Vaøo cuoái ñôøi, Michel Foucault (1926-1984) trôû laïi vaán ñeà cuûa Kant ñaët ra trong baøi tieåu luaän “Khai saùng laø gì?’ coù theå laø moät daáu moác trong haønh traïng tö töôûng cuûa oâng. Kant laø moät trong nhöõng trieát gia lôùn ñaõ coù nhöõng aûnh höôûng maõnh lieät trong tieán trình tö duy cuûa Foucault, vì ngay töø luaän aùn phuï ñeä trình ñeå laáy vaên baèng tieán só quoác gia vaøo naêm 1961, oâng ñaõ thöïc hieän coâng trinh dòch, trình baøy vaø chuù giaûi taùc phaåm Nhaân hoïc trong quan ñieåm thöïc nghieäm/Anthropologie in pragmatischer Hinsicht cuûa Kant. OÂng coøn trôû laïi vôùi nhöõng vaán ñeà trong trieát hoïc pheâ phaùn cuûa Kant trong taùc phaåm Nhöõng töø ngöõ vaø söï vaät (1966). Baûn thaûo “Khai saùng laø gì?” cuûa Foucault xuaát hieän laàn ñaàu qua Anh ngöõ in trong The Foucault Reader (1984), Paul Rabinow bieân taäp, Catherine Porter chuyeån ngöõ. Cuõng nhö Kant trong tieåu luaän Traû lôøi cho caâu hoûi: Khai saùng laø gì?/Beantwortung der Frage: Was ist Aufklarung?, Foucault vieát baøi naøy nhaèm traû lôøi vaø tranh luaän vôùi Jurgen Habermas (pheâ phaùn trong Dieãn ngoân trieát lyù cuûa Hieän ñaïi/ Der philosophische Diskurs der Moderne) vaø Walter Benjamin veà Baudelaire, maø toâi seõ baøn tôùi sau phaàn dòch thuaät.
Trong thôøi ñaïi chuùng ta, khi moät nhaät baùo ñaët ra moät vaán ñeà vôùi ñoäc giaû, chính laø muoán hoûi yù kieán cuûa hoï veà moät chuû ñeà maø moãi ngöôøi ñaõ coù tö kieán rieâng: khoâng caàn hoïc hoûi ñieàu gì môùi. Vaøo theá kyû 18, ngöôøi ta öa hoûi coâng chuùng veà nhöõng vaán ñeà thöïc söï chöa coù giaûi ñaùp. Toâi khoâng roõ ñieàu ñoù coù hieäu quaû gì hôn, nhöng quaû laø raát thuù vò.
Daãu sao cuõng trong thoùi quen naøy moät tôø baùo ñònh kyø, Nguyeät san Berlin/Berlinische Monatsschrift vaøo thaùng Chaïp naêm 1784 ñaõ ñaêng taûi moät traû lôøi cho caâu hoûi: Khai saùng laø gì/Was ist Aufklarung? Vaø traû lôøi ñoù laø cuûa Kant.
Coù theå ñaây chæ laø moät baøi vieát nhoû. Nhöng ñoái vôùi toâi baøi vieát naøy ñaõ duïng taâm ñöa vaøo trong lòch söû tö töôûng moät vaán naïn maø trieát hoïc hieän ñaïi ñaõ khoâng theå giaûi ñaùp, nhöng cuõng khoâng thoaùt ra khoûi. Vaø döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau, ñaõ hai theá kyû nay ñöôïc laäp laïi. Töø Hegel ñeán Horkheimer hay ñeán Habermas, ngang qua Nietzsche hay Max Weber, Khoâng coù trieát hoïc naøo, tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp, laïi chaúng ñoái ñaàu vôùi vaán naïn naøy: vaäy bieán coá goïi laø Khai saùng/Aufklarung aáy laø gì vaø ít ra phaàn naøo ñaõ xaùc ñònh ngaøy nay, chuùng ta laø gì, chuùng ta nghó gì vaø chuùng ta laøm gì? Haõy thöû töôûng töôïng Nguyeät san Berlin coøn toàn taïi ñeán thôøi ñaïi chuùng ta vaø ñaët caâu hoûi vôùi ñoäc giaû: “Trieát hoïc hieän ñaïi laø gì?”; coù theå ngöôøi ta seõ ñoàng thanh traû loøi laø: trieát hoïc hieän ñaïi, chính laø trieát hoïc toan tính traû lôøi cho caâu hoûi ñaët ra ñaõ hai theá kyû, vôùi bieát bao khinh suaát: Khai saùng laø gì?
Chuùng ta haõy döøng laïi ôû ñaây moät laùt vôùi baøi tieåu luaän naøy cuûa Kant. Baøi naøy ñaùng phaûi quan taâm vì nhieàu lyù do.
1/ Cuõng vôùi caâu hoûi naøy chính Moses Mendelssohn daõ traû lôøi treân cuøng tôø baùo, hai thaùng tröôùc ñoù. Nhöng Kant khoâng bieát baøi vieát naøy trong khi oâng vieát baøi cuûa oâng. Chaéc haún, khoâng phaûi laø caùi thôøi khoaûng ñaùnh daáu söï gaëp gôõ giöõa phong traøo trieát hoïc ñöùc vôùi nhöõng phaùt trieån môùi cuûa vaên hoùa do thaùi. Ñaõ chöøng ba chuïc naêm qua Mendelssohn cuøng vôùi Lessing vaãn ôû ngaõ ba ñöôøng naøy. Nhöng tôùi luùc naøy, vaên hoùa do thaùi ñaõ xem ra ñöôïc keå ñeán trong tö töôûng ñöùc – ñieàu maø Lessing ñaõ tìm caùch thöïc hieän trong ngöôøi Do thaùi/Die Juden (1749) – hay coøn muoán khai thoâng nhöõng vaán ñeà chung cho tö töôûng do thaùi vaø trieát hoïc ñöùc: ñoù laø ñieàu Mendelssohn ñaõ laøm trong nhöõng Ñaøm luaän veà söï baát töû cuûa linh hoàn/Entretiens sur l’immortaliteù de l’aâme [nguyeân baûn tieáng ñöùc laø: Phadon oder liber die Unsterblichkeit der Seele (1767,1768,1769). Vôùi hai baûn vaên ñaõ xuaát hieän treân Nguyeät san Berlin, Aufklarung ñöùc vaø Haskala do thaùi xem ra thuoäc veà cuøng moät lòch söû; chuùng tìm kieám xaùc ñònh xem thuoäc veà quaù trình chung naøo. Vaø döôøng nhö ñoù cuõng laø moät caùch thoâng baùo chaáp nhaän moät ñònh meänh chung, maø ngöôøi ta bieát phaûi daãn ñeán taán kòch naøo.
2/ Nhöng coøn hôn theá nöõa. Töï noù vaø trong truyeàn thoáng cô ñoác, baûn vaên naøy ñaët ra moät vaán ñeà môùi.
Chaéc chaén khoâng phaûi laàn ñaàu tieân maø tö töôûng trieát lyù tìm kieám phaûn tænh treân hieän taïi rieâng cuûa noù. Nhöng moät caùch khaùi quaùt, ngöôøi ta coù theå noùi , phaûn tænh naøy tôùi nay mang ba hình thöùc chính.
*
* ngöôøi ta coù theå hình dung hieän taïi laø thuoäc veà moät thôøi ñaïi nhaát ñònh cuûa theá giôùi, phaân bieät vôùi nhöõng thôøi ñaïi khaùc qua moät vaøi caù tính rieâng, hay phaân caùch vôùi nhöõng thôøi ñaïi khaùc qua moät vaøi kòch bieán. Nhö vaäy trong thieân Chính trò cuûa Platon, nhöõng ngöôøi ñoái thoaïi vôùi nhau nhaän bieát ra laø hoï cuøng thuoäc veà moät trong nhöõng caùch maïng cuûa theá giôùi, ôû ñoù theá giôùi ñaûo loän, vôùi taát caû nhöõng thaønh quaû tieâu cöïc coù theå xaûy ra.
* ngöôøi ta cuõng coù theå tra hoûi hieän taïi ñeå toan tính giaûi maõ nhöõng daáu chæ thoâng baùo moät dieãn bieán keá tieáp trong hieän taïi. ÔÛ ñoù coù nguyeân lyù cuûa moät loaïi thoâng dieãn hoïc lòch söû maø Augustin coù theå laø moät ñieån hình;
ngöôøi ta cuõng coù theå phaân tích hieän taïi nhö moät ñieåm chuyeån bieán veà bình mnh cuûa moät theá giôùi môùi. Chính ñoù laø ñieàu Vico moâ taû trong chöông cuoái Nhöõng nguyeân lyù cuûa trieát hoïc lòch söû/Principii di una scienza nuova d’interno alla comune natura delle nazioni (1725); ñieàu maø oâng thaáy “hieän nay”, chính laø “neàn vaên minh toaøn dieän nhaát traûi roäng khaép caùc daân toäc maø ña soá naèm trong moät vaøi ñeá cheá lôùn”; ñoù cuõng laø “chaâu AÂu röïc rôõ cuûa moät neàn vaên minh voâ song”, roát cuoäc ñaõ saûn xuaát ra “moïi cuûa caûi taïo thaønh söï phong phuù cuûa ñôøi soáng con ngöôøi”.
Hay caùch thöùc maø Kant ñaït vaán naïn veà Khai saùng/Aufklarung hoaøn toaøn khaùc – khoâng phaûi moät thôøi ñaïi cuûa theá giôùùi con ngöôøi ñang soáng, cuõng khoâng phaûi moät bieán coá maø ngöôøi ta nhaän ra nhöõng daáu chæ, cuõng khoâng phaûi bình minh cuûa moät thaønh töïu. Kant ñònh nghóa Khai saùng moät caùch haàu nhö tieâu cöïc, nhö moät Ausgang, moät “loái ra”, moät “loái thoaùt”. Trong nhöõng baûn vaên khaùc cuûa oâng veà lòch söû, roõ raøng laø Kant ñaët nhöõng vaán naïn veà nguoàn goác hay xaùc ñònh cöùu caùnh beân trong cuûa moät quaù trình lòch söû. Trong baûn vaên veà Khai saùng, vaán naïn lieân heä tôùi thôøi söï thuaàn tuùy. Oâng khoâng tìm caùch hieåu hieän taïi khôûi töø moät toaøn dieän hay moät thaønh töïu töông lai. Oâng tìm kieám moät söï dò bieät: dò bieät naøo hieän taïi ñöa ra ñoái vôùi quaù khöù?
3/ Toâi seõ khoâng ñi vaøo chi tieát cuûa baûn vaên thöôøng khoâng saùng suûa laém maëc daàu vaén goïn. Toâi chæ muoán neâu ra ba boán neùt theo toâi quan troïng ñeå hieåu taïi sao Kant ñaët ñeå vaán naïn trieát hoïc veà hieän taïi.
Kant chæ ra ngay laø “loái ra” naøy tieâu bieåu Khai saùng laø moät quaù trình ñöa chuùng ta ra khoûi tình traïng “aáu tró”. OÂng hieåu “aáu tró “ theo nghóa laø moät tình traïng nhaát ñònh cuûa yù chí baét chuùng ta phaûi chaáp nhaän quyeàn haønh cuûa ngöôøi khaùc daãn daét chuùng ta trong nhöõng lónh vöïc phaûi söû duïng tôùi lyù trí. Kant ñöa ra ba ví duï: chuùng ta ôû trong tình traïng aáu tró khi moät quyeån saùch ñieàu ñoäng chuùng ta thay vì duøng nhaän thöùc, khi moät ngöôøi giaùm hoä tinh thaàn ñieàu ñoäng chuùng ta thay vì duøng löông tri, hay khi moät thaøy thuoác quyeát ñònh thay ta veà cheá ñoä aên uoáng ( coù theå ghi nhaän deã daøng ôû ñaây danh muïc cuûa ba phaàn pheâ phaùn, maëc daàu baûn vaên khoâng noùi ra roõ raøng ñieàu ñoù). Trong moïi tröôøng hôïp, Khai saùng ñöôïc xaùc ñònh bôûi söï caûi thieän moái quan heä tieàn hieän giöõa yù chí, quyeàn haønh vaø söû duïng lyù trí.
Cuõng caàn löu yù laø loái ra naøy ñöôïc Kant trình baøy moät caùch khaù haøm hoà. Oâng neâu ñaëc thò noù nhö moät söï kieän, moät quaù trình ñang dieãn ra; nhöng oâng cuõng trình baøy noù nhö moät nhieäm vuï vaø moät boån phaän. Ngay töø ñoaïn thöù nhaát, oâng ñaõ ghi nhaän laø con ngöôøi phaûi chòu traùch nhieäm veà tình traïng aáu tró cuûa mình. Phaûi nhaän thöùc laø chæ coù theå thoaùt ra baèng moät bieán ñoåi töï mình laøm laáy cho mình. Moät caùch minh thi, Kant noùi Khai saùng naøy coù moät “tieâu ngöõ” (Wahlspruch): maø tieâu ngöõ, laø moät neùt ñaëc tröng nhôø ñoù ngöôøi ta coù theå nhaän bieát; ñoù cuõng laø moät meänh leänh ñaët ra cho chính mình vaø ñaët ra cho ngöôøi khaùc. Vaø ñaâu laø meänh leänh naøy? Aude saper, “haõy can ñaûm, ñaûm löôïc ñeå bieát”. Vaäy phaûi coi Khai saùng vöøa laø moät quaù trình maø con ngöôøi döï phaàn taäp theå vaø moät haønh vi can ñaûm thöïc hieän moät caùch caù nhaân. Chuùng vöøa laø nhöõng thaønh toá vaø taùc nhaân cuûa cuøng quaù trình. Chuùng coù theå laø nhöõng dieãn vieân trong khuoân khoå chuùng döï phaàn; vaø taïo ra trong khuoân khoå maø con ngöôøi quyeát ñònh laøm nhöõng dieãn vieân thieän nguyeän trong ñoù.
Moät khoù khaên thöù ba ôû ñoù trong baûn vaên cuûa Kant, nôi söû duïng töø ngöõ Nhaân loaïi/Menschheit.Ngöôøi ta bieát söï quan troïng cuûa töø ngöõ naøy trong quan nieäm cuûa Kant veà lòch söû. Coù caàn phaûi hieåu laø toaøn boä nhaân loaïi ôû trong quaù trình cuûa Khai saùng khoâng? Vaø trong tröôøng hôïp naøy, phaûi hình dung Khai saùng laø moät bieán ñoåi lòch söû ñoäng tôùi söï toàn taïi chính trò vaø xaõ hoäi cuûa taát caû moïi ngöôøi treân maët traùi ñaát. Hay phaûi hieåu laø moät bieán ñoåi taùc ñoäng ñeán caùi gì caáu thaønh nhaân tính cuûa con ngöôøi? Vaø caâu hoûi ñaët ra khi ñoù laø bieát caùi gì laø bieán ñoåi naøy. Cuõng ôû ñoù, giaûi ñaùp cuûa Kant khoâng loät boû moät haøm hoà nhaát ñònh. Trong moïi tröôøng hôïp, döôùi moïi tình theá ñôn giaûn, noù coøn khaù phöùc taïp.
Kant xaùc ñònh hai ñieàu kieän chuû yeáu ñeå cho nhaân loaïi ra khoûi tình huoáng aáu tró. Vaø caû hai ñieàu kieän naøy vöøa thuoäc veà tinh thaàn vaø ñònh cheá, vöøa laø ñaïo ñöùc vaø chính trò.
Ñieàu kieän ñaàu tieân laø phaûi phaân bieät caùi gì do vaâng leänh vaø caùi gì thuoäc söû duïng lyù trí. Ñeå neâu ra ñaëc tröng ngaén goïn veà tình traïng aáu tró, Kant keå ra dieãn ngöõ phoå thoâng: “Haõy vaâng lôøi, ñöøng lyù luaän”: theo oâng ñoù laø hình thaùi thöôøng dieãn ra trong kyû luaät nhaø binh, quyeàn theá chính trò, giaùo quyeàn. Nhaân loaïi seõ tröôûng thaønh khoâng phaûi khi khoâng vaâng lôøi nöõa, nhöng laø khi ngöôøi ta noùi: “Haõy vaâng lôøi, vaø coù theå lyù luaän khi naøo baïn muoán.” Phaûi ghi nhaän laø töø ngöõ ñöùc duøng ôû ñaây laø rasonieren; töø ngöõ naøy, cuõng thaáy duøng trong nhöõng cuoán Pheâ phaùn, khoâng lieân quan gì ñeán moät söû duïng naøo ñoù cuûa lyù trí, nhöng tôùi moät söû duïng lyù trí trong ñoù lyù trí khoâng coù cöùu caùnh naøo khaùc chính noù; rasonieren, lyù luaän vì lyù luaän. Vaø Kant cho nhöõng ví duï, xem ra cuõng hoaøn toaøn dung tuïc: traû thueá, nhöng coù theå lyù luaän chöøng naøo ngöôøi ta muoán noùi veà taøi chính, ñoù chính laø caùi ñaëc tröng tình traïng tröôûng thaønh; hay coøn ñoan chaéc phuïng vuï cuûa moät giaùo xöù khi ngöôøi ta laø muïc sö, tuaân thuû nhöõng nguyeân taéc cuûa Giaùo hoäi cuûa mình, nhöng lyù luaän nhö khi ngöôøi muoán baøn veà nhöõng giaùo lyù.
Ngöôøi ta coù theå nghó chaúng coù gì khaùc bieät vôùi ñieàu ngöôøi ta hieåu veà töï do löông tri, töø theá kyû 16: quyeàn suy nghó nhö ta muoán, mieãn laø phaûi vaâng leänh.Hoaëc ôû ñoù Kant ñaõ ñöa ra moät phaân bieät khaùc maø can döï vaøo moät caùch ñaùng ngaïc nhieân. Ñoù laø söï phaân bieät giöõa söû duïng rieâng tö vaø söû duïng coâng coäng cuûa lyù trí. Nhöng ngöôøi ta coù theå boå tuùc theâm laø lyù trí phaûi ñöôïc töï do trong söû duïng coâng coäng vaø phaûi tuaân thuû trong söû duïng rieâng tö. Ñoù laø ñieàu nghòch laïi, töøng chöõ vôùi caùi ngöôøi ta goïi laø töï do cuûa yù thöùc.
Nhöõng caàn phaûi minh ñònh theâm moät chuùt. Theo Kant, söû duïng tö rieâng lyù trí laøgì? Ñaâu laø lónh vöïc maø noù thöïc haønh? Kant noùi, con ngöôøi taïo ra moät söû duïng rieâng tö cuûa lyù trí, khi con ngöôøi laø “moät boä phaän trong moät maùy”; coù nghóa laø khi con ngöôøi giöõ moät vai troø dieãn ra trong xaõ hoäi vaø trong nhöõng chöùc naêng thi haønh: laø ngöôøi lính, coù nhöõng thueá phaûi traû, ñang taïi nhieäm trong thaùnh ñöôøng, laø coâng nhaân vieân nhaø nöôùc, taát caû ñieàu naøy taïo cho con ngöôøi moät maûng ñaëc bieät trong xaõ hoäi; con ngöôøi thaáy ôû ñoù trong moät vò trí nhaát ñònh, phaûi aùp duïng nhöõng quy luaät vaø theo ñuoåi nhöõng cöùu caùnh ñaëc bieät. Kant khoâng ñoøi hoûi ngöôøi ta thöïc haønh moät söï tuaân thuû muø quaùng toài teä; nhöng ngöôøi ta phaûi taïo ra cho lyù trí cuûa mình moät söû duïng thích nghi vôùi nhöõng hoaøn caûnh xaùc ñònh; vaø lyù trí khi ñoù phaûi tuaân theo nhöõng cöùu caùnh ñaëc thuø naøy. Khoâng theå coù ôû ñoù söû duïng töï do cuûa lyù trí.
Ngöôïc laïi, khi ngöôøi ta chæ lyù luaän ñeå söû duïng lyù trí, khi ngöôøi ta lyù luaän moät caùch hôïp lyù ( vaø khoâng phaûi nhö boä phaän cuûa maùy moùc), khi ngöôøi ta lyù luaän nhö moät thaønh vieân cuûa nhaân loaïi höõu lyù, luùc ñoù söû duïng lyù trí phaûi ñöôïc töï do vaøcoâng coäng. Khai saùng khoâng chæ laø quaù trình trong ñoù nhöõng caù nhaân nhaän thaáy ñöôïc baûo ñaûm töï do rieâng tö cho tö töôûng. Coù Khai saùng khi coù söï choàng chaát giöõa söû duïng hoã bieán, söû duïng töï do vaø söû duïng coâng coäng cuûa lyù trí.
Ñieàu naøy daãn chuùng ta tôùi vaán naïn thöù tö ñaët ra trong baûn vaên cuûa Kant. Ngöôøi ta nhaän ra laø söû duïng phoå bieán cuûa lyù trí ( ôû ngoaøi moïi cöùu caùnh ñaëc thuø) laø söï vieäc cuûa chính chuû theå vôùi tö caùch caù theå; ngöôøi ta cuõng nhaän ra laø töï do cuûa söû duïng naøy coù theå ñöôïc baûo ñaûm moät caùch thuaàn tieâu cöïc do vieäc vaéng maët moïi truy caàu choáng laïi noù; nhöng laøm sao baûo ñaûm moät söû duïng coâng coäng cuûa lyù trí naøy? Khai saùng nhö ta thaáy khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc ñôn giaûn nhö moät quaù trình chung chung taùc ñoäng toaøn theå nhaân loaïi; noù khoâng theå ñöôïc nhaän thöùc ñôn giaûn nhö moät boån phaän sai khieán moïi caù nhaân: khai saùng hieän ra giôø ñaây nhö moät vaán ñeà chính trò. Trong moïi tröôøng hôïp, vaán naïn ñaët ra laø bieát taïi sao söû duïng lyù trí coù theå mang hình thöùc coâng coäng thieát yeáu vôùi noù, taïi sao ñaûm löôïc hieåu bieát coù theå thöïc thi giöõa thanh thieân baïch nhaät, trong khi nhöõng caù nhaân cuõng tuaân thuû y chang nhö vaäy. Vaø Kant, ñeå keát thuùc, ñaõ ñeà nghò hoaøng ñeá Freùdeùric 11, trong nhöõng lôøi leõ khaù kín ñaùo, moät loaïi kheá öôùc. Ñieàu maø ngöôøi ta coù theå goïi laø kheá öôùc cuûa chuyeân chính thuaàn lyù vôùi lyù trí töï do: söû duïng coâng coäng vaø töï do cuûa lyù trí töï trò seõ laø baûo ñaûm toát nhaát cho vaâng lôøi, tuy nhieân vôùi ñieàu kieän laø nguyeân taéc chính trò maø noù tuaân thuû phaûi phuø hôïp vôùi lyù trí phoå bieán.
Taïm gaùc laïi baûn vaên ôû ñaây. Toâi khoâng coi noù nhö coù theå taïo thaønh moät mieâu taû chính ñaùng cuûa Khai saùng; vaø toâi nghó, khoâng söû gia naøo thoûa maõn ôû ñoù ñaëng phaân tích nhöõng bieán thaùi xaõ hoäi, chính trò vaø vaên hoùa xaûy ra vaøo cuoái theá kyû 18.
Tuy nhieân, daàu noù chæ coù tính nhaát thôøi, vaø khoâng muoán cho noù moät vò trí quaù ñaùng trong toaøn boä taùc phaåm cuûa Kant, toâi nghó laø cuõng phaûi nhaán maïnh ñeán moái lieân laïc giöõa baøi vieát ngaén naøy vôùi ba boä Pheâ phaùn. Quaû thöïc oâng mieâu taû Khai saùng nhö thôøi khoaûng maø nhaân loaïi ñi söû duïng lyù trí rieâng cuûa mình, khoâng bò chi phoái bôûi quyeàn haønh naøo; ñoù cuõng laø thôøi khoaûng maø Pheâ phaùn laø thieát yeáu, vì noù ñoùng vai troø xaùc ñònh nhöõng ñieàu kieän trong ñoù söû duïng lyù trí laø chính ñaùng ñeå xaùc ñònh ñieàu gì ngöôøi ta coù theå nhaän thöùc, ñieàu gì coù theå laøm vaø ñieàu gì cho pheùp hy voïng. Chính vieäc söû duïng khoâng chính ñaùng cuûa lyù trí laøm naåy sinh ra cuøng vôùi aûo töôûng, chuû nghóa giaùo ñieàu vaø khoâng coù töï trò; ñaûo laïi, khi söû duïng chính ñaùng lyù trí roõ raøng xaùc ñònh trong nhöõng nguyeân taéc cuûa noù laø luùc töï trò cuûa noù ñöôïc baûo ñaûm. Pheâ phaùn trong moät hình thöùc naøo ñoù laø quyeån saùch beân bôø lyù trí trôû thaønh chuû yeáu trong Khai saùng; vaø ngöôïc laïi, Khai saùng laø thôøi ñaïi cuûa Pheâ phaùn.
Toâi nghó cuõng phaûi nhaán maïnh ñeán quan heä giöõa baûn vaên naøy cuûa Kant vôùi nhöõng baûn vaên khaùc vieát veà lòch söû. Phaàn lôùn nhöõng baûn vaên naøy tìm kieám xaùc ñònh cöùu caùnh beân trong cuûa thôøi tính vaø maáu choát hoaøn taát lich söû nhaân loaïi. Theá neân phaân tích Khai saùng, khi xaùc ñònh noù nhö neûo ñöôøng ñeán tình traïng tröôûng thaønh, ñaët ñònh thôøi söï ñoái vôùi vaän ñoäng toaøn boä vaø nhöõng chieáu kích cô baûn cuûa noù. Nhöng ñoàng thôøi noù chæ ra laøm theá naøo, trong thôøi khoaûng thöïc taïi naøy, moãi ngöôøi nhaän ra traùch nhieäm theo moät caùch thöùc nhaát ñònh trong quaù trình toaøn dieän naøy.
Giaû thuyeát toâi muoán ñöa ra laø baûn vaên nhoû naøy quaû thaät ôû vò trí baûn leà cuûa phaûn tænh pheâ phaùn vaø phaûn tænh veà lòch söû. Ñoù laø moät phaûn tænh cuûa Kant veà thöïc teá trong söï nghieäp cuûa oâng. Chaéc haún ñaây khoâng phaûi laø laàn thöù nhaát moät trieát gia ñöa ra nhöõng lyù luaän veà vieäc oâng döï truø taùc phaåm cuûa mình ôû vaøo moät thôøi khoaûng naøo ñoù. Nhöng ñoái vôùi toâi ñaây laø laàn ñaàu tieân moät trieát gia ñaõ lieân keát moät caùch chaët cheõ vaø töï noäi, yù nghóa taùc phaåm cuûa mình ñoái vôùi nhaän thöùc, moät phaûn tænh veà lòch söû vaø moät phaân tích rieâng veà thôøi khoaûng ñaëc thuø maø oâng vieát vaø chính vì leõ ñoù maø oâng vieát. Phaûn tænh veà “ngaøy nay” nhö moät khu bieät trong lòch söû vaø nhö moät ñoäng löïc cho moät nhieäm vuï trieát lyù ñaëc thuø ñoái vôùi toâi quaû laø caùi môùi meû cuûa baûn vaên naøy.
Vaø, khi xeùt nghó noù nhö vaäy, döôøng nhö theo toâi ngöôøi ta coù theå nhaän ra moät khôûi ñieåm: phaùc thaûo ñieàu maø ngöôøi ta coù theå goïi laø thaùi ñoä cuûa hieän ñaïi.
Toâi bieát ngöôøi ta thöôøng noùi veà hieän ñaïi nhö moät thôøi ñaïi hay trong moïi tröôøng hôïp nhö moät toaøn boä nhöõng neùt ñaëc tröng cöûa moät thôøi ñaïi; ngöôøi ta ñònh vò noù treân moät lòch ñoà maø tröôùc noù laø moät tieàn hieän ñaïi, ít nhieàu coù tính ngaây thô hay coå huû vaø tieáp sau laø moät “haäu hieän ñaïi” bí aån vaø ñaùng sôï. Vaø roài thì ngöôøi ta töï hoûi xem hieän ñaïi taïo thaønh keá tuïc cuûa Khai saùng vaø phaùt trieån cuûa noù, hay phaûi thaáy ôû ñoù moät ñoaïn tuyeät hay bieán leäch ñoái vôùi nhöõng nguyeân taéc caên baûn cuûa theá kyû 18.
Khi tham khaûo baûn vaên cuûa Kant, toâi töï hoûi laø ngöôøi ta khoâng theå xem hieän ñaïi nhö moät thaùi ñoä hôn laø moät thôøi kyø cuûa lòch söû. Thaùi ñoä theo choã toâi muoán noùi ôû ñaây laø moät phöông thöùc quan heä ñoái vôùi thôøi söï; moät choïn löïa töï nguyeän laäp thaønh bôûi nhieàu ngöôøi; sau roát, laø moät phöông caùch suy nghó vaø caûm nghó, cuõng nhö moät phöông caùch haønh ñoäng vaø öùng xöû ñaùnh daáu moät phaän söï vaø bieåu hieän nhö moät nhieäm vuï. Chaéc haún, gaàn gioáng nhö caùi maø ngöôøi hy lap goïi laø eâthos. Quaû thöïc, thay vì muoán phaân bieät “thôøi hieän ñaïi” vôùi nhöõng thôøi kyø “tieàn” hay “haäu hieän ñaïi”, toâi nghó toát hôn ta neân xem thaùi ñoä cuûa hieän ñaïi ra laøm sao, keå töø luùc hình thaønh, trong töông tranh vôùi nhöõng thaùi ñoä cuûa “choáng hieän ñai”.
Ñeå ñònh tính ngaén goïn thaùi ñoä hieän ñaïi naøy, toâi laáy moät ví duï haàu nhö caàn thieát: veà Baudelaire vì nôi oâng ta coù theå nhaän thaáy khaùi quaùt moät trong nhöõng yù thöùc saéc beùn nhaát cuûa hieän ñaïi vaøo theá kyû 19.
1/ Ngöôøi ta thöôøng thöû ñònh tính hieän ñaïi qua yù thöùc veà tính giaùn ñoaïn cuûa thôøi gian: ñoaïn tuyeät vôùi truyeàn thoáng, caûm tính veà caùi môùi, choaùng ngôïp veà nhöõng gì xaûy ra. Vaø ñoù chính laø ñieàu Baudelaire muoán noùi khi oâng ñònh nghóa hieän ñaïi qua “caùi quaù ñoä, caùi thoaùng qua, caùi ngaãu nhieân”. Nhöng ñoái vôùi oâng, hieän ñaïi khoâng phaûi laø nhìn nhaän vaø chaáp nhaän caùi vaän ñoäng thöôøng cöûu naøy; traùi laïi phaûi coù moät thaùi ñoä nhaát ñònh ñoái vôùi caùi vaän ñoäng naøy; vaø thaùi ñoä töï nguyeän, khoù khaên nhaèm naém baét ñöôïc caùi gì laø vónh cöûu khoâng phaûi ôû beân ngoaøi khoaûnh khaéc hieän taïi, hay ñaèng sau noù, nhöng ngay trong noù. Hieän ñaïi phaân bieät vôùi phöông thöùc chæ ñi theo gioøng thôøi gian; ñoù laø thaùi ñoä cho pheùp naém ñöôïc caùi gì laø “haøo khí” trong thôøi hieän taïi. Hieän ñaïi khoâng laø moät söï kieän cuûa caûm tính ñoái vôùi caùi hieän taïi thoaùng qua; chính laø moät yù chí “taïo haøo khí” hieän taïi.
Toâi chæ keå ra ñieàu maø Baudelaire noùi veà hoäi hoïa cuûa nhöõng nhaân vaät hieän ñaïi. Baudelaire cheá nhaïo nhöõng hoïa só thaáy loái aên baän cuûa ngöôøi ta trong theá kyû 19 quaù xaáu neân chæ muoán trình baøy nhöõng chieác aùo thuïng coå ñaïi. Nhöng caùi hieän ñaïi cuûa hoäi hoïa khoâng phaûi oû choã ñöa vaøo nhöõng trang phuïc ñen trong moät böùc tranh. Nhaø hoïa só hieän ñaïi phaûi laø ngöôøi tröng ra chieác aùo leã aûm ñaïm naøy nhö “trang phuïc caàn thieát cuûa thôøi ñaïi chuùng ta”. Chính laø ngöôøi laøm cho nhìn ra, trong thôøi trang naøy, moái quan heä coát caùn, thöôøng tröïc, aùm aûnh maø thôøi ñaïi chuùng ta ñoái dieän vôùi caùi cheát. “Y phuïc ñen vaø aùo leã khoâng nhöõng coù caùi veû ñeïp thi vò, bieåu hieän cuûa söï bình ñaúng phoå bieán, maø coøn laø thi tính bieåu hieän taâm hoàn coâng chuùng; moät ñaùm dieãn haønh ñoâng ñaûo nhöõng phu ñoøn ñaùm ma cuûa chính trò, tình nhaân, vaø tö saûn. Taát caû chuùng ta chaøo möøng ñaùm tang nhö theá.” Ñeå chæ ñònh thaùi ñoä hieän ñaïi naøy, ñoâi khi Baudelaire duøng moät loái noùi bieán ngöõ raát coù yù nghóa, bôûi noù ñöôïc trình baøy döôùi hình thöùc moät chaâm ngoân: “Baïn khoâng coù quyeàn khinh khi hieän taïi.”
2/ Ñaõ ñaønh caùi haøo khí hoùa naøy thaät caéc côù. Chaúng nhaèm ñeå thaàn thaùnh hoùa, trong thaùi ñoä hieän ñaïi, caùi thôøi khoaûng ñaëng toan tính duy trì hay laøm cho noù tröôøng cöûu. Hôn nöõa cuõng khoâng nhaèm thaâu gaët noù nhö moät kyø quan mong manh vaø haáp daãn: ñoù laø ñieàu maø Baudelaire goïi laø moät thaùi ñoä “rong chôi”. Caùi rong chôi baèng loøng môû maét, chuù taâm vaø thu löôïm trong kyû nieäm. Baudelaire ñem con ngöôøi hieän ñaïi ra ñoái laäp vôùi con ngöôøi rong chôi: “Haén ñi, haén chaïy, haén tìm. Chaéc haún, con ngöôøi naøy, con ngöôøi coâ ñoäc ñöôïc phuù cho moät trí töôûng linh hoaït, thöôøng nhaøn du ngang qua sa maïc lôùn cuûa nhaân loaïi, coù moät muïc dích cao hôn muïc ñích cuûa keû rong chôi thuaàn tuùy, moät muïc ñích khaùi quaùt hôn, khaùc hôn laø khoaùi laïc phuø du cuûa hoaøn caûnh. Haén tìm kieám ñieàu maø chuùng ta ñöôïc pheùp goïi laø hieän ñaïi. Ñoái voùi haén, phaûi toaùt ra töø thôøi thöôïng ñieàu gì coù theå chöa caùi thi tính trong tính lòch söû.” Vaø Baudelaire ñem nhaø hoaït hoïa Canstantin Guys ra laøm ví duï cho hieän ñaïi. Nhìn beà ngoaøi, ñoù laø moät keû rong chôi, moät ngöôøi söu taäp nhöõng kyø vaät; oâng ta laø “ngöôøi cuoái cuøng coøn naán naù khaép choán naøo aùnh saùng coù theå choùi loïi, thô phuù coù theå vang ñoäng, ñôøi soáng coù theå naåy nôû, aâm nhaïc coù theå rung ñoäng, khaép choán naøo moät ñam meâ coù theå ñeå maét tôùi, khaép choán naøo con ngöôøi töï nhieân vaø con ngöôøi öôùc leä loä ra trong moät veû ñeïp kyø quaùi, khaép choán naøo maët trôøi thaép saùng nhöõng nieàm hoan laïc thoaùng qua cuûa con vaät ñoài truïy.”
Nhöng thaät laàm laãn. Constantin Guys khoâng phaûi laø keû rong chôi; thöïc ra döôùi maét Baudelaire, ñoù laø nhaø hoïa só hieän ñaïi ñuùng nghóa, vaøo thôøi ñieåm maø toaøn theá giôùi chìm trong giaác nguû, rieâng oâng baét tay vaøo coâng vieäc vaø bieán hoùa noù. Bieán hoùa khoâng phaûi laø tieâu dieät caùi hieän thöïc, nhöng laø moät troø chôi khoù giöõa chaân lyù cuûa hieän thöïc vaø thöïc taäp cuûa töï do; nhöõng söï vaät “töï nhieân” trôû neân “töï nhieân hôn”, nhöõng söï vaät “ñeïp” trôû neân “ñeïp hôn” vaø nhöõng söï vaät ñaëc thuø coù veû “ñöôïc phuù cho moät ñôøi soáng ñaày nhieät huyeát nhö taâm hoàn cuûa taùc giaû”. Ñoái vôùi thaùi ñoä hieän ñaïi, giaù trò cao caû cuûa hieän tai khoâng theå taùch rôøi vôùi söï haêng haùi töôûng töôïng noù, töôûng töôïng noù khaùc vôùi caùi hieän coù vaø bieán ñoåi noù khoâng nhaèm huûy dieät, nhöng naém baét noù trong caùi noù hieän coù. Tính hieän ñaïi cuûa Baudelaire laø moät thöïc taäp maø söï chuù taâm tuyeät ñænh vaøo hieän thöïc ñöông ñaàu vôùi thöïc tieãn cuûa moät töï do vöøa toân troïng vöøa xaâm phaïm caùi hieän thöïc naøy.
3/ Tuy vaäy, ñoái vôùi Baudelaire, hieän ñaïi khoâng ñôn giaûn laø hình thöùc quan heä vôùi hieän taïi, coøn laø moät caùch thöùc quan heä phaûi laäp ra cho noù. Thaùi ñoä töï nguyeän cuûa hieän ñaïi gaén lieàn vôùi moät chuû nghóa khoå haïnh caàn thieát. Laø hieän ñaïi, khoâng phaûi laø töï baèng loøng vôùi caùi hieän coù trong gioøng luõ thôøi khoaûng troâi qua; chính laø töï ñaêït mình nhö moät ñoái taùc cuûa moät khoå luyeän phöùc taïp vaø kieân trì: ñieàu maø Baudelaire goïi, theo ngöõ vöïng cuûa thôøi ñaïi, laø “chuû nghóa ñua ñoøi”. Toâi seõ khoâng nhaéc laïi nhöõng trang saùch quaù quen thuoäc: nhöõng trang saùch noùi veà baûn tính “ thoâ thieån, traàn tuïc, oâ troïc”; nhöõng trang saùch veà söï noåi loaïn caàn thieát cho con ngöôøi ñoái vôùi chính mình; nhöõng trang saùch veà “hoïc thuyeát thanh lòch” ñaët ñeå “cho nhöõng tín ñoà tham voïng vaø heøn moïn” moät kyû luaät chuyeân chính hôn nhöõng kyû luaät kinh khuûng nhaát cuûa nhöõng toân giaùo; sau cuøng laø nhöõng trang saùch noùi veà chuû nghóa khoå haïnh cuûa keû ñua ñoøi taïo ra töø theå xaùc, uùng xöû, nhöõng tình caûm vaø ñam meâ, hieän höõu cuûa mình moät taùc phaåm ngheä thuaät. Con ngöôøi hieän ñaïi, theo Baudelaire, khoâng phaûi laø con ngöôøi khôûi töø khaùm phaù chính mình, nhöõng ñieàu bí maät vaø chaân lyù aån daáu cuûa haén; haén laø ngöôøi tìm kieám töï cheá ra mình. Tính hieän ñai naøy khoâng giaûi phoùng con ngöôøi khoûi baûn theå rieâng mình; noù troùi buoäc con ngöôøi vaøo nhieäm vuï töï reøn luyeän mình.
4/ Sau heát, toâi chæ theâm moät ñieàu. Caùi haøo khí hoùa caéc côù naøy cuûa hieän taïi, caùi troø töï do vôùi hieän thöïc nhaém bieán hoùa noù, caùi trui luyeän khaéc khoå baûn thaân naøy, Baudelaire khoâng quan nieäm laø coù choã ñöùng trong xaõ hoäi hay trong chính giôùi. Chuùng chæ coù theå phaùt sinh trong moät moâi tröôøng khaùc maø Baudelaire goïi laø ngheä thuaät.
Toâi khoâng coù yù tom goùp trong moät vaøi neùt naøy bieán coá lòch söû phöùc taïp laø Khai saùng ôû cuoái theá kyû 18, cuõng nhö thaùi ñoä hieän ñaïi döôùi nhöõng hình thaùi khaùc nhau coù theå dieãn ra trong hai theá kyû qua.
Moät maët, toâi muoán nhaán maïnh ñeán caùi goác reã trong Khai saùng cuûa moät loaïi tra hoûi trieát lyù vöøa ñaët vaán ñeà quan heä vôùi hieän taïi, phöông thöùc hieän höõu lòch söû vaø caáu thaønh baûn thaân nhö moät chuû theå töï trò; maët khaùc, toâi muoán nhaán maïnh ñeán sôïi giaây coät chuùng ta theo caùch thöùc naøy vaøo Khai saùng khoâng phaûi laø trung thaønh vôùi nhöõng nhaân toá cuûa hoïc thuyeát, nhöng laø phuïc hoaït thöôøng tröïc cuûa moät thaùi ñoä; ñieàu ñoù coù nghóa laø moät eâthos trieát lyù coù theå ñònh tính nhö theå pheâ phaùn thöôøng tröïc caùi hieän höõu lòch söû cuûa chuùng ta. Chính caùi eâthos naøy laø ñieàu toâi muoán neâu ra ñaëc tính moât caùch ngaén goïn sau ñaây.
A.Veà maët tieâu cöïc. 1/ caùi eâthos naøy tröôùc tieân haøm yù laø ngöôøi ta phuû nhaän ñieàu toâi goïi moät caùch tuøy tieän laø ‘moät thöù haêm doïa” Khai saùng.Toâi nghó Khai saùng cuõng nhö toaøn boä nhöõng bieán coá chính trò, kinh teá, xaõ hoäi, ñònh cheá, vaên hoùa maø chuùng ta vaãn coøn phuï thuoäc phaàn lôùn, taïo thaønh moät lónh vöïc phaân tích öu tieân. Toâi cuõng nghó, Khai saùng nhö moät coâng cuoäc nhaèm noái lieàn baèng moät moái lieân laïc quan heä söï tieán boä cuûa chaân lyù vaø lòch söû cuûa töï do, ñaõ taïo ra moät vaán naïn trieát lyù vaãn coøn ñaët ra cho chuùng ta. Sau cuøng toâi nghó – toâi ñaõ coá chæ ra nhaân töø baûn vaên cuûa Kant – noù ñaõ xaùc ñònh moät caùch theá trieát lyù.
Nhöng ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø phaûi theo hay choáng Khai saùng. Ñieàu ñoù cuõng roõ raøng muoán noùi laø phaûi phuû nhaän taát caû nhöõng gì bieåu hieän döôùi daïng moät löïa choïn quaù ñôn giaûn vaø chuyeân ñoaùn: hoaïc baïn phaûi chaáp nhaän Khai saùng, vaø baïn vaãn coøn oû trong truyeàn thoáng chuû nghóa duy lyù cuûa noù ( ñieàu naøy, ñoái vôùi moät soá ngöôøi ñöôïc coi laø tích cöïc vaø traùi laïi voùi moät soá ngöôøi khaùc laïi laø moät cheâ traùch); hoaëc baïn pheâ phaùn Khai saùng vaø khi ñoù baïn toan tính thoaùt khoûi nhöõng nguyeân taéc thuaàn lyù naøy (ñieàu naøy coù theå moät laàn nöõa coi nhö coù phaàn toát vaø xaáu). Vaø khoâng phaûi ra hoûi caùi haêm doïa naøy laø ñöa vaøo ñöôïc nhöõng saéc thaùi “bieän chöùng” trong khi tìm kieám xaùc ñònh ñöôïc caùi gì coù theå laø toát hay xaáu trong Khai saùng.
Phaûi thöû ñi phaân tích chính chuùng ta nhö theå nhöõng hieän höõu ñöôïc xaùc ñònh veà maët lòch söû, moät phaàn naøo, bôûi Khai saùng. Ñieàu naøy haøm nguï moät daõy nhöõng ñieàu tra lòch söû coù khaû naêng chính xaùc caøng toát; vaø nhöõng ñieàu tra naøy khoâng ñònh höôùng moät caùch hoài coá veà “haït nhaân coát loõi cuûa lyù tính” coù theå thaáy trong Khai saùng vaø phaûi baûo toaøn trong moïi caûnh ngaãu; nhöõng ñieàu tra naøy ñöôïc ñònh höôùng veà “nhöõng giôùi haïn hieän taïi cuûa taát yeáu”: coù nghóa laø veà caùi gì khoâng phaûi hay khoâng caàn thieát nöõa cho söï caáu thaønh chính chuùng ta nhö nhöõng chuû theå töï trò.
2/ Pheâ phaùn thöôøng tröïc naøy veà chính chuùng ta phaûi traùnh nhöõng laãn loän thöôøng khaù deã daøng giöõa chuû nghóa nhaân baûn vaø Khai saùng. Khoâng bao giôø queân Khai saùng laø moät bieán coá hay moät toaøn boä nhöõng bieán coá vaø quaù trình lòch söû phöùc taïp, ñöôïc ñònh vò trong moät thoøi khoaûng nhaát ñònh cuûa söï phaùt trieån nhöõng xaõ hoäi chaâu Aâu. Toaøn boä naøy mang nhöõng nhaân toá cuûa bieán ñoåi xaõ hoäi, nhöõng loaïi ñònh cheá chính trò, nhöõng hình thaùi tri thöùc, nhöõng döï aùn thuaàn lyù hoùa nhöõng nhaän thöùc vaø thöïc tieãn, nhöõng bieán chuyeån kyõ thuaät raát khoù toùm goïn trong moät chöõ, ngay caû neáu nhö nhieàu hieän töôïng naøy coøn quan troïng trong thôøi hieän taïi. Caùi maø toâi ñaõ neâu ra vaø ñoái vôùi toâi laø keû saùng laäp ra moïi hình thaùi phaûn tænh trieát hoïc chæ lieân quan ñeán phöông thöùc quan heä phaûn tænh hieän taïi.
Chuû nghóa nhaân baûn laø ñieàu hoaøn toaøn khaùc: ñoù laø moät luaän ñeà hay toaøn boä luaän ñeà taùi xuaát hieän nhieàu laàn qua thôøi gian, trong nhöõng xaõ hoäi chaâu Aâu; nhöõng luaän ñeà naøy, thöôøng gaén lieàn vôùi nhöõng phaùn ñoaùn giaù trò, hieån nhieân luoân luoân thay ñoåi nhieàu trong noäi dung cuûa chuùng, cuõng nhö trong nhöõng giaù trò maø noù naém giöõ. Hôn nöõa, chuùng phuïc vuï nguyeân taéc pheâ phaùn cuûa khu bieät hoùa: coù moät chuû nghóa nhaân baûn xuaát hieän nhö theå pheâ phaùn Cô ñoác giaùo hay toân giaùo noùi chung; coù moät chuû nghóa nhaân baûn cô ñoác ñoái laäp vôùi moät chuû nghóa nhaân baûn khoå haïnh vaø mang nhieàu tính troïng thaàn ( ôû theá kyû 17). Vaøo theá kyû 19, coù moät chuû nghóa nhaân baûn khinh thò, thuø nghòch vaø pheâ phaùn ñoái vôùi khoa hoïc; vaø moät chuû nghóa nnhaân baûn khaùc ngöôïc laïi ñaët ñeå nieàm hy voïng vaøo cuøng khoa hoïc aáy. Chuû nghóa Maùc laø moät chuû nghóa nhaân baûn, chuû nghóa hieän sinh, chuû nghóa nhaân vò cuõng vaäy; ñaõ coù luùc ngöôøi ta uûng hoä nhöõng giaù trò nhaân baûn ñöôïc bieåu hieän nôi chuû nghóa quoác xaõ, vaø coù luùc chính nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa Stalin noùi hoï laø nhöõng nhaø nhaân baûn.
Töø ñoù khoâng phaûi ruùt ra heä quaû laø nhöõng gì coù theå vieän daãn chuû nghóa nhaân baûn ñeàu phaûi loaïi boû; nhöng roõ raøng laø chuû ñeà nhaân baûn töï noù quaù uyeån chuyeån, quaù dò bieät, quaù dao ñoäng haàu coù theå laøm truïc cho suy töôûng. Vaø hieån nhieân laø ít ra töø theá kyû 17, caùi maø ngöôøi ta goïi laø chuû nghóa nhaân baûn luoân luoân buoäc phaûi döïa vaøo moät soá nhöõng quan nieäm veà con ngöôøi phaûi vay möôïn töø toân giaùo, khoa hoïc, chính trò. Chuû nghóa nhaân baûn nhaèm ñeå toâ ñieåm vaø chöùng thöïc nhöõng quan nieäm veà con ngöôøi maø noù buoäc phaûi nhôø caäy.
Ñuùng ra toâi ngôõ laø ngöôøi ta coù theå ñoái laäp vôùi chuû ñeà naøy, thöôøng laø phaûn hoài vaø phuï thuoäc vaøo chuû nghóa nhaân baûn, nguyeân taéc cuûa moät pheâ phaùn vaø saùng taïo thöôøng tröïc chính chuùng ta trong söï töï trò: nghóa laø moät nguyeân taéc ôû trong loøng yù thöùc lòch söû maø chính Khai saùng voán coù. Töø quan ñieåm naøy toâi nhìn thaáy roõ moät söï caêng thaúng giöõa Khai saùng vaø chuû nghóa nhaân baûn hôn laø moät ñoàng nhaát.
Trong moïi tröôøng hôïp, laãn loän chuùng xem ra nguy hieåm; vaû laïi khoâng ñuùng veà maët lòch söû. Neáu vaán naïn veà con ngöôøi, veà loaøi ngöôøi, veà ngöôøi nhaân baûn quan troïng xuyeân suoát theá kyû 18, thì thaät raát hieám, theo toâi nghó, thaáy Khai saùng töï coi laø moät chuû nghóa nhaân baûn. Cuõng ñaùng ghi nhaän ôû ñaây laø suoát theá kyû 19, khoa bieân soaïn lòch söû veà chuû nghóa nhaân baûn ôû theá kyû 16, xem ra khaù quan troïng ñoái vôùi ngöôøi nhö Sainte Beuve hay Burckhart, thöôøng phaân bieät vaø ñoâi khi roõ raøng ñoái laäp vôùi thôøi Khai saùng vaø vôùi theá kyû 18. Theá kyû 19 coù xu höôùng ñoái laäp chuùng, toái thieåu coøn hôn laø laãn loän chuùng.
Trong moïi tröôøng hôïp, toâi nghó cuõng nhö traùnh khoûi caùi haêm doïa trí thöùc vaø chính trò “laø phaûi theo hay choáng Khai saùng” phaûi thoaùt ra khoûi chuû nghóa mô hoà lòch söû vaø ñaïo ñöùc ñaõ laãn loän luaän ñeà nhaân baûn vôùi vaán naïn veà Khai saùng. Moät phaân tích veà nhöõng quan heä phöùc taïp cuûa chuùng trong suoát hai theá kyû vöøa qua laø moät coâng trình phaûi laøm, cuõng quan troïng ñeå nhaèm gôõ roái phaàn naøo yù thöùc maø chuùng ta coù veà chuùng ta vaø veà quaù khöù cuûa chuùng ta.
B. Veà maêït tích cöïc. Nhöng, khi xeùt ñeán nhöõng duïïng taâm naøy, dó nhieân phaûi ñöa ra moät noäi dung tích cöïc hôn vôùi ñieàu gì coù theå laø moät eâthos trieát lyù ôû trong moät pheâ phaùn veà ñieàu chuùng ta noùi, nghó vaø haønh ñoäng, qua moät baûn theå luaän lòch söû veà chính chuùng ta.
1/ Caùi eâthos trieát lyù naøy coù theå ñaëc tröng nhö moät thaùi ñoä haïn cheá. Khoâng phaûi moät öùng xöû loaïi boû. Ngöôøi ta phaûi traùnh löïa choïn giöõa beân ngoaøi vaø beân trong.; phaûi ôû tieàn tuyeán. Pheâ phaùn, chính laø phaân tích nhöõng haïn cheá vaø phaûn tænh veà chuùng. Nhöng neáu vaán naïn cuûa Kant laø hieåu bieát xem nhöõng haïn cheá naøo nhaän thöùc phaûi töø boû vöôït qua, döôøng nhö ñoái vôùi toâi vaán naïn pheâ phaùn ngaøy nay phaûi trôû veà vaán naïn tích cöïc: trong caùi gì ñem laïi cho ta nhö theå phoå bieán, caàn thieát, baét buoäc, ñaâu laø phaàn boä cuûa caùi gì laø ñaëc thuø, thöôøng haèng vaø chòu nhöõng cöôõng baùch ñoäc ñoaùn. Toùm laïi phaûi hoaùn chuyeån pheâ phaùn dieãn ra trong hình thaùi giôùi haïn taát yeáu thaønh moät pheâ phaùn thöïc tieãn trong hình thaùi vöôït qua khaû höõu.
Ñieàu maø ngöôøi thaáy daãn ñeán nhöõng heä quaû laø pheâ phaùn dieãn ra khoâng phaûi trong nghieân cöùu nhöõng caáu truùc hình thöùc coù gía trò phoå bieán nöõa, maø nhö moät ñieàu tra lòch söû qua nhöõng bieán coá daãn chuùng ta ñeán choã taïo thaønh nhaän bieát chuùng ta nhö nhöõng chuû theå cuûa nhöõng gì chuùng ta laøm, nghó vaø noùi. Theo nghóa naøy, pheâ phaùn khoâng laø sieâu nghieäm vaø khoâng coù cöùu caùnh laø taïo cho sieâu hình hoïc khaû höõu – noù laø truyeàn heä trong cöùu caùnh tính vaø khaûo coå trong phöông phaùp. Khaûo coå – khoâng phaûi sieâu nghieäm – theo nghóa naøy laø khoâng tìm kieám thaùo gôõ nhöõng caáu truùc phoå bieán ra khoûi moïi nhaän thöùc hay moïi haønh ñoäng ñaïo ñöùc khaû höõu; nhöng nghieân cöùu nhöõng dieãn ngoân lieät cöû ñieàu chuùng ta nghó, noùi vaø laøm nhö bao nhieâu nhöõng dieãn bieán lòch söû. Vaø pheâ phaùn naøy laø truyeàn heä theo nghóa noù khoâng dieãn dòch töø hình thöùc cuûa ñieàu gì laø chuùng ta ra ñieàu gì chuùng ta khoâng theå laøm hay bieát; nhöng noù thaùo gôõ töø caùi thöôøng haèng ñaõ taïo caùi gì laø chuùng ta khaû naêng khoâng laø, laøm hay nghó nhöõng gì chuùng ta laø, laøm hay nghó.
Noù khoâng tìm kieám taïo cho sieâu hình khaû höõu sau cuøng trôû thaønh khoa hoïc; noù tìm kieám theo tìm caøng xa vaø caøng roäng lôùn coù theå ñöôïc coâng trình voâ haïn cuûa töï do.
2/ Nhöng neáu nhö khoâng chæ giaûn dò nhaèm vaøo khaúng ñònh hay mô töôûng troáng roãng söï töï do, theo toâi thaùi ñoä lòch söû-pheâ phaùn naøy cuõng phaûi laø moät thaùi ñoä thöïc nghieäm. Toâi muoán noùi coâng trình naøy thöïc hieän trong nhöõng haïn cheá cuûa chuùng ta moät ñaèng phaûi môû ra moät lónh vöïc ñieàu tra lòch söû vaø moät ñaèng phaûi ñaët döôùi thöû nghieäm cuûa thöïc teá vaø hieän thöïc, vöøa nhaèm naém baét nhöõng ñieåm maø bieán ñoåi khaû höõu vaø ñaùng mong öôùc vöøa nhaèm xaùc ñònh hình thaùi roõ raøng cho bieán ñoåi naøy. Ñieàu ñoù muoán noùi laø baûn theå luaän lòch söû veà chính chuùng ta naøy phaûi boû ñi nhöõng döï aùn coù tham voïng laøm toaøn caàu vaø trieät ñeå. Thöïc vaäy, ngöôøi ta bieát qua kinh nghieäm laø möu tính vöôït khoûi heä thoáng hieän thöïc ñeå ñöa ra nhöõng ñeà cöông toaøn boä cuûa moät xaõ hoäi khaùc, moät phöông caùch tö duy khaùc, moät vaên hoùa khaùc, moät theá giôùi quan khaùc thöïc söï chæ daãn ñeán vieäc phoùng truïc nhöõng truyeàn thoáng nguy hieåm nhaát.
Toâi thích nhöõng bieán chuyeån raát roõ raøng ñaõ coù choã döïa töø hai möôi naêm qua trong moät soá nhaát ñònh nhöõng lónh vöïc lieân quan ñeán nhöõng caùch theá hieän höõu vaø tö duy cuûa chuùng ta, nhöõng quan heä quyeàn haønh, nhöõng quan heä phaùi tính, phöông caùch maø chuùng ta tri giaùc ñieân loaïn hay beänh taät, toâi thích nhöõng bieán chuyeån daàu töøng phaàn ñaõ thöïc hieän trong quan heä giao hoã giöõa phaân tích lòch söû vaø thaùi ñoä thöïc tieãn vôùi nhöõng kyø voïng con ngöôøi môùi maø nhöõng heä thoáng chính trò toài teä ñaõ laäp laïi suoát theá kyû 20.
Toâi ñaëc thò eâthos trieát lyù rieâng cho baûn theå luaän pheâ phaùn cuûa chuùng ta nhö moät thöû nghieäm lòch söû-thöïc tieãn nhöõng haïn cheá maø chuùng ta coù theå vöôït qua, vaø nhö coâng trình cuûa chính chuùng ta veà chuùng ta nhö nhöõng hieän höõu töï do.
3/ Nhöng chaéc haún hoaøn toaøn chính ñaùng khi ñöa ra phaûn baùc sau ñaây: khi haïn cheá vaøo loaïi ñieàu tra hay thöû nghieäm luoân luoân coù tính cuïc boä vaø rieâng phaàn naøy, haù chaúng phaûi lieàu lónh ñaët mình bò xaùc ñònh bôûi nhöõng caáu truùc khaùi quaùt hôn maø ngöôøi ta chaúng yù thöùc hay laøm chuû ñöôïc?
Coù hai giaûi ñaùp veà ñieàu naøy. Quaû thöïc phaûi töø boû hy voïng chaúng bao giôø ñaït tôùi moät quan ñieåm coù theå cho chuùng ta thuû ñaéc nhaän thöùc toaøn dieän vaø vónh vieãn ñieàu gì coù theå taïo thaønh nhöõng haïn cheá lòch söû cuûa chuùng ta. Vaø töø quan ñieåm naøy, kinh nghieäm lyù luaän vaø thöïc tieãn maø chuùng ta coù veà nhöõng haïn cheá cuûa chuùng ta vaø vöôït qua khaû höõu luoân luoân bò haïn cheá, xaùc ñònh vaø khôûi söï laïi.
Nhöng ñieàu ñoù khoâng muoán noùi laø moïi coâng trình chæ coù theå thöïc hieän trong voâ traät töï vaø ngaãu nhieân. Coâng trình naøy coù caùi khaùi quaùt, heä thoáng, ñoàng boä vaø nguyeân taéc cuûa noù.
Nguyeân taéc cuûa noù. Ñöôïc chæ ñònh qua ñieàu maø ngöôøi ta coù theå goïi laø “nghòch lyù (cuûa nhöõng quan heä) cuûa naêng löïc vaø quyeàn haønh”. Ngöôøi ta bieát kyø voïng hay hy voïng lôùn lao cuûa theá kyû 18, hay moät phaàn cuûa theá kyû 18 naèm trong söï phaùt trieån ñoàng thôøi vaø töông öùng cuûa naêng löïc kyõ thuaät taùc ñoäng treân söï vaät, vaø cuûa töï do cuûa nhöõng caù nhaân taùc ñoäng laãn nhau. Vaû laïi ngöôøi ta coù theå thaáy thoâng qua toaøn boä lòch söû nhöõng xaõ hoäi taây phöông (coù theå ôû ñoù tìm ra coãi reã ñònh meänh lòch söû rieâng leû cuûa chuùng – khaù ñaëc thuø, khaù dò bieät trong loä trình cuûa noù vaø khaù phoå caäp, thoáng trò laãn nhau) söï thuû ñaéc nhöõng naêng löïc vaø ñaáu tranh cho töï do taïo thaønh nhöõng nhaân toá thöôøng tröïc. Nhöõng quan heä giöõa söï phaùt trieån nhöõng naêng löïc vaø söï phaùt trieån töï trò khoâng phaûi cuõng ñôn giaûn nhö theá kyû 18 coù theå töôûng ñaâu. Ngöôøi ta coù theå thaáy nhöõng hình thaùi quan heä quyeàn löïc naøo coù theå chuyeân chôû qua nhöõng khoa kyõ thuaät khaùc nhau ( coù theå laø nhöõng saûn xuaát coù muïc ñích kinh teá, nhöõng ñònh cheá coù muïc ñích ñieàu haønh xaõ hoäi, kyõ thuaät thoâng giao): nhöõng quy phaïm vöøa coù tính taäp theå vaø caù theå, nhöõng thuû tuïc chuaån hoùa thöïc thi nhaân danh quyeàn löïc Nhaø nöôùc, nhöõng yeâu caàu cuûa xaõ hoäi hay nhöõng vuøng daân soá laø nhöõng ñieån hình. Nguyeân taéc nhö vaäy laø: laøm sao giaûi keát söï phaùt trieån nhöõng naêng löïc vaø taêng cöôøng nhöõng quan heä quyeàn löïc?
Ñoàng boä.Caùi daãn ñeán nghieân cöùu ñieàu maø ngöôøi ta coù theå goïi laø “nhöõng toaøn boä thöïc tieãn”. Nhaèm coi nhö trong lónh vöïc ñoàng boä quy chieáu khoâng phaûi nhöõng bieåu töôïng maø con ngöôøi töï cho mình, khoâng phaûi nhöõng ñieàu kieän xaùc ñònh hoï maø hoï khoâng bieát. Nhöng ñieàu gì con ngöôøi laøm vaø caùch theá hoï laøm. Nghóa laø nhöõng hình thaùi cuûa lyù tính ñaõ toå chöùc nhöõng caùch haønh ñoäng ( ñieàu ngöôøi a coù theå goïi laø nhöõng maët kyõ thuaät); vaø töï do maø hoï haønh ñoäng trong nhöõng heä thoáng thöïc tieãn naøy, ñeà khaùng laïi nhöõng ñieàu ngöôøi khaùc laøm, bieán ñoåi ñeán moät möùc naøo ñoù nhöõng quy luaät cuûa cuoäc chôi (ñoù laø ñieàu ngöôøi ta coù theå goïi laø maët chieán löôïc cuûa nhöõng thöïc tieãn naøy). Tính ñoàng boä cuûa nhöõng phaân tích lòch söû-pheâ phaùn naøy ñöôïc baûo ñaûm bôûi lónh vöïc thöïc tieãn naøy vôùi maët kyõ thuaät vaø maët chieán löôïc.
Tính heä thoáng. Nhöõng toaøn boä thöïc tieãn naøy thuoäc veà ba lónh vöïc lôùn: lónh vöïc nhöõng quan heä laøm chuû söï vaät, lónh vöïc nhöõng quan heä taùc ñoäng leân ngöôøi khaùc, lónh vöïc nhöõng quan heä töï taïi.Ñieàu ñoù khoâng muoán noùi laø ba lónh vöïc aáy hoaøn toaøn xa laï vôùi nhau. Ngöôøi ta bieát laø laøm chuû söï vaät thoâng qua quan heä vôùi ngöôøi khaùc; vaø quan heä naøy luoân luoân haøm nguï nhöõng quan heä töï taïi; vaø ngöôïc laïi. Nhöng nhaèm noùi ñeán ba truïc caàn phaûi ñi phaân tích ñaëc tröng vaø quan heä giao hoã: truïc tri thöùc, truïc quyeàn löïc, truïc ñaïo ñöùc. Noùi caùch khaùc, baûn theå luaän lòch söû chính chuùng ta nhaèm traû lôøi cho moät daõy môû ra nhöõng vaán naïn, lieân heä ñeán moät soá khoâng xaùc ñònh laø bao nhieâu nhöõng ñieàu tra maø ngöôøi ta coù theå gia boäi vaø chæ ñònh tuøy thích; nhöng toaøn boä chuùng ñaùp öùngcho heä thoáng hoùa sau: laøm theá naøo chuùng ta taïo thaønh nhö nhöõng chuû theå tri thöùc cuûa chuùng ta; laøm theá naøo chuùng ta taïo thaønh nhö nhöõng chuû theå thi thoá hay gaùnh chòu nhöõng quan heä quyeàn löïc; laøm theá naøo chuùng ta taïo thaønh nhö nhöõng chuû theå ñaïo ñöùc cho nhöõng haønh ñoäng cuûa chuùng ta.
Tính khaùi quaùt. Sau cuøng, nhöõng ñieàu tra lòch söû-pheâ phaùn naøy khac ñaëc thuø hieåu theo nghóa laø luoân luoân mang treân moät chaát lieäu, moät thôøi ñaïi, moät boä phaän thöïc tieãn vaø dieãn ngoân nhaát ñònh. Nhöng, ít ra ôû qui moâ nhöõng xaõ hoäi phöông taây cuûa chuùng ta, chuùng coù tính khaùi quaùt: hieåu theo nghóa laø chuùng ñöôïc phaûn hoài laïi chuùng ta; nhö vaäy vaán ñeà nhöõng quan heä giöõa lyù trí vaø ñieân loaïn, hay giöõa beänh taät vaø söùc khoûe, hay giöõa toäi aùc vaø luaät leä; vaán ñeà vò theá cho nhöõng quan heä tình duïc, v.v..
Nhöng, neáu toâi noùi ñeán tính khaùi quaùt naøy, khoâng phaûi ñeå noùi laø phaûi vaïch laïi trong söï lieân tuïc sieâu lòch söû cuûa noù qua thôøi gian, cuõng khoâng phaûi doõi theo nhöõng bieán thieân cuûa noù. Ñieàu caàn naém ôû ñaây laø trong möùc ñoä naøo ñieàu chuùng ta bieát, nhöõng hình thaùi quyeàn löïc taùc ñoäng vaø kinh nghieäm maø chuùng ta thöïc haønh vôùi chuùng ta chæ taïo thaønh nhöõng bieåu töôïng lòch söû nhaát ñònh nhôø vaøo moät hình thaùi vaán ñeà hoùa xaùc ñònh nhöõng ñoái töôïng, nhöõng quy taéc haønh ñoäng, nhöõng phöông thöùc quan heä töï taïi. Nghieân cöùu nhöõng (phöông thöùc) vaán ñeà hoùa (nghóa laø ñieàu gì khoâng phaûi laø baát bieán nhaân hoïc hay bieán ñoåi nieân ñaïi) laø caùch phaân tích, trong hình thaùi ñôn nhaát veà maët lòch söû, nhöõng vaán ñeà coù taàm voùc chung.
Toùm löôïc ñeå chaám döùt vaø trôû laïi vôùi Kant. Toâi khoâng bieát coù bao giôø chuùng ta trôû thaønh ngöôøi lôùn. Nhieàu vieäc trong kinh nghieäm cuûa chuùng ta thuyeát phuïc chuùng ta laø bieán coá lòch söû cuûa Khai saùng khoâng laøm chuùng ta thaønh ngöôøi lôùn; vaø chöa bao giôø chuùng ta tröôûng thaønh. Tuy nhieân, theo toâi ngöôøi ta coù theå cho moät yù nghóa vôùi truy vaán pheâ phaùn veà hieän taïi vaø veà chuùng ta maø Kant ñaõ baøy toû khi suy ngaãm veà Khai saùng. Theo toâi ñoù cuõng laø moät caùch trieát lyù khoâng phaûi laø khoâng quan troïng hay khoâng coù hieäu quaû töø hai theá kyû qua. Baûn theå luaän pheâ phaùn chính chuùng ta, phaûi coi noù khoâng haún nhö moät lyù luaän, moät hoïc thuyeát. Cuõng khoâng phaûi laø moät boä phaän thöôøng tröïc cuûa tri thöùc tích luõy; phaûi nhaän thöùc noù nhö moät thaùi ñoä, moät eâthos, moät cuoäc soáng trieát lyù maø pheâ phaùn veà caùi gì laø chuùng ta vöøa laø phaân tích lòch söû nhöõng haïn cheá ñaët ñeå cho chuùng ta vöøa laø thöû nghieäm khaû naêng vöôït chuùng. Thaùi ñoä trieát lyù naøy phaûi dieãn dòch trong moät coâng trình nghieân cöùu ña bieät; nhöõng ñieàu tra naøy coù maïch laïc phöông phaùp trong nghieân cöùu vöøa mang tính truyeàn heä vaø khaûo coå cuûa nhöõng thöïc tieãn ñoàng thôøi coi nhö loaïi kyõ thuaät cuûa lyù tính vaø nhöõng ñoøn chieán löôïc cuûa töï do; chuùng coù maïch laïc lyù luaän trong ñònh nghóa cuûa nhöõng hình thaùi ñôn nhaát veà maët lòch söû trong ñoù nhöõng ñaïi theå veà quan heä cuûa chuùng ta vôùi söï vaät, vôùi ngöôøi khaùcvaø voùi chính baûn thaân ñaït thaønh vaán ñeà. Chuùng coù maïch laïc thöïc tieãn trong moái quan taâm mang phaûn tænh lòch söû-pheâ phaùn vaøo thöû nghieäm nhöõng thöïc tieãn cuï theå. Toâi khoâng bieát ngaøy nay coù phaûi noùi laø coâng trình pheâ phaùn coøn haøm nguï nieàm tin trong thôøi Khai saùng; toâi nghó, luoân luoân caàn coâng trình treân nhöõng giôùi haïn cuûa chuùng ta, nghóa laø moät lao taùc kieân trì mang hình thaùi cho söï baát kieân trì cuûa töï do.
Maáy lôøi baøn veà baûn vaên: Khai saùng laø gì? cuûa Michel Foucault.
- Ñaëng Phuøng
Quaân
* Taïi sao Foucault trôû laïi vaán ñeà cuûa Kant?
* Töø vaán ñeà naøy, Foucault muoán tranh luaän vôùi nhöõng trieát gia ñöông ñaïi naøo?
* Vaán ñeà cuûa thôøi Khai saùng coù quan heä gì vôùi thôøi ñaïi chuùng ta?
1. Taïi sao Foucault trôû laïi vaán ñeà cuûa Kant?
Kant ñoái vôùi Foucault laø moät trong nhöõng nguoàn tö töôûng ñöa oâng vaøo con ñöôøng nghieân cöùu ñoäc ñaùo cuûa rieâng oâng. Maëc daàu trong khoaûng thôøi gian daïy hoïc 1952-53 coâng vieäc chuû yeáu laø taâm lyù hoïc, song chuyeân ñeà luaän aùn phuï oâng choïn laø dòch vaø giôùi thieäu taùc phaåm Nhaân hoïc cuûa Kant - oâng ñaõ hoïc hoûi töø coâng trình naøy loái phaân tích caáu truùc vaø pheâ phaùn vôùi nhöõng yù nieäm veà quyeàn löïc cuûa tri thöùc vaø caûm thöùc, nhöõng vaán ñeà veà caûm quan laïc thuù chaéc haún coøn aûnh höôûng tôùi nhöõng coâng trình cuoái ñôøi cuûa oâng; maët khaùc ngay töø trình baøy veà chuyeân ñeà naøy, oâng ñaõ söû duïng nhöõng töø nhö “khaûo coå luaän vaên baûn cuûa Kant”, khaûo nhöõng “taàng ñòa chaát “ ôû ñaùy taùc phaåm laø nhöõng neùt tri thöùc trong nhöõng taùc phaåm sau naøy (chính Foucault ñaõ laáy laïi töø “khaûo coå luaän” maø Kant ñaõ duøng trong moät baøi vieát veà lòch söû trieát hoïc khi coi lòch söû trieát hoïc ñaõ laáy töø töï nhieân lyù trí con ngöôøi nhö moät khaûo coå luaän trieát lyù/philosophische Archaeologie). Trong luaän aùn naøy, oâng ñaõ chæ ra caùi cheát cuûa thöôïng ñeá theo quan nieäm cuûa Nietzsche haøm nguï caùi cheát cuûa con ngöôøi, ôû ñoù saùt nhaân veà maët khaûo coå luaän laø kyø coâng cuûa nhöõng khoa hoïc nhaân vaên thöïc thi caùi lyù luaän tri thöùc cuûa chuùng. Cuõng trong chieàu höôùng naøy, ôû taùc phaåm Nhöõng töø ngöõ vaø söï vaät Foucault tieáp tuïc khai trieån pheâ bình luaän cuûa Kant khi oâng nhaän xeùt: “pheâ bình naøy ñaùnh daáu ngöôõng cöûa vaøo hieän ñaïi cuûa chuùng ta, noù tra hoûi bieåu töôïng khoâng theo vaän ñoäng voâ haïn ñi töø yeáu toá ñôn giaûn ñeán taát caû moïi toå hôïp khaû höõu cuûa noù, maø khôûi töø nhöõng haïn cheá hôïp phaùp cuûa noù. Nhö vaäy laø laàn ñaàu tieân noù chöùng thöïc bieán coá naøy cuûa vaên hoùa chaâu Aâu ñoàng thôùi vôùi söï caùo chung cuûa theá kyû 18: vieäc ruùt ra cuûa tri thöùc vaø tö töôûng khoûi khoâng gian cuûa bieåu töôïng” – laø cô sôû cuûa toång hôïp khaû höõu cuûa moïi bieåu töôïng, laø ñieàu kieän khaû höõu cuûa kinh nghieäm.
Baûn vaên “Khai saùng laø gì?” ôû vaøo giai ñoaïn cuoái ñôøi (1978-1984) cuûa Foucault cuøng vôùi moät soá nhöõng baøi thuyeát trình khaùc döôùi nhan ñeà “Pheâ phaùn vaø Khai saùng” in trong Tin töùc cuûa Hoäi Trieát hoïc Phaùp (1990). “Pheâ phaùn laø gì?” laø baøi thuyeát trình taïi Hoäi naøy vaøo naêm 1978 nhö chính Foucault xaùc ñònh trong lôøi cuoái lyù do taïi sao oâng khoâng theå (hay daùm) ñaët cho baøi noùi chuyeän cuûa oâng caùi teân: Khai saùng laø gì? nhöng thöïc söï baøi thuyeát trình naøy coù theå coi nhö lam baûn cuûa baûn vaên toâi ñaõ dòch vaø giôùi thieäu. Nhöõng yù töôûng cô baûn cuûa Foucault trong khi khai quaät laïi kho taøng trieát lyù cuûa Kant ôû giai ñoaïn naøy coù theå hieåu theo nhieàu chieàu höôùng: do söï va chaïm vôùi Lyù luaän pheâ bình cuûa tröôøng phaùi Frankfurt ñang gaây aûnh höôûng maïnh trong Ñaïi hoïc Myõ, vôùi nhöõng teân tuoåi nhö Walter Benjamin, Jurgen Habermas vaøo luùc oâng ñang giaûng daïy taïi Berkeley, cho neân nhöõng vaán ñeà môùi ñaët ra ôû baûn vaên 1984 laø nhöõng phaûn baùc pheâ phaùn traû lôøi Habermas (trong hai chöông IX vaø X cuûa Dieãn ngoân trieát lyù cuûa Hieän ñaïi vieát veà oâng) vaø chung quanh vaán ñeà Baudelaire cuûa Benjamin; hoaëc vôùi tö caùch moät söû gia tö töôûng hôn laø moät trieát gia, nhö chính Foucault khaúng ñònh trong baøi ñoïc tröôùc Hoäi Trieát hoïc Phaùp, ñieàu ñoù coù nghóa laø ñöùng veà maët pheâ phaùn nhaän thöùc luaän ôû hai cô sôû khaûo coå vaø truyeàn heä luaän ñeå tìm hieåu caùi oâng goïi laø baûn theå luaän pheâ phaùn chính chuùng ta – khôûi töø trieát hoïc hieän ñaïi nhaèm traû lôøi caâu hoûi: khai saùng laø gì? ; hoaëc moïi vaán ñeà sau cuøng vaãn naèm trong truyeàn thoáng trieát hoïc Phaùp laø vaán ñeà ñaïo ñöùc. Nhöõng luaän ñieåm chính trong baûn vaên 1984 (X. baûn dòch treân talawas) vaãn tìm thaáy trong baøi ñoïc 1978 nhö ngheä thuaät cai trò con ngöôøi, thaùi ñoä pheâ phaùn, lyù luaän/rasonieren, song lyù luaän nhö theá naøo, quan heä giöõa thuaàn lyù hoùa vôùi quyeàn löïc, vôùi chaân lyù, vôùi chuû theå nhö theá naøo; quan nieäm töï trò ñoái vôùi nhaän thöùc ra sao, moái quan heä giöõa Khai saùng vaø thaân phaän aáu tró maø nhaân loaïi vaãn coøn trì treä trong ñoù vaø trì treä trong moät ñöôøng loái coù caên cöù, maø ñieån hình laø hai hình thöùc quyeàn löïc laø chuû nghóa phaùt- xít vaø chuû nghóa Stalin gioáng nhau nhö hai anh em.
ÔÛ trong hai baûn vaên 1978 vaø 1984, Foucault laäp laïi moät yù töôûng quan troïng cuûa Kant veà söï phaân bieät giöõa söû duïng rieâng tö vaø söû duïng coâng coäng cuûa lyù trí, maø lyù trí phaûi ñöôïc töï do trong söû duïng coâng coäng.Theá naøo laø söû duïng coâng coäng? Khoâng haïn cheá, treân moïi phöông tieän truyeàn thoâng (baùo chí, xuaát baûn, nghieân cöùu v.v…), keâu goïi tôùi löông taâm cuûa con ngöôøi.
2. Trôû laïi vaán ñeà cuûa Kant, Foucault muoán tranh luaän vôùi nhöõng trieát gia ñöông ñaïi naøo?
Baøi ñoïc cuûa Foucault laáy laïi töïa ñeà “Khai saùng laø gì?” cuûa Kant vaø nhöõng nhaø tö töôûng cuûa theá kyû 18 nhö Mendelssohn, Erhard, Hamann, Riem, Herder, Lessing, Schiller quaû thöïc nhaèm ñoái thoaïi vôùi nhöõng ngöôøi ñöông thôøi ôû beân kia bieân giôùi (Phaùp/Ñöùc). Ngay töø baøi ñoïc 1978, khi ñeà caäp moái quan heä giöõa Khai saùng vaø Pheâ phaùn oâng ñaët vaán ñeà lieäu lyù trí coù traùch nhieäm veà quyeàn löïc, veà cai trò vöôït quaù giôùi haïn, vaø nghó laø töông lai cuûa vaán ñeà coù nhöõng khaùc bieät giöõa Phaùp vaø Ñöùc. Khi nhaän ñònh: Aufklarung ñöùc vaø Haskala do thaùi xem ra thuoäc veà cuøng moät lòch söû trong ñoaïn noùi veà Lessing vaø Mendelssohn, Foucault giaùn tieáp noùi ñeán nhöõng ñieàu ñaõ ñöôïc thaûo luaän trong Bieän chöùng cuûa Khai saùng töø 1947 cuûa Max Horkheimer vaø Adorno chung quanh vaán ñeà quyeàn löïc trong nghieân cöùu ñònh cheá. Cho neân trong phaàn môû ñaàu baûn vaên 1984, oâng noùi “baøi vieát naøy ñaõ duïng taâm ñöa vaøo trong lòch söû tö töôûng moät vaán naïn maø trieát hoïc hieän ñaïi ñaõ khoâng theå giaûi ñaùp, nhöng cuõng khoâng theå thoaùt ra khoûi, vaø döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau, ñaõ hai theá kyû nay ñöôïc laäp laïi, töø Hegel ñeán Horkheimer hay Habermas, ngang qua Nietzsche hay Max Weber”. Ñoái töôïng noùi ñeán ôû ñaây laø tröôøng phaùi Lyù luaän pheâ bình Frankfurt, maø ñaïi bieåu sau cuøng laø Jurgen Habermas.
Cuoäc gaëp gôõ ñoái thoaïi giöõa Foucault, Habermas vaø moät soá nhöõng ñoàng nghieäp khaùc döï truø dieãn ra taïi Myõ vaøo naêm 1984 ñaõ khoâng thöïc hieän ñöôïc vì Foucault qua ñôøi baát ngôø vaøo thaùng Saùu 1984. Habermas buoäc phaûi chuù troïng ñeán nhöõng traøo löu tö töôûng ñöông ñaïi töø Phaùp aûnh höôûng vaøo Taây Ñöùc töø ñaàu thaäp nieân 80 cuûa theá kyû XX. Nhöõng hôïp tuyeån cuûa F.A. Kittler, cuûa Peter Engelmann, nhöõng nghieân cöùu cuûa Peter Tepe, E.W.Orth…ghi nhaän nhöõng traøo löu caáu truùc, haäu caáu truùc, haäu hieän ñaïi, thuyeát huûy taïo (Dekonstruktion) baét ñaàu ngöï trò dieãn ñaøn tö töôûng. Habermas quan nieäm nhöõng thaûo luaän veà haäu lòch söû, haäu hieän ñaïi, choáng nhaân baûn laø nhöõng toan tính phaù huûy nhöõng noäi dung coù khaû naêng giaûi phoùng chöùa trong Khai saùng, moät thaùch ñoá cuûa xu höôùng taân baûo thuû choáng laïi Khai saùng; oâng goïi “Hieän ñaïi – moät coâng trình döï aùn chöa hoaøn taát”. Maëc nhieân, oâng coi Khai saùng ñoàng nhaát vôùi Hieän ñaïi. Trong taùc phaåm Dieãn ngoân trieát lyù cuûa Hieän ñaïi, Habermas ñaõ daønh chöông IX vaø X ñeå pheâ bình Michel Foucault, khi phaân chia taùc phaåm cuûa Foucault thaønh hai giai ñoaïn, nhöõng taùc phaåm ñaàu tôùi “Nhöõng töø ngöõ vaø söï vaät” döïa treân cô sôû khaûo coå vaø truyeàn heä luaän laø thaùi ñoä choáng thoâng dieãn luaän, coù tính caùch pheâ phaùn nhöõng khoa hoïc nhaân vaên, vaø nhöõng taùc phaåm sau nhaèm xaây döïng moät lyù luaän veà quyeàn löïc döïa treân lyù luaän cuûa Nietzsche chöùa nhöõng nan ñeà khoâng theå giaûi quyeát. Moät trong nhöõng luaän ñieåm Haberms pheâ phaùn lyù luaän quyeàn löïc cuûa Foucault coù tính thieân hieän ñaïi, tính töông ñoái trong nhöõng phaân tích lòch söû. Habermas giaûi thích khaùi nieäm lòch söû cuûa Foucault laø moät böôùc khôûi ñi töø lyù giaûi quaù khöù baèng vieãn caûnh cuûa hieän taïi. Quaû thöïc treân cô sôû khaûo coå luaän cuûa nhaän thöùc, Foucault nhaèm bieán nhöõng tö lieäu noùi cuûa thoâng dieãn luaän thaønh nhöõng coâng trình caâm laëng, giaûi phoùng chuùng khoûi vaên maïch ñeå coù khaû naêng theå hieän trong moâ taû caáu truùc, vieãn caûnh cuûa moät nhaø quan saùt ñöùng ngoaøi ñeå nghieân cöùu nhöõng coâng trình khai quaät, ñaëng nhö giaûi thích truyeàn heä cuûa chuùng laø keát quaû cuûa nhöûng ñaáu tranh quyeàn löïc ñeå toàn taïi. Truyeàn heä luaän cuûa Foucault laø moät ñoái nghòch vôùi nhöõng lyù giaûi muïc ñích luaän, coi hieän taïi nhö moät saûn phaåm lòch söû ngaãu nhieân, vaø coi yù nghóa cuûa nhöõng thôøi kyø lòch söû quaù khöù chæ coù vai troø trong nguoàn nhöõng caáu truùc hieän ñaïi cuûa quyeàn löïc. Phaù huûy lòch söû truyeàn thoáng , nhöõng caùi oâng goïi laø nhöõng lieân tuïc giaû traù, Foucault khoâng quan nieäm coù nhöõng lieân hôïp muïc ñích luaän, phaân chia lòch söû thaønh nhöõng thôøi kyø, maø chæ coù lòch söû nhö moät daõy nhöõng hình thaønh dieãn ngoân ña nguyeân. Ñoù laø lyù do oâng vieát taïi sao ngöôøi ta khoâng theå xem hieän ñaïi nhö moät thaùi ñoä hôn laø moät thôøi kyø lòch söû. Hieän ñaïi theo oâng baét ñaàu töø yù nieäm cuûa Kant veà con ngöôøi ôû trong moät löôõng luaän, laø sinh vaät thöôïng ñaúng vì ñöùc tính thuaàn phuïc, maø cöùu caùnh cho pheùp y chieám choã cuûa thöôïng ñeá, nhöõng khaû naêng cuûa lyù trí con ngöôøi bò haïn cheá, song nhöõng haïn cheá naøy khoâng ngaên caûn con ngöôøi coù tieán boä trong tö töôûng ñeán voâ cuøng. Ñoù cuõng laø lyù giaûi cuûa Foucault veà Baudelaire, ngöôïc vôùi nhöõng ñieàu Benjamin phaân tích thô Baudelaire phaûn aùnh söï suøng baùi haøng hoùa, hình aûnh keû rong chôi laø ñieån hình cuûa nhaân loaïi tha hoùa, Foucault vieát: hieän ñaïi khoâng phaûi laø nhìn nhaän vaø chaáp nhaän caùi vaän ñoäng thöôøng cöûu naøy.”
Baûn vaên 1984 vaøo dòp kyû nieäm 200 naêm baøi vieát cuûa Kant laø tuyeân ngoân ñeå traû lôøi nhöõng pheâ phaùn maø oâng goïi laø “moät thöù haêm doïa” (chantage) vì töø baûn vaên cuûa Kant, oâng nghó noù ñaõ xaùc ñònh moät caùch theá trieát lyù. Vaø oâng vieát tieáp: ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø phaûi theo hay choáng Khai saùng.
3. Vaán ñeà cuûa thôøi Khai saùng coù quan heä gì vôùi thôøi ñaïi chuùng ta?
Vaäy vaán ñeà Khai saùng ñaët ra vôùi chuùng ta laø gì? Taïi sao ngay töø môû ñaàu baûn vaên, Kant ñònh nghóa Khai saùng moät caùch haàu nhö tieâu cöïc: “Aufklarung ist der Augang des Menschen…” (Khai saùng laø loái thoaùt cuûa con ngöôøi) , trong khi chính Kant cuõng vieát: “Die Maxime, jederzeit selbst zu denken, ist die Aufklaerung” (Haõy tö duy ñoäc aäp vaøo baát cöù thôøi ñieåm naøo – ñaáy chính laø phöông chaâm cuûa Khai saùng)? Foucault lyù giaûi Kant nhö moät söû gia truyeàn heä: “Il cherche une diffeùrence: quelle diffeùrence aujourd’hui introduit-il par rapport aø hier?” (Oâng tìm kieám moät söï dò bieät: dò bieät naøo hieän taïi döa ra ñoái vôùi quaù khöù?). Caùi môùi trong baûn vaên cuûa Kant laø “ôû vò trí baûn leà cuûa phaûn tænh pheâ phaùn vaø phaûn tænh veà lòch söû… phaûn tænh veà “ngaøy nay” nhö moät khu bieät trong lòch söû vaø nhö moät ñoäng löïc cho moät nhieäm vuï trieát lyù ñaëc thuø.”
Trôû veà vôùi moät baûn vaên hai traêm naêm tröôùc, nhöng thöïc söï vaán ñeà laø thaùi ñoä cuûa hieän ñaïi. Foucault tìm ra caùi ñaïo lyù/eâthos trong ñoù Kant muoán chæ ra: con ngöôøi phaûi chòu traùch nhieäm veà tình traïng aáu tró cuûa mình…chæ coù theå thoaùt ra baèng moät bieán ñoåi töï mình laøm laáy cho mình.
Caû hai ñieàu kieän naøy vöøa laø ñaïo ñöùc, vöøa laø chính trò. Lyù trí phaûi ñöôïc töï do trong söû duïng coâng coäng. Khoâng phaûi mô moäng töï do troáng roãng, maø phaûi coù moät thaùi ñoä thöïc nghieäm , nhö moät thöû nghieäm lòch söû-thöïc tieãn vöôït qua nhöõng troùi buoäc haïn cheá, nhö nhöõng con ngöôøi töï do. Coù nhö theá chuùng ta môùi tröôûng thaønh.
Kyû nieäm hai traêm hai möôi naêm moät baûn vaên phaûi theå hieän baèng haønh ñoäng thöïc tieãn trong hieän taïi, toâi nghó nhö theá môùi caûm nhaän ñöôïc caùi yù nghóa tinh tuùy cuûa noù.
No comments:
Post a Comment