TS. LẬM LỄ TRINH * VUA DUY TÂN

DE GAULLE MÖU DUØNG LAÙ BAØI DUY TAÂN
Nhöõng tieát loä cuûa Hoaøng töû Vónh San

Laâm Leã Trinh

Ñeán nay, coù moät soá ít söû lieäu vieát veà Haøm Nghi, Thaønh Thaùi vaø Duy Taân thöôøng ñöôïc goïi laø «ba vua caùch maïng nhaø Nguyeãn ». Nhö nhöõng nhoùm löûa cuoái cuøng böïc saùng trong ñeâm u tòch cuûa moät trieàu ñaïi hoi hoùp, caùc cuoäc khôûi nghóa choáng Phaùp cuûa ba cöïu hoaøng naøy thaát baïi vì thieáu toå chöùc , thieáu nhaân söï laõnh ñaïo, thieáu ñöôøng loái vaø khoâng coù ñuû söï uûng hoä cuûa quaûng ñaïi quaàn chuùng bò Thöïc daân keàm keïp.
Haøm Nghi laø em khaùc meï cuûa Ñoàng Khaùnh vaø vua Kieán Phuùc (cheát trong tröôøng hôïp bi thaûm sau 6 thaùng taïi vò). Leân ngoâi naêm 1884, luùc 14 tuoåi, oâng xuaát cung ñeâm 5.7.1885, laån traùnh trong vuøng Taây Baéc Quaûng Bình, quyeát taâm khaùng chieán. Phong traøo Caàn Vöông vôùi Toân Thaát Thuyeát, Nguyeãn Vaên Töôøng, Hoaøng Keá Vieâm, Tröông Quang Ñaûn, Taï Hieån, Phaïm Vuõ Maãn, Nguyeãn Thieän Thuaät… tan raõ sau hai naêm choáng cöï quaân Phaùp (1886-1887). Ngaøy 30.10.1888, Haøm Nghi bò baét vaø naêm 1889, bò ñaøy qua Alger , Baéc Phi, nôi maø oâng qua ñôøi naêm 1944 taïi bieät thöï El Biar. OÂng keát hoân naêm 1904 vôùi con gaùi cuûa Chaùnh aùn ñòa phöông Laloe vaø luùc veà giaø, ñöôïc baø Foltz, moät phuï nöõ Thuïy só giaøu co,uø chaêm soùc chu ñaùo.
Cuõng vì choáng Phaùp, hai cha con Thaønh Thaùi vaø Duy Taân bò ñaøy moät löôït naêm 1916 qua La Reùunion , moät haûi ñaûo ôû AÁn Ñoä Döông, vaø – traùi vôùi Haøm Nghi – caõ hai soáng khaù chaät vaät. Thaùng 5.1947, Thaønh Thaùi ñöôïc ngöôøi con reå laø luaät sö Vöông Quang Nhöôøng can thieäp vôùi Cao uûy Bollaert cho pheùp trôû veà Vieät Nam nhö moät thöôøng daân vaø qua ñôøi taïi Saigon ngaøy 24.3.1953.
Duy Taân (huùy Nguyeãn Phuùc Vónh San) laø göông maët noåi nhöùt trong ba cöïu hoaøng vì oâng giöõ vöõng yù chí ñaáu tranh cho ñeán ngaøy töû naïn naêm 1945. Tuy nhieân , lieân heä ñeán Duy Taân, coù moät soá vaán ñeà chöa ñöôïc saùng toû: vai troø thaät söï cuûa oâng trong cuoäc khôûi nghóa choáng Phaùp naêm 1916, cuoäc chuaån bò cuûa oâng taïi ñaûo La Reùunion ñeå trôû veà Vieät Nam, noäi dung buoåi hoäi kieán ngaøy 14.12.1945 giöõa oâng vaø toång thoáng Charles de Gaulle taïi Paris, nhöõng laàn tieáp xuùc sau ñoù cuûa pheá ñeá Duy Taân vôùi giôùi ngoaïi kieàu Vieät Nam ôû Phaùp vaø tröôøng hôïp xaûy ra tai naïn maùy bay gaây töû thöông cho oâng ngaøy 26.12.1945 taïi Trung Phi.
Haï tuaàn thaùng ba vöøa qua, taùc giaû baøi naøy coù dòp noùí chuyeän khaù laâu veà nhöõng ñieåm treân vôùi hoaøng töû Georges Vónh San Baûo Ngoïc, tröôûng nam cuûa vua Duy Taân, töø Paris qua vieáng Little Saigon, Californie. Döôùi ñaây, xin löôïc thuaät vaøi söï tieát loä ñoäc ñaùo veà ñôøi soáng vaø nhöõng naêm, thaùng cuoái cuøng cuûa Duy Taân taïi ñaûo La Reùunion.
1 – Vai troø cuûa Duy Taân trong cuoäc khôûi nghóa choáng Phaùp.
Sau ngaøy vua Töï Ñöùc baêng haø naêm 1883ø, trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn maït vaän thaûm theâ. Vôùi ba Hoaø öôùc baát bình ñaúng Nhaâm Tuaát 1862, Giaùp Tuaát 1874 vaø Giaùp Thaân 1884 (coøn ñöôïc goïi laø Hoaø öôùc Patenoâtre) , thöïc daân Phaùp naém troïn quyeàn kieåm soaùt, Vieät Nam chæ coøn giöõ laïi moät soá hö quyeàn. Ñaëc bieät, Duï ngaøy 3.10.1888, kyù do aùp löïc cuûa Toaøn quyeàn Richaud, nhöôïng ba thaønh phoá Haønoäi, Haûi Phoøng, Ñaø Naúng cho Phaùp. Maët khaùc, Duï ngaøy 3.6.1886 cuûa Thaønh Thaùi giao chöùc Kinh löôïc, ñaïi dieän nhaø vua, cho Thoáng söù Phaùp taïi Baéc ky,ø bieán phaàn laõnh thoå naøy, treân thöïc teá, thaønh thuoäc ñòa cuûa Phaùp tuy vaãn mang danh laø baûo hoä. Chaúng nhöõng theá, veà vieäc taán phong vaø truaát pheá hoaøng ñeá, Phaùp ngang nhieân quyeát ñònh tuøy thích, thay vua nhö ñoåi aùo, baát chaáp thöù töï chính thoáng vaø yù kieán cuûa Cô Maät Vieän. Chuùng coá tình ñöa leân ngoâi nhöõng oâng hoaøng eøo oït, beänh hoaïn, vò thaønh nieân, thieáu kinh nghieäm, choïn trong soá ñoâng con, chaùu, anh. em xa gaàn cuûa nhaø vua trò vì.
Giöõa hoaøn caûnh ñen toái noùi treân, chín oâng vua, sau Töï Ñöùc, noái tieáp nhau trong voøng saùu chuïc naêm tröôùc khi Vieät Nam trôû thaønh moät quoác gia daân chuû: Hieäp Hoøa (1883), Duïc Ñöùc (1883), Ñoàng Khaùnh (1885-1889), Kieán Phöôùc (1883-1884), Haøm Nghi (1884-1885), Thaønh Thaùi (1889-1907), Khaûi Ñònh (1916-1925), Duy Taân (1907-1916) vaø Baûo Ñaïi (1826-1945). Coù nhöõng oâng vua taïi vò chæ ñöôïc vaøi ngaøy, vaøi thaùng, roài bò böùc töû , giam caàm, caùch chöùc hay löu ñaøy.
Trong taùc phaåm Sur La Route Mandarine (Euødition Albin Michel, Paris,1929), nhaø vaên Roland Dorgeleøs ghi laïi raèng oâng vua böôùng bænh Thaønh Thaùi chöa kòp aâm möu noåi daäy thì bò Trieàu thaàn – tröø Leã Boä Thöôïng thô Ngoâ Ñình Khaû – tuaân lònh Khaâm söù Leùvecque buoäc töø ngoâi ngaøy 3.9.1907 vì lyù do bòa ñaët « maéc bònh taâm thaàn vaø cuoàng daâm ». Trong luùc Thaønh Thaùi bò caàm giöõ ôû ñieän Caàn Chaùnh döôùi söï troâng coi cuûa truøm caûnh saùt Sogny, Toaøn quyeàn Ñoâng Döông cuøng ñi, hai ngaøy sau, vôùi vieân Khaâm söù Trung kyø vaø moät y só quaân y vaøo Caám Thaønh Hueá ñeå choïn moät ñöùa treû noái ngoâi. Hoï vaát vaû taäp hoïp nhöõng ngöôøi thöøa keá ñang laãn traùnh vì khieáp sôï. Hoï cheâ caùc ngöôøi con trai ñaàu cuûa pheá ñeá Thaønh Thaùi khoâng haïp nhaõn veà dieän maïo vaø roát cuoäc, chaám – nhö xoå soá - hoaøng töû thöù naêm laø Vónh San, 8 tuoåi, aên maëc raùch röôùi, nhoû thoù nhöng coù veû khoeû maïnh. Beù Vónh San sôï haõi khoùc theùt, baùm vaøo aùo meï laø taøi nhaân Nguyeãn Thò Ñònh (« Taøi nhaân » laø caáp thöù chín vaø choùt trong haøng phi taàn). Baø naøy van xin buoâng tha cho con mình nhöng voâ hieäu. Vì vua coøn quaù treû neân moät Phuû Phuï Chính ñöôïc thieát laäp, vôùi saùu Thöôïng thô deã sai, do Khaâm söù Phaùp chuû toïa, ñeå lo vieäc trieàu chính. Phaän söï cuûa vua laø pheâ chuaån baèng caùch…chaám moät ñieåm son treân caùc taáu baûn.
Maëc duø ñöôïc choïn theo caùch may ruûi, Hoaøng ñeá « baát ñaéc dó » Duy Taân laøm moïi ngöôøi ngaïc nhieân, ngay töø ngaøy ñöôïc taáuøn phong, vôùi phong caùch chöõng chaïc, tinh thaàn hieáu hoïc, thaùi ñoä ñoäc laäp vaø chí khí anh huøng. Nhieàu giai thoaïi phoå bieán sau ñoù trong daân gian laøm moïi ngöôøi caûm meán oâng. Thí duï, theo truyeàn tuïng, nhaân moät hoâm ngoài caâu caù taïi Cöûa Tuøng , Quaûng Trò, Duy Taân coù ñoïc moät caâu : « Ngoài treân nöôùc khoâng ngaên ñöôïc nöôùc, Buoâng caâu ra lôõ dó phaûi laàn ». Laàn khaùc, moät oâng quan muùc nöôùc cho vua röûa tay, Vua hoûi : « Tay nhôùp laáy nöôùc maø röûa, Nöôùc nhôùp laáy chi maø röûa ?» Duy Taân cuõng thöôøng than phieàn caùc Thöôïng thô : « Khoâng coù ai trong caùc thaày lo thi haønh meänh leänh cuûa toâi caû. Toâi laøm vua chæ coù hö danh maø thoâi ! »
Trong luùc Duy Taân oâm hoaøi baûo beû gaõy goâng cuøm Thöïc daân thì beân ngoaøi, só phu cuõng noân noùng : Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi ra ñôøi naêm 1910 taïi Quaûng Chaâu, Trung quoác, vôùi Phan Boäi Chaâu, Nguyeãn Thieän Thuaät, Nguyeãn Thöôïng Hieàn.. Trong xöù, vôùi Traàn Cao Vaân, Thaùi Phieân, Phan Thanh Taøi, Leâ Ngung, Ñoå Töï, Nguyeãn Maäu, Voõ Vaên Tröù.., toå chöùc naøy haï saùt naêm 1913 tuaàn phuû Thaùi Bình Nguyeãn Duy Haân . Cuoái 1915, Ñeä nhöùt theá chieán ñeán khuùc quanh, quaân Ñöùc tieán chieám Paris, Phaùp moä theâm lính taïi Hueá ñeå ñöa qua AÂu chaâu. Thaùi Phieân vaø Traàn Cao Vaân giaû ngö phuû vaøo caâu ôû Haäu Hoà (töùc Hoà Tònh Taâm), thaønh Noäi, ñeå bí maät gaëp vaø môøi Duy Taân tham gia caùch maïng. Nhaø vua ñoàng yù. Ñeâm 3.5.1916, oâng hoaù trang thaønh moät daân queâ, rôøi Hoaøng Thaønh, gaëp Traàn Cao Vaên vaø Thaùi Phieân taïi beán ñoø Thöông Baïc. Ba ngaøy sau, do söï tieát loä cuûa moät teân lính bò mua chuoäc, Phaùp baét ñöôïc Duy Taân ñöa veà giam taïi ñoàn Mang Caù, Hueá, vaø ñöa ra tröôùc Hoäi ñoàng Nhieáp chính xöû veà toäi « phaûn boäi ». Toaøn theå Hoäi ñoàng chaáp nhaän keát luaän cuûa Thöôïng thô Boä Hoïc Hoà Ñaéc Trung raèng nhaø vua bò nhoùm noåi loaïn lôïi duïng tuoåi treû, haønh ñoäng sô suaát, coù loåi vôùi Chính phuû baûo hoä nhöng khoâng phaïm toäi ñoái vôùi nhaân daân VN. Hoäaâi ñoàng ñeà nghò tröøng trò toái ña caùc teân chuû möu. Cuoái cuøng, Thöïc daân Phaùp duyeät y baûn aùn, ñaøy Thaønh Thaùi vaø Duy Taân qua ñaûo La Reùunion ngaøy 3.11.1916. Vaøi thaùng tröôùc ñoù, Thaùi Phieân, Traàn Cao Vaân, Toân Thaát Ñeà vaø Nguyeãn Quang Sieâu bò ñöa ra phaùp tröôøng An hoaø haønh quyeát. Moät soá ñoàng chí khaùc bò giaûi leân Lao Baûo vaø Ban Meâ Thuoät.
Theo phuùc trình cuûa Sôû Maät thaùm Phaùp, cuoäc khôûi nghóa - ñöôïc chuaån bò gaàn moät naêm- bò deïp ngay trong tröùng nöôùc vôùi 10 só quan vaø haï só quan thöïc daân vì keá hoaïch khoâng phoái hôïp chính chaén, thi haønh sôùm hôn döï ñònh, ngheøo naøn veà tuyeân truyeàn vaø bò noäi tuyeán xaâm nhaäp. Duy Taân cho quaân phieán loaïn möôïn danh nghóa, khoâng chæ huy tröïc tieáp vì thieáu khaû naêng quaân söï laãn chính trò. Sau khi bò baét, Traàn Cao Vaân vaø caùc ñoàng chí ñaõ vieát thô maät cho Thöôïng thô Hoà Ñaéc Trung yeâu caàu cöùu vua vaø hoï khaúng khaùi nhaän heát traùch nhieäm. Trong thô coù caâu : « Trung laø ai ? Nghóa laø ai? Caân ñai voõng loïng laø ai ? Thaø ñeå coâ thaàn töû bieät ! » Rieâng veà Duy Taân, oâng cöông quyeát töø choái trôû laïi ngai vaøng vaø can ñaûm choïn kieáp löu ñaøy.
2. Duy Taân gaëp De Gaulle ñeå tìm caùch trôû veà Vieät Nam.
Chieác taøu Guadiana chôû Thaønh Thaùi vaø Duy Taân cuøng vôùi gia ñình caäp beán Pointe des Gallets. La Reùunion, ngaøy 20.11.1916. Cöïu hoaøng Thaønh Thaùi daãn theo ba baø vôï (trong ñoù coù meï cuûa Duy Taân laø baø Nguyeãn Thò Ñònh) vaø moät ngöôøi con gaùi laø coâng chuùa Löông Nam, 12 tuoåi, sau naøy laáy luaät sö Vöông Quang Nhöôøng. Duy Taân ñem theo Hoaøng phi Mai Thò Vaøng. Hai naêm sau, khoâng chiuï ñöïng ñöôïc khí haäu, baø naøy ñöôïc pheùp trôû veà Vieät Nam cuøng vôùi meï vaø em choàng vaø qua ñôøi ôû Hueá luùc 72 tuoåi. Taïi ñaûo La Reùunion, Duy Taân laäp gia ñình lieân tieáp vôùi ba phuï nöû ñòa phöông: Marie Anne Viale (coù con trai laø Armand Viale), Fernande Antier (coù 8 con, hieän chæ coøn soáng boán ngöôøi laø Suzy, Georges, Claude vaø Roger), vaø Ernestine Maillot (coù con laø Andreù Maillot). Vì baø Mai Thò Vaøng (voâ thöøa keá) töø choái ly dò theo lôøi ñeà nghò cuûa Duy Taân neân taát caû caùc ngöôøi con keå treân ñöôïc xem, veà maët phaùp lyù, nhö con ngoaïi hoân ñöôïc cha nhìn nhaän tröôùc Toaø trong baûn aùn ngaøy 23.7.1946 vaø coù quyeàn mang teân Vónh San.
Cuoäc ñôøi cuûa Duy Taân taïi ñaûo La Reùunion töø 1916 cho ñeán 1945 ñöôïc keå laïi trong moät soá taùc phaåm cuûa Euøtienne Bouleù, Georges Chaffard, E. Salel vaø ñaëïc bieät, E.P Theùbault. Nhöõng naêm ñaàu khaù vaát vaõ: cöïu hoaøng ñau oám lieân mieân, khoâng baïn beø quen thuoäc, maët khaùc phaûi ñi hoïc ñeå laáy baèng tuù taøi taïi tröôøng trung hoïc Leconte de Lisle haàu tìm sinh keá. Soá tieàn caáp döôûng cheát ñoùi haèng naêm 35.000 quan Phaùp gaây caûnh thieáu tröôùc huït sau nhöng Duy Taân khoâng bao giôø haï mình xin taêng. Sau moät thôøi gian, Duy Taân tieän taëng môû ñöôïc moät tieäm söûa maùy voâ tuyeán taïi thaønh phoá Saint Denis. Hoaøng töû Georges Vónh San cho bieát : Thaønh Thaùi vaø Duy Taân soáng caùch bieät vì khoâng haïp taùnh maëc duø Duy Taân luùc naøo cuõng toû ra kính neå cha.Thaønh Thaùi raát thuû cöïu , khoâng thích giao thieäp vôùi ai, choáng Phaùp ñeán cuøng , luoân caû vieäc hoïc Phaùp ngöõ trong khi Duy Taân toû ra côûi môû, caàu tieán, noùi thoâng thaïo tieáng Phaùp (hôn caû tieáng Vieät), vaø chuùt ít tieáng Anh vaø Taây ban nha, chôi vó caàm trong ban nhaïc hoøa taáu Cabart, hoïc nhieáp aûnh vaø ñaùnh kieám, thænh thoaûng nhaän dieãn thuyeát vaø vieát baùo, ngoaøi ra coøn côûi ngöïa raát gioûi.
Sau khi ra ñôøi, anh, chò em hoaøng töû Georges Vónh San (taát caû ñeàu khoâng noùi ñöôïc tieáng Vieät ) khoâng lui tôùi nhieàu vôùi Thaønh Thaùi. Moái lieân heä oâng-chaùu laïnh nhaït. Duy Taân khoâng bao giôø ñeà caäp ñeán hoaït ñoäng dó vaõng vôùi gia dình vaø baïn beø. OÂaâng cuõng khoâng khuyeán khích caùc con hoïc tieáng Vieät vaø tìm hieåu theâm veà Vieät Nam.
Duy Taân laø hoäi vieân cuûa Hoäi Tam Ñieåm, Franc-Macon, vaø Hoäi ñòa phöông baûo veä Nhaân quyeàn vaø quyeàn Coâng daân. Khi Chính phuû Maët traän Bình Daân naém quyeàn taïi Phaùp, oâng leân tieáng beânh vöïc giôùi thôï thuyeàn vaø chuû tröông giaûi phoùng lao ñoäng, vì theá coù dö luaän cho raèng oâng thieân taõ. Trong baøi « Destin tragique d’un Empereur d’Annam :Vónh San/ Duy Taân » ñaêng trong Revue France-Asie, ñeä nhaát tam caù nguyeät 1970, taùc giaû E.P Theùbault, moät baïn thaân cuûa Duy Taân, ghi raèng : chæ moät laàn – moät laàn maø thoâi – trong böùc thô ngaøy 5.6.1936 gôûi cho Marius Moutet, Toång tröôûng Boä Thuoäc ñòa Phaùp, Duy Taân gôïi laïi cuoäc bieán ñoäng 1916 vaø noùí veà vai troø (tieâu cöïc) cuûa oâng trong vuï aáy ñeå xin pheùp qua truù nguï beân Phaùp. Trong nhieàu böùc thô khaùc gôûi cho Chính phuû Phaùp töø 1936 cho ñeán 1940, ñeå xin phuïc vuï trong Quaân ñoäi Phaùp, oâng khoâng ñaù ñoäng ñeán vuï Caàn Vöông möu loaïn taïi VN. Taát caû ñôn ñeàu bò baùc vì Boä Thuoäc ñòa pheâ trong tôø lyù lòch caù nhaân cuûa Duy Taân (ñöôïc giaûi maät sau naøy) : «..parait difficile aø acheter, extreâmement indeùpendant..intrigue pour quitter la Reùunion et reùtablissement troâne d’Annam..Coù veû khoù mua chuoäc, raát ñoäc laäp, möu ñoà roâøi khoûi ñaûo La Reùunion ñeå taùi laäp ngoâi baùu ôû An Nam..).

Ngaøy 18.6.1940, De Gaulle keâu goïi choáng Ñöùc quoác xaõ. Duy Taân soát saéng höôûng öùng. Baèng ñaøi voâ tuyeán tö nhaân mang bieåu soá FR8VX ñöôïc ñòa phöông cho pheùp, oâng tìm caùch thu thaäp tin töùc beân ngoaøi ñeå chuyeån cho Löïc löôïng khaùng chieán töï do Phaùp Noäi vuï ñoå beå, oâng bò nhaø caàm quyeàn La Reùunion (theo Vichy) caâu löu saùu tuaàn. . Sau ñoù, oâng phuïc vuï ba thaùng vôùi caáp böïc haï só voâ tuyeán treân ngö loâi ñænh Leùopard cuûa phe khaùng chieán ñöa töôùng Legentilhomme vaø ñaïi taù Alain de Boissieu (reå cuûa De Gaulle) töø Madagascar ñeán La Reùunion. Bò giaûi nguõ vì lyù do söùc khoeû, Duy Taân nhôø thoáng ñoác La Reùunion laø Capagory can thieäp cho oâng ñaêng vaøo boä binh Phaùp döôùi quyeàn cuûa töôùng Catroux.. Ñaàu 1944, ñôn ngaøy 3.2.1943 cuûa oâng môùi ñöôïc chaáp nhaän. Do söï can thieäp cuûa oâng Pleven, uûy vieân Thuoäc ñòa gheù La Reùunion, Duy Taân , vôùi caáp böïc binh nhì truyeàn tin, ñöôïc gôûi qua ñaûo Madagascar hai laàn ñeå thuyeát phuïc 1.500 lính thôï VN taäïp trung ôû Moramangua trôû veà kyû luaät. Söù maïng thaønh coâng, oâng vinh thaêng chuaån uùy. Caùc coá gaéng cuûa Duy Taân xin qua chieán ñaáu taïi Aaâu chaâu khoâng ñöôïc thoaûø maõn do söï daèng co giöõa hai Boä Chieán tranh vaø Thuoäc ñòa Phaùp. Boä Thuoäc ñòa gaùn cho Duy Taân nhaõn hieäu Goâ-lít, Tam ñieåm, thieân taõ vaø nuoâi moäng taùi hoaït ñoäng taïi VN.
Quaân Ñoàng Minh ñoå boä leân Normandie, Ñöùc bò ñaåy lui khaép moïi nôi. Ngaøy 29.8.1944, ñeå taïo theâm chuù yù, Duy Taân, vôùi tö caùch moät cöïu hoaøng, trao cho Cagapagory, thoáng ñoác La Reùunion moät baûn tuyeân ngoân long troïng phaûn ñoái Nhöït chieám ñoùng Ñoâng Döông. Ngaøy 5.5.1945, coù leänh ñöa chuaån uùy Duy Taân veà phoøng Quaân söï cuûa töôùng De Gaulle ôû Paris. Khi cöïu hoaøng ñeán Phaùp vaøo thaùng 6.1945 thì Ñöùc quoác ñaõ ñaàu haøng ngaøy 8 thaùng 5. Ngaøy 20.7.1945, oâng ñöôïc ñöa qua phuïc vuï taïi Boä tham möu cuûa Sö ñoaøn 9 Boä binh Thuoäc ñiaï (9eøme DIC) ñoùng ôû Foreât Noire, Ñöùc quoác. Trong moät böùc thô gôûi luùc ñoù cho moät baïn thaân laø EÙtienne Bouleù, Duy Taân cho bieát sö ñoaøn naøy seõ qua hoaït ñoäng taïi Vieãn Ñoâng sau khi Nhöït ñaàu haøng ngaøy 15.8.1945.
Tình hình bieán chuyeån mau choùng ôû Vieät Nam: Noäi caùc Traàn Troïng Kim töø chöùc, Maët traän Vieät Minh cöôùp quyeàn ngaøy 19.8.1945. Döôùi aùp löïc cuûa Vieät Minh, hoaøng ñeá Baûo Ñaïi tuyeân boá thoaùi vò moät tuaàn sau taïi Hueá vôùi söï chöùng kieán cuûa Traàn Huy Lieäu vaø Cuø Huy Caäaân. Hoà Chí Minh thaønh laäp Chính phuû ngaøy 2.9.1945. Tröôùc ñoù 18 hoâm, De Gaulle boå nhieäm Ñoâ ñoác Thierry d’Argenlieu laøm Cao uûy Ñoâng Döông vaø ra leänh cho töôùng Leclerc ñoå boä taïi Saigon vôùi moät sö ñoaøn thieát giaùp.
Thöïc daân Phaùp bôõ ngôõ tröôùc quyeát ñònh buoâng xuïi deã daøng cuûa Baûo Ñaïi, con gaø noøi cuûa chuùng nay trôû thaønh con gaø cheát. De Gaulle ñöa ra moät chieán thuaät môùi vaø moät laù baøi môùi. Chieán thuaät môùi laø baét tay thöïc thi baûn Tuyeân ngoân Brazzaville ngaøy 24.3.1945 höùa ban cho naêm thuoäc ñòa Phaùp trong Lieân bang Ñoâng Döông (Baéc kyø, Trung kyø, Nam kyø, Laøo vaø Mieân)ø moät neàn töï trò roäng raûi trong khuoân khoå chieác kim coâ Lieân hieäp Phaùp. Laù baøi môùi : phuïc hoài pheá ñeá Duy Taân luùc ñoù ñang ôû treân bôø tuyeät voïng. Thaät vaäy, trong böùc thô ñeà ngaøy 10.9.1945, Duy Taân than vôùi giaùo sö Bouleù, moät baïn thaân : « ..Duø toâi coù bò boû queân chaêng nöõa, ñieàu ñoù khoâng quan troïng, maø ñieàu quan troïng laø nhôø söï giuùp ñôû töø nhieàu phiaù, ngöôøi ta ñaõ nghe ñöôïc tieáng noùi töï do cuûa toâi ! ». Tieáng noùi ñöôïc ñeà caäp laø baûn « Di chuùc Chính trò » cuûa Duy Taân vieát vaøo khoaûng thaùng 5.1945 (ñaêng trong nhöït baùo Combat cuûa Phaùp ngaøy 16.7.1947 vaø moät boån sao trao cho Alain de Boissieu ñeå trình cho De Gaulle) ñoøi ba kyø phaûi ñöôïc thoáng nhaát, töï trò veà kinh teá vaø haønh chaùnh, Phaùp seõ ñaûm traùch veà ngoaïi giao vaø quaân söï moät thôøi gian ;Vieät Nam seõ lieân keát vôùi hai xöù baûo hoä Laøo, Mieân döôùi quyeàn cuûa moät vieân Toaøn quyeàn Phaùp vaø coù moät hoäi ñoàng goàm ñaïi dieän cuûa ba quoác gia. Alain de Boissieu keå laïi : « De Gaulle khoâng maûy may xuùc ñoäng bôûi caùc yeâu saùch aáy. Xem xong, töôùng De Gaulle noùí : « Toát ! Toâi seõ tieáp Hoaøng töû. »
Ngaøy 29.10.1945, De Gaulle kyù moät saéc leänh hôïp thöùc hoaù nhöõng söï thaêng caáp lieân tieáp cuûa Duy Taân trong Quaân ñoäi Phaùp : thieáu uyù töø 5.12.1942, trung uyù töø 5.12.1943, ñaïi uyù thaùng chaïp 1944 vaø thieáu taù ngaøy 25.9.1945, boán caáp trong voøng döôùi boán naêm. Ngaøy 14.12.1945, De Gaulle tieáp Duy Taân. Ñeán nay, chöa ai bieát roû noäi dung cuûa cuoäc hoäi ñaøm naøy vì khoâng coù moät vaên kieän chính thöùc naøo ñeå laïi. Trong taäp Hoài kyù Chieán tranh, vò töôùng naøy ghi vaén taéc: « ..Toâi seõ tieáp Cöïu hoaøng (Vónh San) vaø seõ cuøng oâng xeùt xem chuùng toâi seõ laøm ñöôïc nhöõng gì ? Ñoù laø moät nhaân vaät ñaày cöông nghò. Maëc duø bò löu ñaøy roøng raõ 30 naêm trôøi, hình aûnh cuûa oâng khoâng heà phai môø trong taâm hoàn cuûa daân toäc Vieät Nam. » Tuy khoâng hay bieát toan tính cuûa De Gaulle khoâi phuïc Duy Taân, Ñoâ ñoác Decoux vieát trong quyeån saùch « AØ la barre de l’Indochine », trang 488 : « Vieäc khoâi phuïc hoaøng ñeá An Nam treân ngai vaøng ñaùng leõ ra phaûi ñöôïc thöïc hieän ngay sau khi Ñoâng Döông ñöôïc giaûi phoùng. »
Trong taùc phaåm « Histoire du Vieät Nam de 1940 aø 1952, », trang 171, söû gia Philippe de Villers nhaän xeùt : « Baûo Ñaïi ñaõ thoaùi vò vaø bò pheâ bình nghieâm khaéc. Nhöng laàn naøy, ngöôøi ñöôïc chuù yù chính laø nhaân vaät tieàn nhieäm, Duy Taân. Bò löu ñaøy naêm leân 16 tuoåi, oâng ñaõ ñaàu quaân vaøo Khoâng löïc Phaùp vaø tham gia caùc cuoäc chieán ñaáu ôû Phaùp vaø Ñöùc.OÂng ñaõ trình baøy chính kieán vôùi Chính phuû Phaùp vaø vôùi moät trung uyù cuûa Quaân ñoaøn I saép qua Ñoâng Döông laø oâng Bousquet, cöïu chaùnh vaên phoøng cuûa Toång tröôûng Abel Bonnard ». Moät baïn thaân cuûa Duy Taân laø E.P Theùbault keå laïi nhö sau trong baøi « Destin tragique d’un Empereur d’Annam : Vónh San Duy Taân » (Revue France Asie, 1970, 1er trimestre) : « Trôû laïi Paris ngaøy 16.12.1945, toâi thaáy Ngaøi maëc moät boä ñoà nhaø binh raát ñeïp, coù gaén boán lon. Baây giôø Ngaøi troï ôû khaùch saïn Louvres, tröôùc hyù vieän Phaùp. Ngaøi noùi : « Nhö vaäy laø xong roài, quyeát ñònh roài ! Chính phuû Phaùp seõ ñaët toâi laïi treân ngoâi Hoaøng ñeá VN. Töôùng De Gaulle seõ theo toâi trôû veà beân ñoù (VN) vaøo nhöõng ngaøy ñaàu thaùng 3 (1946).Töø nay tôùi ñoù, ngöôøi ta seõ chuaån bò dö luaän cuûa Phaùp cuõng nhö quoác teá vaø Ñoâng Döông. Vaõ laïi, cuõng coøn caàn phaûi döï thaûo caùc boån thoaû öôùc giöõa hai chính phuû nöõa. »
Trong hoài kyù « Beân gioøng lòch söû Vieät Nam 1940-1975 » (Tantu Research, Sacramento !983), trang 16- 31, linh muïc Cao Vaên Luaän ghi laïi raèng muøa ñoâng 1944 vaø ñaàu naêm 1945, cuøng vôùi moät soá du hoïc sinh Vieät vaø Vieät kieàu, oâng coù tieáp xuùc ba laàaân vôùi Duy Taân ôû Paris. Laàn ñaàu, cöïu hoaøng giaûi thích : « Ngöôøi Phaùp ñang caàn söï hôïp taùc cuûa chuùng ta ñeå taùi chieám Ñoâng Duông. Hoï coù theå chaáp nhaän cho ta thaønh moät quoác gia töï trò trong Lieân Hieäp Phaùp. Ñieàu ñoù khoâng traùi vôùi quyeàn lôïi quoác gia. Daàn daø chuùng ta ñoøi theâm quyeàn haønh. Chuùng ta bieát laøm gì hôn tröôùc binh löïc huøng haäu cuûa Phaùp vaø haäu thuaån cuûa ñoàng minh Taây phöông ? Chuùng ta ñaõ thaáy nhöõng göông choáng Phaùp vaø toâi ñaây laø naïn nhaân cuûa moät loái choáng noùng naûy vuïng veà. Roài ñaát nöôùc chuùng ta phaûi chiuï moät caûnh chieán tranh taøn khoác maø keát quaû chöa bieát laø thaéng hay baïi. »
Laàn choùt gaëp laïi Duy Taân – caùch laàn tröôùc loái hai tuaàn leã - cha Luaän ghi : « Cöïu hoaøng maëc quaân phuïc sang troïng. Ñuùng moät loaïi aùo thaúng neáp vaø laø loaïi quaân phuïc daïo phoá. ÔÛ caàu vai, oâng mang caáp hieäu Ñaïi taù( ?) boä binh Phaùp. Toâi coù linh caûm nhö coù moät söï thay ñoåi troïng ñaïi hôn ôû vua Duy Taân, troïng ñaïi gaép maáy laàn söï thay ñoåi hình thöùc y phuïc. » Vaø Linh muïc Luaän vieát theâm : Vua Duy Taân cho bieát raèng oâng ñöôïc ngöôøi Phaùp giuùp thaønh laäp moät ñaïo quaân toaøn ngöôøi VN, vôùi muïc ñích seõ ñi tieàn phong trong cuoäc haønh quaân taùi chieám Ñoâng Döông. Hieän nay ñaïo quaân naøy do oâng caàm ñaàu vaø tuyeån moä ñöôïc moät tieåu ñoaøn, ñoùng ôû Constance, beân Ñöùc, goàm coù lính thôï, lính khoá ñoû vaø moät ít ngöôøi Vieät gia nhaäp khaùng chieán ôû Madagascar vaø caùc thuoäc ñòa khaùc ». Taùc giaû Cao Vaên Luaän vieát (trang 23) : « Toâi baét ñaàu thaáy roû möu moâ cuûa ngöôøi Phaùp. Hoï muoán duøng Duy Taân nhö moät laù baøi. Chính Duy Taân bieát ñieàu ñoù nhöng laïi chaáp thuaän hôïp taùc vôùi Phaùp…Nhieàu ngöôøi chöa haøi loøng veà nhöõng caâu traû lôøi cuûa vua Duy Taân. Toâi coù phaàn thaát voïng. ÔÛ vua Duy Taân, khoâng thaáy taøi naêng hay ñöùc ñoä. Tuy nhieân tröôùc con ngöôøi daøy daën, da saïm ñen, tai roäng, maët nôû nang, toâi thaáy kính neå vaøi phaàn » . Lm Luaän keát thuùc , sau khi hay Duy Taân töû naïn, : « Ñaát nöôùc baét ñaàu xaûy ra nhöõng bieán chuyeån lôùn vaø caâu chuyeän vua Duy Taân bò laûng queân mau choùng. Thænh thoaûng nhôù laïi, toâi vaãn buøi nguøi thaéc maéc : Söï hôïp taùc vôùi Phaùp maø vua Duy Taân choïn laø thöïc taâm hay chæ laø chieán thuaät, laø thuû ñoïan, laø moät loái hoaõn binh chi keá ? Moät trieàu ñaïi Duy Taân coù khaù hôn moät trieàu ñaïi Baûo Ñaïi khoâng ? Ñoâi luùc nghó, toâi khoâng khoûi caûm thaáy aân haän ñaõ boû lôõ moät cô hoäi, coù leõ vì söï aân haän do vieâïc naøy gaây ra neân veà sau, toâi thaúng thaén vaø nhanh mieäng hôn » (trang 28)
Trong quyeån hoài kyù Le Dragon d’Annam, (Plon, Paris 1980), trang 104-105, cöïu hoaøng Baûo Ñaïi ghi raèng ngaøy 12.3.1945 – töùc hai hoâm sau khi Nhöït ñaûo chính Phaùp taïi Ñoâng Döông – oâng môøi ñaïi söù Nhöït Yokoyama ñeán vaên phoøng ñeå trao baûn tuyeân ngoân chính thöùc huûy boû caùc hieäp öôùc baûo hoä kyù vôùi Phaùp, tuyeân boá VN ñoäc laäp, höaù coïng taùc trong khoái Thònh vöôïng chung Ñoâng AÙ vaø ñoàng thôøi, hoûi veà tin ñoàn Nhöït ñònh ñem Kyø ngoaïi haàu Cöôøng Ñeå veà naém quyeàn. Yokoyama traû lôøi Ñoâng Kinh chæ coâng nhaân chính phuû VN ñöông nhieäm vaø ñeà nghò treû trung hoaù noäi caùc. Khi nghe noùi ñeán caûi toå, Thöôïng thô Phaïm Quyønh lieàn cho nhaø vua bieát Cô Maät Vieän lo ngaïi Nhöït trôû maët, Phaùp seõ quay veà vì luùc aáy, coù dö luaän cho raèng De Gaulle chuaån bò hoài höông vaø phuïc chöùc pheá ñeá Duy Taân. Hoài kyù ghi tieáp : « Toâi (Baûo Ñaïi) caét ngang Phaïm Quyønh : « OÂng haûy baûo hoï chaám döùt caùc troø phao ñoàn leáu laùo aáy. Hoaøng ñeá laø toâi ! Hoï ñöøng queân: neáu toâi ra ñi, seõ khoâng coøn trieàu ñình An Nam. »
Ngaøy 24.12.1945, Duy Taân laáy phi cô Lockheed C 60 cuûa Phaùp caát caùnh töø Bourget, Paris ñeå trôû veà La Reùunion thaêm gia ñình tröôùc khi thi haønh söù maïng môùi. Luùc 13.50, phi cô rôøi Fort Lami ñeå bay ñeán Bangui, traïm keá tieáp. Ngaøy 26.12.1945, khoaûng 18 giôø 30 GMT, maùy bay rôùt gaàn laøng Bassako, thuoäc phaân khu M’Baiki, Coäng hoaøTrung Phi. Taát caû phi haønh ñoaøn ñeàu thieät maïng, goàm coù moät thieáu taù hoa tieâu, hai trung uyù phuï taù, hai quaân nhaân trong ñoù coù hoaøng töû Vónh San (45 tuoåi) vaø boán thöôøng daân. 

3 - Tai naïn hay möu saùt ?
Cho ñeán nay, coù moät soá giaû thuyeát veà caùi cheát cuûa Duy Taân. Nhieàu ngöôøi khoâng tin ñaây laø moät tai naïn thoâng thöôøng vì khoâng ai bieát ñöôïc taò sao ngaøy 26.12.1945, thay vì caát caùnh vaøo buoåi saùng an toaøn hôn, phi cô ñôïi ñeán 13giôø 50 ñeå bay veà Bangui trong ñieàu kieän thôøi tieát raát xaáu, phi tröôøng ôû nôi ñaây khoâng coù phi tieâu, balises ( vì thaønh phoá chöa coù ñieän) , hôn nöõa phi cô khoâng coù ñuû nhieân lieäu, taát caû ra-doâ ñeàu im laëng, treân maùy bay cuõng nhö taïi phi tröôøng. 

Trong kyù öùc «Destin tragique d’un Empereur d’Annam » neâu treân, E.P Theùbault vieát : Ngaøy 17.12.1945 – möôøi hoâm tröôùc khi töû naïn – Duy Taân coù linh caûm tính maïng oâng bò ñe doaï. Khi caû hai ñi ngang– laàn choùt – vöôøn Tuileries, cöïu hoaøng naém tay ñöông söï, noùi : « Anh baïn giaø Theùbault cuûa toâi ôi ! Coù caùi gì baùo vôùi toâi raèng toâi seõ khoâng trò vì..Anh bieát khoâng , nöôùc Anh choáng laïi vieäc toâi trôû veà Vieät Nam. Hoï ñeà nghò taëng toâi ba möôi trieäu neáu toâi boû yù ñònh aáy. » . Caâu chuyeän naøy caàn ñöôïc ñoùn nhaän vôùi söï deø daët vì ai cuõng bieát chính saùch traõ töï do cho caùc thuoäc ñòa, deùcolonisation, cuûa Luaân Ñoân ñi sôùm , thöïc teá vaø khoân kheùo hôn Paris, nhieàu nôùi khoâng ñoå moät gioït maùu. Vieäc Duy Taân hoài loan khoâng chaéc laøm Chính phuû Anh lo ngaïi seõ gaây aûnh höôûng daây chuyeàn ñoái vôùi caùc thuoäc ñòa Anh ôû AÙ chaâu vì khoâng baûo ñaûm taùi laäp traät töï ôû Vieät Nam. Hôn nöõa, chieác maùy bay laâm naïn laø moät chieác maùy bay cuûa Phaùp, khoâng phaûi cuûa Anh.

Moät giaû thuyeát khaùc (khoâng coù baèng chöùng cuï theå) ñaùng löu yù hôn laø moät soá ñaûng phaùi Phaùp, thuoäc phe taøi phieät, tìm caùch thuû tieâu Duy Taân vì sôï maát quyeàn lôïi moät khi VN ñöôïc ñoäc laäp. Theo Alain de Boissieu keå laïi : ngaøy 26.12.1945, töôùng De Gaulle noùi, khi chaùnh vaên phoøng Pelewski ñeán baùo hung tin Duy Taân töû naïn, : « Vraiment la France n’a pas de chance, Quaû thaät nöôùc Phaùp khoâng may maén ! »

Caâu hoûi neân ñaët ra ôû ñaây : chieán thuaät cuûa Duy Taân ñaáu tranh ñoäc laäp cho VN coù hôïp caùch hay khoâng vaø hy voïng thaønh coâng ra sao ? Giôùi ngöôøi Vieät taïi Paris - sinh vieân, trí thöùc vaø thôï thuyeàn , ONS..v..v.. - sau nhöõng dòp tieáp xuùc vôùi cöïu hoaøng, laàn hoài chuyeån töø söï ngöôûng moä qua thaùi ñoä thaéc maéc vaø laïnh nhaït. Hoï cho raèng Duy Taân quaù döïa vaøo Phaùp, ñoøi hoûi chöa ñuû vaø quaù chaäm veà chuû quyeàn / thoáng nhöùt cuûa Ñaát nöôùc, coøn quaù vöôùng víu vôùi khaùi nieäm Lieân Hieäp Phaùp. Maët khaùc, trôû veà VN trong boä binh phuïc cuûa Thöïc daân , döôùi söï che chôû cuûa baûn Tuyeân ngoân Brazzaville baát hôïp thôøi, laø moät ñieåm khoâng hay veà taâm lyù quaàn chuùng. 

Taùc giaû baøi naøy coù hoûi hoaøng töû Georges Vónh San thì ñöôïc traû lôøi : Suoát 30 naêm tha höông taïi ñaûo La Reùunion, Duy Taân bò Phaùp coâ laäp hoaøn toaøn, voâ cuøng coâ ñôn, khoâng tieáp xuùc vôùi baùo chí hay moät Vieät kieàu naøo töø Phaùp hay töø VN qua. Tai Paris luùc ñoù, tuyeân truyeàn cuûa Vieät Minh raát maïnh, nhöõng ñoøi hoûi cuûa Baûo Ñaïi laãn Hoà Chí Minh vöôït xa nhöõng gi Duy Taân ghi trong baûn Di Chuùc Chính trò vaø caùc lôøi tuyeân boá cuûa oâng. 

Moät laàn khaùc, taùc giaû baøi naøy hoûi theâm : coù bao giôø cöïu hoaøng Duy Taân nghó ñeán vieäc thaønh laäp moät chính phuû löu vong hay tìm caùch ñaøo thoaùt khoûi La Reùunion ñeå trôû veà Vieät Nam hay khoâng ? Hoaøng töû Georges Vónh San ñaùp : Khoâng. Duy Taân khoâng coù moät taác saéc trong tay vaø phöông tieän toái thieåu (tieàn baïc, haäu thuaån daân söï, boä tham möu…). Hôn nöõa, ñòa theá cuûa ñaûo La Reùunion, cheo leo giöõa Aaùn Ñoä Döông meânh moâng khieán cho söï vöôït bieån raát nguy hieåm. Duy Taân chæ coù taám loøng son saét yeâu nöôùc, vaãn giöõ chí khí tranh ñaáu ñeán cuøng. OÂng tin Phaùp seõ thay ñoåi chính saùch döôùi aùp löïc cuûa thôøi cuoäc vaø traùnh cho VN moät cuoäc chieán ñaåm maùu. OÂng khoâng thaáu hieåu – tieác thay ! - möu ñoà cuûa Hoà Chí Minh vaø Coäng saûn Ñeä tam Quoác teá. OÂng khoâng naém vöõng nhöõng thay ñoái quaù mau taïi VN. Duøng khoå nhuïc keá cuûa Haøn Tín vaø Vieät Caâu Tieån khoâng ñuû ñeå cöùu vaõn tình theá. 

Duø sao, trong söû saùch, Duy Taân laø moät anh huøng daân toäc, moät göông saùng chieán ñaáu. Sanh baát phuøng thôøi vaø khoâng naém kòp cô hoäi. Moät naïn nhaân cuûa Ñeá quoác Thöïc daân, khi phaät loøng thì chuùng truaát pheá, khi bí loái thì chuùng phuïc hoài ñeå mong lôïi duïng.Môùi hay cuû, thöïc daân vaãn laø thöïc daân. Khi laù baøi (chính thoáng) Baûo Ñaïi thaát baïi, chuùng xoay qua duøng laïi moät laù baøi khaùc maø chuùng ñaõ huûy tính caùch chính thoáng khoâng nöông tay. Duy Taân thaáy roû ñieåm naøy luùc oâng tuyeân boá vôùi ngöôøi baïn thaân E. P Theùbault : « Seõ khoâng coù leã ñaêng quang, ñaêng kieát gì heát ! Toâi khoâng heà thoaùi vò bao giôø vaø treân maët phaùp lyù, toâi vaãn laø Hoaøng ñeá. Toâi laáy laïi ngai vaøng cuûa toâi nhö laø sau moät chuyeán du haønh. » Giaác mô, buoàn thay, khoâng bieán thaønh söï thaät. 

Ngaøy 28.3.1987, haøi coát cuûa Hoaøng ñeá Duy Taân ñöôïc gia ñình ñöa töø M’Baiki, Trung Phi, veà Paris laøm leã caàu sieâu taïi Vieän Quoác teá Phaät hoïc Vincennes vaø sau ñoù, an taùng taïi An Laêng, Hueá, caïnh nôi an nghæ cuûa Thöôïng Hoaøng Thaønh Thaùi ngaøy 6.4.1987.
Vua Duy Taân löu laïi cho theá heä laõnh ñaïo Vieät veà sau moät baøi hoïc vaø kinh nghieäm voâ giaù. OÂng khoâng hy sinh voâ boå. Vieät Nam haõnh dieän veà Hoaøng ñeá Duy Taân.

LÂM LỄ TRINH

30.4.2005

Thủy Hoa Trang

Californie

THƯ TỊCH:

1- Hồ sơ vua Duy Tân, by Hoàng Trọng Thược, nxb Mõ Làng, San José, Californie, 1993

2- Sur la Route Mandarine, Roland Dorgeles, Albin Michel, Paris 1929

3- “Bên giòng lịch sử Việt Nam, 1940-1975”, Lm Cao Văn Luận, Tantu Research, Sacramento. 1983

4- Les carnets secrets de la décolonisation, George Chaffard, Calman Lévy, 1965

5- Mémoire de guerre, Charles de Gaulle, Plon 1964. Paris 1965

6- “Destin tragique d’un Empereur d’Annam : Duy Tân / Vĩnh San”, by E.P Thébault

7- Le Dragon d’Annam par Bảo Đại, Plon, Paris, 1980

8- Việt Nam Tranh Đấu Sử, do Phạm Văn Sơn, Hànội, 1951

9- “Các Hoà ước Pháp-Việt dưới thời Nhà Nguyễn”, by Nguyễn Hữu Thứ trong Đặc san tưởng niệm Ba vị Hoàng đế Cách Mạng, California 2004, trang 134-138

10- Duy Tân ou l’étrange destin d’un Empereur d’Annam, par Eùtienne Boulé & Dương Văn Sa, Paris, Calmann Lévy 1973