): “Sông nhiều rêu, nhiều cá Núi nhiều thú, nhiều măng Chiều bóng anh che sông Sớm mắt em lóng lánh…”
Ngồi ở bên sông ta như thấy cái luân hồi của ta. Tháng 6, mưa lớn thượng nguồn… chiều qua còn như một dòng sông chết (cạn bằng lòng đĩa) mà sớm nay tất cả như bừng lên ầm ầm gầm réo hơn cả tiếng chó sủa, ngựa phi. * Bó Áy Khảm nậm Ma khi khon Nhắng xương pánh hảu mon vậy thả đé nớ! * Hoa Áy dập dờn trôi ngang sông Mã Còn thương nhau xin sắp gối riêng chờ. (Hoa Áy vờn trôi ngang sông Mã Còn thương, tay gối lả riêng chờ) *
Có thấy hồn lau nẻo bến bờ Có nhớ dáng người trên độc mộc Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa.
Lũ về, sớm mai khi con chim Tăng Ló bên sông réo gọi, các chàng rể (lụ khươi) lò mò lội ven bờ “xem” các cái “đó” mà chàng ta “đặt” tối hôm trước “chờ nước lên” chắc mẩm sẽ vớ được vài con cá măng, cá chiên to hăng nước đầu mùa không may chui vào “đó” (lờ to) làm bữa ngon cho dân bản. Lũ về, mình là trai Đình Bảng, từ Hà Nội lên thượng nguồn Tây Tiến cái gì cũng lạ, cũng bỡ ngỡ, nửa đêm về sáng giật mình nghe sông réo… sớm mai ra bờ sông trông dòng sông chảy xiết, trong lòng lại vang lên khúc Trầm hùng của nhạc sĩ Đỗ Nhuận. “Hồng Hà mênh mông trôi cát tới chân làng quê”…
Còn ở đây thì sông đổ ầm ầm, qua các ghềnh đá đổ thác bọt tung trắng
xóa cứ như bờm đàn ngựa bạch đang phi hết tốc độ xông ra chiến trường
cùng bom rơi pháo nổ vang rền, thật đúng là “Sông Mã gầm lên khúc độc
hành”… Lũ lên nhanh là lũ ống lũ quét cỏ cây hai bờ được một phen dọn
sạch đôi bờ đất chỗ lỡ, chỗ bồi, bãi ngô, ven sông lại được phen tắm phù
sa trồi lên xanh mởn… Sau vài ba tiếng lũ lên cuồng nộ, thượng nguồn
dứt mưa, thì con sông Mã “ngựa phi” lại trở thành Nậm Ma (chó sủa) ào
ào, tấm tắc thân quen như con mực, con vện về nằm ngang dưới chân cầu
thang, thật là: Ai lên Tây Tiến mùa xuân ấy Hồn về Sầm Nứa chẳng về
xuôi 29/2/2012
Bài 8: ĐÁM CƯỚI NGƯỜI THÁI
Ở người Thái: con gái khi lên 13 tuổi, trai 15 tuổi thường tổ chức nhuộm răng đen. Lấy cây “mạy cù”, mọc ở núi đá, đốt lên khói hơ vào miếng mai sắt thành dọt nước, trai gái nắm tay nhau, kể anh chị em. Trai lấy ngón tay miết giọt nước trên mai (cái mai đào đất) tra vào răng gái, gái tra vào răng trai. Sau đó hai người nắm tay nhau xuống thang đến bậc cuối, cùng nhảy xuống. Từ đấy trở thành trai gái thiếu niên. Từ đấy trở đi mới được ra chơi “Hạn Khuống” hát giao duyên tìm hiểu nhau (nghĩa là sang tuổi cập kê):
*Xíp pi ủa chắng dựt pên sao Chái chắng dáo pên báo Xíp xam chắng hụ thi bú Xíp xí chắng hụ hú khẻo xóư chi son sao Pánh há chắng hụ tắt xứa hổm nốm Hụ hom phôn dệt chọng Dóng Khửn khuống đang pháy * Mười tuổi em đang lớn thành gái Anh cũng lớn thành trai 13 tuổi em biết bắt cá suối 14 tuổi biết nhuộm răng đen làm duyên Biết may áo che vú Biết dành tóc làm độn Óng ả lên sàn nhóm lửa Khi 2 người tỏ tình gọi là “ổ báo sao”.
Tiêu chuẩn là con gái phải biết se sợi, dệt vải, con trai phải biết đan lát những đồ dùng trong nhà. Gái sau khi có chồng con phải lo quần áo mặc, chăn đệm nằm cho chồng con. Trai phải lo tự túc đủ các thứ đồ dùng lặt vặt để đựng thóc gạo, rau, thịt cá, đồ dùng nấu cơm.v.v…
Tục cưới xin: Sau khi
trai gái đã tìm hiểu “yêu nhau”, trai nói với bố mẹ đi tìm bà mối đến
thăm dò nhà gái (gọi là pay chóm), thuận thì đi đến: Lễ ăn hỏi: 1 đôi
gà to, vài ba bát gạo, rượu, bánh kẹo, hoa quả đưa sang nhà gái. Ở Quỳnh
Nhai cụ thể là: Đồ lễ dạm hỏi gồm: - Trầu 1 gói, vỏ trầu 1 gói, cau 5
kg - Thuốc lào 1 - 2kg, thuốc lá 1 - 2 tút. - Chè uống 2 - 3kg. -
Bánh kẹo tự chế 5 - 10kg. - Hoa quả 5 - 10kg. - 1 đôi gà (1 trống - 1
mái) 3 - 4kg. - 1 con lợn 45 - 50kg - Gạo nếp thơm (khẩu lương phửng )
15 - 20kg. - Gạo tẻ thơm (khẩu xẻ lạo lựu) 15 - 20kg. - Rượu gạo: 40 -
50 lít. Lễ dạm hỏi: (Lễ tham pặư). Đội hình: 10 chàng trai + 5 cô gái
sang nhà gái phục vụ cỗ bàn. - Thách cưới:
Khá nặng Ở Mường La, Thuận Châu (thời 1900 - 1970) ngoài rượu thịt , còn là 1 máy khâu 5 con bướm (TQ) 1 xe Favorit (980đồng lúc bấy giờ: Lương phó ty có 80đồng)… ngoài ra là: - Trầu 1 gói, vỏ trầu 1 gói, cau 5 kg - Thuốc lào 1 - 2kg. - Thuốc lá 100 - 200 bao. - Bánh kẹo 5 - 10kg. - Đường kính 5 - 10kg - Hoa quả 50 - 100kg. - Lợn béo 1 - 2 tạ - Rượu gạo ngon 200 - 300lít. - Gạo nếp ngon 1 - 2 tạ. - Gạo tẻ ngon 1 - 2 tạ. - Pa dăm (cá sấy rạch sườn) 10 - 20kg. - Pa giẳng (cá sấy nhỏ) 10 - 20 giỏ - Cá mắm 3 - 5kg đựng trong ống nứa. - Cá ướp 3 - 5kg (nhiều ống). Đám cưới được tiến hành trong 3 ngày 3 đêm.
Ngày 1: Chuẩn bị, dặn dò, cống nạp xong. Ngày 2 (đại lễ): Thường nhà trai chọn giờ xuất phát (tránh giờ Dần) lấy giờ Mão (chớ mẩu). Đi tiền trạm là 2 chàng trai “dò đường” tránh điềm xấu (có đám tang) để tránh. Đoàn đưa rể: Ông mối, bà mối, phù rể 2 người khiêng đệm, 1 người vác chiếu (1 cót mây và 1 chiếu cói), 1 người đeo chăn, 2 người khiêng lợn, 2 người khiêng các lồng gà, 2 người khiêng rau và các thực phẩm khác, 1 người gánh các ống cá ướp. Tất cả đều mặc đúng phong tục như áo cóm cúc bạc, áo dài (xửa luông), quần áo Thái nhuộm chàm láng củ nâu.
Riêng chàng rể đeo dao bên hông, vai khoác túi, 1 tay khoác nón Thái. Ông mối đội khăn xếp mặc áo dài the, quần lụa trắng. Bà mối mặc áo dài (xửa luông), tóc quấn vòng hoặc búi sau gáy, (đây là Thái trắng Quỳnh Nhai) pắn cẩu bứt láy. Có đội kèn “pí kẻo” vừa đi vừa đánh trống thổi kèn kèm pháo nổ… gây ồn ào phấn chấn. Nhà gái chọn giờ đón rể (giờ Thìn - chơ xi)… nhưng rể cũng phải được xem lá số hợp “mệnh” với vợ chồng, ông bà nội ngoại (ta nái, pú da). Tục té nước, ném quả me tròn, hạt bông vải vào đoàn nhà trai. 2 chàng phù rể bước lên cầu thang máng hẳư (gian bếp), nhà gái ngăn lối, phải lạy quỳ “xin phép” được giăng tấm vải đỏ ở phía bên khung cửa (gọi là cả hồng) ý chúc phúc nhà gái và báo là nhà đã có rể. Hai bà mối vào cửa ngồi xổm dâng 1 phong bì tiền dâng cưới đặt lên bàn. Nhà gái có 2 bà đại diện (thẩu nái) đem cơi rượu ra làm lễ đón nhận - rồi hai bên hát đối đáp.
Khá nặng Ở Mường La, Thuận Châu (thời 1900 - 1970) ngoài rượu thịt , còn là 1 máy khâu 5 con bướm (TQ) 1 xe Favorit (980đồng lúc bấy giờ: Lương phó ty có 80đồng)… ngoài ra là: - Trầu 1 gói, vỏ trầu 1 gói, cau 5 kg - Thuốc lào 1 - 2kg. - Thuốc lá 100 - 200 bao. - Bánh kẹo 5 - 10kg. - Đường kính 5 - 10kg - Hoa quả 50 - 100kg. - Lợn béo 1 - 2 tạ - Rượu gạo ngon 200 - 300lít. - Gạo nếp ngon 1 - 2 tạ. - Gạo tẻ ngon 1 - 2 tạ. - Pa dăm (cá sấy rạch sườn) 10 - 20kg. - Pa giẳng (cá sấy nhỏ) 10 - 20 giỏ - Cá mắm 3 - 5kg đựng trong ống nứa. - Cá ướp 3 - 5kg (nhiều ống). Đám cưới được tiến hành trong 3 ngày 3 đêm.
Ngày 1: Chuẩn bị, dặn dò, cống nạp xong. Ngày 2 (đại lễ): Thường nhà trai chọn giờ xuất phát (tránh giờ Dần) lấy giờ Mão (chớ mẩu). Đi tiền trạm là 2 chàng trai “dò đường” tránh điềm xấu (có đám tang) để tránh. Đoàn đưa rể: Ông mối, bà mối, phù rể 2 người khiêng đệm, 1 người vác chiếu (1 cót mây và 1 chiếu cói), 1 người đeo chăn, 2 người khiêng lợn, 2 người khiêng các lồng gà, 2 người khiêng rau và các thực phẩm khác, 1 người gánh các ống cá ướp. Tất cả đều mặc đúng phong tục như áo cóm cúc bạc, áo dài (xửa luông), quần áo Thái nhuộm chàm láng củ nâu.
Riêng chàng rể đeo dao bên hông, vai khoác túi, 1 tay khoác nón Thái. Ông mối đội khăn xếp mặc áo dài the, quần lụa trắng. Bà mối mặc áo dài (xửa luông), tóc quấn vòng hoặc búi sau gáy, (đây là Thái trắng Quỳnh Nhai) pắn cẩu bứt láy. Có đội kèn “pí kẻo” vừa đi vừa đánh trống thổi kèn kèm pháo nổ… gây ồn ào phấn chấn. Nhà gái chọn giờ đón rể (giờ Thìn - chơ xi)… nhưng rể cũng phải được xem lá số hợp “mệnh” với vợ chồng, ông bà nội ngoại (ta nái, pú da). Tục té nước, ném quả me tròn, hạt bông vải vào đoàn nhà trai. 2 chàng phù rể bước lên cầu thang máng hẳư (gian bếp), nhà gái ngăn lối, phải lạy quỳ “xin phép” được giăng tấm vải đỏ ở phía bên khung cửa (gọi là cả hồng) ý chúc phúc nhà gái và báo là nhà đã có rể. Hai bà mối vào cửa ngồi xổm dâng 1 phong bì tiền dâng cưới đặt lên bàn. Nhà gái có 2 bà đại diện (thẩu nái) đem cơi rượu ra làm lễ đón nhận - rồi hai bên hát đối đáp.
Lễ cưới linh đình 3 ngày. Rồi rể phải ở rể qua các chặng: - Khươi quản (ngủ một mình ở gian ngoài cùng) sau 1 - 2 năm mới được chung chăn gối (thời gian thử thách) - bị đuổi là mất hết. - Ở rể 1 - 3 năm. Có trường hợp không phải ở rể (do thỏa thuận 2 bên). Lễ thành hôn gọi là “xú phả”: Kết búi tóc ngược “tăng cẩu”: Nhà trai đem đến 1 đôi vòng tay bạc, 2 nhẫn, 1 đôi hoa tai, châm cài tóc và 2 độn tóc gói vào sải thổ cẩm. Lễ tạ ơn mẹ vợ phải có 1 đôi vòng tay bạc và 5 đồng bạc trắng. Biếu bố vợ gọi là tiền “rổ cá, rổ thịt” cùng khoảng lễ đó gọi là “tạ ơn dòng sữa mẹ đã nuôi con và ơn cha đã kiếm cá, thịt về nuôi con khôn lớn”.
Bên nhà gái phải có màn, thường dùng vải dày nhuộm đen chàm, có đệm và chăn gối. Sau khi “tằng cầu” bà nào tốt số thì đưa 2 vợ chồng vào nắm tay nhau trong màn (người Kinh là vào rải chiếu). Lễ cưới Thái tốn kém, ở rể khổ ải như một thời làm nô lệ (cuông nhốc dưới chế chế độ Phìa Tạo).
Bài 9: CẦU VÀO BẢN
“Mường của anh có cầu gang, cầu sắt Bản của em có cầu lim lõi chắc Cầu lõi chắc bắc đôi cho anh qua lại Thăm nhau dù nắng mưa không gì ngại” - Cầm Biêu Chao, “về bản” đúng như nhà thơ của bản đã tả “Bản của em và Mường của ta/ đường đi lại quanh có uốn khúc/ đường đi mãi hết đèo lại dốc/ đường đi qua rừng dướng, luồn rừng giang/ và đi theo con suối về làng/ dòng suối nhỏ chảy quanh bụi nhót/ rồi chảy lọt giàn dưa…”
Chao, bản trước mặt là sông, bên hông bản là suối. Sông buổi sớm như mặt gương phẳng lặng cho ta soi bóng. Sông có đêm nước lên gầm gào như chó sủa… còn suối bên đầu nhà quanh năm trong xanh rì rào thủ thỉ… chiều chiều đón em gái ra hái bon, xúc ốc. Chao, con đường về bản là phải luồn rừng rồi đi dọc bờ sông, lội qua suối đầu bản…
Để dân bản mùa lũ không phải lội suối nguy hiểm … thế là cả bản hò nhau lên núi vào rừng đại ngàn chặt 8 cây lim to lõi chắc, phạt hết cành lá rối xúm nhau “kéo”, đẩy, bắn, bẩy tuột xuống suối “dòng” lôi về bản để bắc cầu qua suối. Trên mặt cầu được lát bằng phen tre đan để cụ già, trẻ con, trâu bò, ngựa đi qua không bị lọt chân… Chao, chiếc cầu gỗ bắc ngang con suối. “Nước suối có lúc cạn lúc lũ Nước trên rừng lúc hiền lúc dữ” - Nông Văn Bút Đó thật là: “ Cầu chúng ta vừa cao vừa chắc Chẳng còn lo nước lũ, suối sâu Cũng đón ông giáo Tiếp sang cầu Để người già mừng khỏi khi mình chết Không biết chữ nào bụng người còn tiếc”.
- Nông Văn Bút
Giữa bản mường núi sông hùng vĩ, rừng xanh tít tới chân trời thì cái cầu gỗ bắc ngang qua con suối rỉ rả vào thẳng tới chân cầu thang nhà sàn đầu bản như là biểu tượng của hồn bản, hồn mường. Chính nơi đây những đêm thu trai gái bản ra đứng trên cầu đàn đúm: thổi khèn, thổi sáo, đánh đàn “tính”, hát giao duyên, ngắm ánh trăng vàng mênh mang trôi theo dòng suối ra ngoài sông âm vang tiếng thác. Chao, chiếc cầu vào bản - cầu gỗ, dân bản tự làm tự bắc cho mình bằng chính vật liệu thiên nhiên của rừng quê, nó thân yêu thánh thiện làm sao, dịu chân, mát mắt vô cùng, nắng mưa đều hiền như bản, thầm lặng thanh bình để ta: “… đi cùng em Cùng em tới Bên kia sông Mã Tìm rêu đá cùng nhau” - Cầm Cường Cầu vào bản thân thương là vậy.
Bài 10: TIẾNG MÕ TRÂU
Chiều về “lốc cốc” mõ trâu
Âm vang tiếng bản bên cầu nước xanh
Khói thơm bếp lửa vờn quanh
Lùa trâu về Púng(1) bên ghềnh ngẩn ngơ.
- NK (1) Púng: thung cỏ
No comments:
Post a Comment