ñaëng phuøng quaân trieát
hoïc/phi trieát hoïc
qui a peur de la
philosophie?
Ai sôï trieát hoïc? laø caâu hoûi
ñaët ra trong khung caûnh moät xaõ hoäi ñang thöïc haønh giaûng daïy trieát
hoïc: caâu hoûi nhö moät thaùch ñoá ñoái vôùi nhöõng nguôøi baûo veä vieäc
giaûng daïy trieát hoïc, vôùi nhöõng ngöôøi choáng laïi vieäc giaûng daïy trieát
hoïc, baûo veä, nhöng baûo veä caùi gì, hoaëc choáng, nhöng choáng caùi gì? moät
boä moân khoâng caàn thieát trong moät heä thoáng giaùo duïc ñang treân ñaø kyõ
thuaät hoùa toaøn dieän? hay moät truyeàn thoáng nhöõng nguyeân lyù vónh vieãn
khoâng ñoåi töø thôøi coå ñaïi?
caâu hoûi ñaõ ñöôïc ñaët ra trong
moät tröôøng hôïp caù bieät: töø nhöõng tranh luaän cuûa nhoùm Greph (nghieân
cöùu veà vieäc giaûng daïy trieát hoïc) chung quan döï aùn caûi toå Haby, trong
hoaøn caûnh moät nöôùc Phaùp vôùi truyeàn thoáng giaûng daïy trieát hoïc cho
lôùp choùt baäc Trung hoïc (Terminale)1; tuy nhieân vaán ñeà khoâng phaûi ôû
choã coù neân duy trì vieäc daïy trieát hoïc ôû baäc trung hoïc, hay coù theå
coøn ñöa xuoáng lôùp naêm, lôùp saùu vì coù lieân quan ñeán söï toàn taïi cuûa
nhöõng ngöôøi daïy trieát hoïc hay nhöõng tröôøng sö phaïm ñaøo taïo thaøy giaùo
trieát hoïc; vaán ñeà vöôït khoûi khuoân khoå ñònh cheá quoác gia, khu vöïc ñòa
lyù hay chöông trình giaùo duïc vì vaán ñeà töï baûn chaát trieát lyù cuûa noù
laø trieát hoïc coù khaû höõu vaø khaû naêng trieát lyù vaøo luùc naøo cuûa
tuoåi taùc nhaân loaïi?
caâu hoûi quaû thöïc ñaõ ñöôïc ñaët
ra töø khi con ngöôøi khôûi söï ñaët vaán ñeà trieát lyù hay khoâng trieát lyù;
nhö vaäy trieát hoïc vaø phi trieát hoïc ñaõ ôû ngay trong tranh luaän traûi
daøi suoát thôøi lòch söû töï nguyeân uûy, hay baét ñaàu cuûa kyû nguyeân phi
trieát hoïc?
Sarah Kofman ñaõ nhaéc ñeán thôøi
ñaïi sieâu hình cuûa Auguste Comte nhö moät thôøi ñaïi quaù ñoä ñeå truy cöùu
moät vaán ñeà döôøng nhö hieän dieän nôi nhöõng trieát gia keå töø nhöõng nhaø
nguïy bieän cho ñeán Nietzsche, vaán ñeà luùc naøo laø toái haûo cho coâng vieäc
trieát lyù?
der Wille zur
Wahrheit
YÙ chí tôùi chaân lyù, nhö Nietzsche
ngôø vöïc, loâi cuoâán chuùng ta ñeán bieát bao nhieâu laø phieâu löu maïo
hieåm...thöïc ra chuùng ta ñaõ trì treä khaù laâu tröôùc vaán ñeà nguyeân uûy
cuûa YÙ chí naøy2; bôûi möu caàu chaân lyù, taïi sao khoâng phaûi toát hôn laø
phi chaân lyù (Unwahrheit)?
töø ñoù Nietzsche khaùm phaù ra laø
taát caû neàn trieát hoïc lôùn naøy chaúng qua chæ laø Xöng toäi cuûa taùc giaû
vaø laø moät loaïi Truyeän kyù voâ tình maø khoâng hay3 - vaøo caùi luùc maø
“nieàm tin” cuûa trieát gia nhaäp cuoäc, hay noùi nhö moät caâu saám coå: baây
giôø laø thôøi cuûa keû ngoác, ñeïp vaø huøng maïnh4
nieàm tin aáy döïa vaøo ñaâu? coù
phaûi soáng “phuø hôïp vôùi töï nhieân”? hay soáng, cuõng nhö trieát lyù, ñoøi
hoûi moät caùi gì khaùc vôùi töï nhieân? döôøng nhö Nietzsche khoâng tin vaøo
nhöõng nhaø khaéc kyû (Stoiker) khi oâng cho laø daàu coù yeâu chaân lyù ñeán
maáy ñi nöõa, chuùng ta cuõng khoâng theå khoâng nhìn khaùc vôùi ngöôøi khaéc
kyû veà töï nhieân, maø ñoù khoâng phaûi laø moät caâu chuyeän coå muoân ñôøi,
ngaøy nay cuõng vaäy khi moät trieát hoïc baét ñaàu vôùi nieàm tin vaøo chính
mình – taïo theá giôùi theo hình aûnh cuûa chính mình, khoâng gì khaùc hôn vì
“trieát hoïc chính laø caùi baûn naêng chuyeân cheá naøy, caùi yù chí tôùi
quyeàn naêng coù tính caùch tinh thaàn nhaát, yù chí “saùng taïo theá giôùi”, ra
nguyeân lyù ñaàu tieân/causa prima”5
oâng caûm thaáy buoàn noân (Ekel)
tröôùc caùi troø thoâ bæ cuûa nhöõng loái trieát lyù quanh co naøy; caùi aûnh
höôûng cuûa Kant vaøo trieát hoïc Ñöùc khi töôûng laø phaùt hieän ra quan naêng
môùi trong con ngöôøi, quan naêng hình thaønh nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp
tieân thieân6 - vaán ñeà ñaët ra coù phaûi laø “laøm theá naøo nhöõng phaùn
ñoaùn naøy khaû höõu?” hay thöïc ra phaûi hoûi “taïi sao thieát yeáu phaûi tin
vaøo loaïi phaùn ñoaùn naøy?”
ngöôøi ta ñaõ mô töôûng – vaø Kant
nhaø trieát hoïc giaø nua naøy laø ngöôøi ñaàu tieân; song, khi ngöôøi ta giaø,
nieàm mô tan bieán7 - ñoù laø lyù do taïi sao Nietzsche khoâng tin vaøo trieát
hoïc giaùo ñieàu maø oâng coi nhö moät troø treû con quyù
phaùi;
trieát lyù, nhö vaäy tröôûng thaønh
khoâng phaûi vì tuoåi taùc, nhöng khôûi söï ñuùng thôøi: ngöôøi hy laïp ñaõ
bieát khôûi söï ñuùng thôøi vaø hoï ñaõ chæ ra roõ raøng hôn caùc daân toäc
khaùc vaøo luùc naøo caàn phaûi khôûi söï trieát lyù...chính laø luùc caàn phaûi
khôûi söï trong haïnh phuùc, ôû vaøo toät ñænh thôøi tröôûng thaønh traùng
kieän, trong ngoïn löûa böøng nhueä khí cuûa tuoåi thanh xuaân huøng duõng vaø
chieán thaéng.8
ñoù laø buoåi bình minh cuûa trieát
hoïc – thôøi kyø truïc cuûa nhaân loaïi (Jaspers)? – nhö Nietzsche chæ ra,
ngöôøi hy laïp trong khi trieát lyù vaøo thôøi khoaûng naøy trong lòch söû cuûa
hoï ñaõ cho chuùng ta roõ theá naøo laø trieát lyù vaø phaûi trieát lyù ra
sao;
nhöng chính Nietzsche cuõng laø
ngöôøi ñaët laïi caâu hoûi coù phaûi Socrate laø ngöôøi ñaõ laøm hö hoûng thanh
nieân?
O sancta
simplicitas
Nietzsche ca ngôïi ngöôøi hy laïp
ñaõ phaùt kieán ra nhöõng nguyeân maãu cuûa tö töôûng trieát lyù maø ngöôøi ñôøi
sau hoaøn toaøn khoâng ñoùng goùp theâm ñöôïc ñieàu gì quan
troïng?
ñaâu laø caùi uyeân aùo cuûa trieát
hoïc? coù phaûi töï baûn chaát cuûa chaân lyù?
ôû ñaâu? trôû laïi chuyeän nguï
ngoân hang ñoäng cuûa Platon nhö Heidegger ñaõ laøm trong giaùo trình khoùa muøa
ñoâng 1931-32 ôû Freiburg9?
taïi sao ñem chuyeän nguï ngoân hang
ñoäng laø nhöõng aån duï thöôøng ñöôïc noùi nhieàu ñeán trong saùch vôû giaùo
khoa nhaäp moân trieát hoïc ôû ñaây? vaán ñeà ñoái vôùi Heidegger laø khai phaù
baûn chaát cuûa chaân lyù haøm chöùa nôi töø alhqeia trong nguï ngoân hang ñoäng
cuûa thieân Politeia maø Heidegger quan nieäm laø ngöôøi ta ñaõ hieåu sai ñi khi
dòch ra tieáng Ñöùc laø ‘Der Staat’. Nguï ngoân naøy laø moät chöùng côù veà
chaân lyù nhö moät khai môû; caâu chuyeän coù theå ñoïc theo Heidegger nhö
sau:
hình aûnh ngöôøi ta soáng trong moät
caên phoøng döôùi maët ñaát nhö moät caùi hang, vôùi moät haønh lang daøi ñi
vaøo môû ra aùnh saùng treân toaøn beà roäng cuûa noù, trong caên phoøng naøy,
ngöôøi ta bò xieàng chaân vaø coå ngay töø thuôû nhoû, khieán hoï vaãn ôû moät
choã, vaø chæ nhìn thaáy gì ôû tröôùc maët, hieän dieän tröôùc hoï, hoï khoâng
theå ngoaùi ñaàu laïi sau vì bò xieàng xích, tuy nhieân aùnh saùng ñeán vôùi hoï
töø phía sau, töø moät ngoïn löûa chaùy saùng treân cao vaø ôû khoaûng xa, giöõa
nhöõng ngöôøi tuø vaø ngoïn löûa, sau löng hoï laø moät haønh lang doïc theo ñoù
xaây moät böùc töôøng nhoû, gioáng nhö maøn muùa roái giöõa ngöôøi trình dieãn
vaø khaùn giaû, vaø treân ñoù nhöõng ngöôøi ñieàu khieån con roái phoâ baøy taøi
ngheä;
...haõy töôûng töôïng xa hôn laø
ngöôøi ta ñem moïi loaïi vaät ôû ñaèng sau maøn aûnh, roïi chieáu leân ñoù, caû
nhöõng hình töôïng ngöôøi vaø con vaät laøm baèng ñaù vaø goã, cuõng nhö moïi
loaïi giaû töôïng con ngöôøi laøm ra; dó nhieân moät vaøi ngöôøi naøy coù theå
noùi trong boïn hoï, vaø nhöõng ngöôøi khaùc giöõ im laëng;
moät hình aûnh ñaëc thuø oâng veõ
ra, vôùi nhöõng tuø nhaân ñaëc bieät!
hoï cuõng gioáng nhö chuùng ta vaäy!
naøy haõy noùi cho toâi roõ oâng nghó nhöõng con ngöôøi naøy coù theå nhìn thaáy
gì, daàu laø vôùi chính khaû naêng cuûa hoï hay vôùi söï trôï giuùp cuûa nhöõng
ngöôøi ñoàng baïn, neáu khoâng ngoaøi nhöõng caùi boùng qua ngoïn löûa roïi haét
leân böùc töôøng hang tröôùc maët hoï?
laøm sao hoï coù theå nhìn thaáy gì khaùc
neáu hoï ñaõ bò ngaên caûn quay ñaàu laïi suoát ñôøi?
vaø coøn nhöõng vaät mang ñeán phía sau hoï?
cuõng nhö vaäy sao ( nghóa laø chæ nhìn thaáy boùng)?
coù theå laøm sao khaùc ñöôïc?
neáu nhö giaû duï hoï coù theå noùi
vôùi nhau veà nhöõng ñieàu hoï thaáy, oâng coù nghó laø hoï coi ñoù nhö nhöõng
hieän thöïc?
chaéc
haún vaäy
vaø neáu
nhö böùc töôøng caên nguïc tuø tröôùc maët hoï phaûn chieáu aâm thanh, oâng coù
nghó laø hoï giaû duï, moãi khi coù ngöôøi ñi ngang treân ñöôøng noùi, laø
tieáng noùi phaùt xuaát töø chieác boùng ngang qua tröôùc hoï?
thaùnh thaàn ôi, chaéc haún roài!
(514 a2 – 515 c 3)
khi ñoïc Politeia, Heidegger ñaõ chia baûn vaên ra boán giai ñoaïn
theo trình töï dieãn bieán cuûa nguï ngoân; trong giai ñoaïn ñaàu keå treân,
chuyeån bieán cuûa caâu chuyeän laø:
nhö vaäy trong moïi ngaû hoï coi chieác boùng
cuûa nhöõng giaû töôïng laø caùi ñaõ khai môû (das Un-verborgene)?
chaéc haún vaäy
nhöõng thu taäp trong phaàn nguï
ngoân naøy laø:
nhöõng chieác boùng (skiai), caùi khai môû (to alhqeV), thaân
phaän con ngöôøi laø tuø nhaân (desmwtai), löûa vaø aùnh saùng (pur/fwV), con
ngöôøi khoâng coù quan heä vôùi aùnh saùng vaø söï vaät (dpisqen) vaãn aån daáu
ñaèng sau hoï, con ngöôøi tuø cuõng khoâng quan heä vôùi nhau, hoï chæ nhìn
thaáy boùng cuûa hoï,vaø coi caùi khai môû tröôùc maét laø nhöõng hieän theå (ta
onta).
con ngöôøi
thaät söï khoâng heà bieát hoï ñang ôû trong moät hoaøn caûnh, nhöõng gì hieän
treân töôøng laø caû theá giôùi, moïi hieän höõu nhö chaân lyù khai môû, khoâng
coù gì veà töông ngoân, coâng chính.
baây giôø giaû söû nhöõng ngöôøi tuø thoaùt
khoûi xieàng xích vaø aûo töôûng
moät ngöôøi trong boïn hoï ñöùng leân , ngoaùi ñaàu laïi nhìn vaø
ñi veà phía aùnh saùng
y phaûi noùi gì ñaây veà moãi söï vaät baêng ngang
neáu y nhìn thaúng vaøo aùnh saùng,
lieäu noù coù theå laøm haïi maét y, lieäu y khoâng quay laïi vaø coi nhöõng gì
y coù quyeàn nhìn, nghó nhöõng chieác boùng quaû thöïc roõ raøng hôn nhöõng gì
hieän tröôùc maét y?
vaán ñeà cuûa Platon laø con ngöôøi ñaõ côûi boû xích xieàng, vaäy
ñieàu gì thieát yeáu seõ phaûi xaûy ra? Heidegger nghó, ñieàu maø Platon muoán
laø caùi fusiV cuûa con ngöôøi. trong giai ñoaïn thöù hai naøy, chuyeån bieán ôû
choã ñaõ coù nhöõng lieân heä giöõa nhöõng caùi thuoäc veà khai môû vôùi chính
baûn chaát khai môû baét ñaàu hieän roõ hôn: söï khu bieät, quaù ñoä, ñoaïn
tuyeät giöõa caùi ñaàu tieân nhìn thaáy vaø caùi hieän xuaát loä – moät beân laø
nhöõng chieác boùng, moät beân laø nhöõng söï vaät; caøng khai môû, caøng tieán
daàn ñeán höõu theå. hai khaùi nieäm veà chaân lyù laàn ñaàu tieân ñöôïc chæ ra
laø coâng chính xaùc quyeát khoâng theå khaû höõu neáu khoâng coù khai môû hieän
theå
tuy nhieân côûi
boû xieàng xích khoâng coù nghóa laø khai phoùng ñích thöïc; ôû giai ñoaïn naøy
khu bieät giöõa boùng vaø söï vaät xuaát loä nhöng ngöôøi tuø thuôû naøo chöa
ñoäng thuû caùi khu bieät naøy, chöa ñem laïi ñöôïc quan heä giöõa nhöõng söï
vaät
hieän höõu/existieren,
laø-ngöôøi/Menschsein laø ñoäng thuû vaän ñoäng khu bieät, lieân heä vôùi vaän
ñoäng töï do cuûa con ngöôøi, hay roõ raøng hôn laø thaønh coâng trong vieäc ñem
laïi töï do, laø-töï do ñích thöïc
vaø neáu nhö y bò keùo leân trieàn doác hang cho ñeán khi nhìn
thaáy aùnh saùng, lieäu y khoâng caûm thaáy ñau vaø choáng cöôõng laïi sao? vaø
lieäu vöøa tieáp caän saùng, y khoâng caûm thaáy nhöùc nhoái maét, khoâng theå
nhìn thaáy moïi söï vaät maø giôø ñaây y ñöôïc cho bieát ñaõ khai
môû?
khoâng, ít ra
ñaàu tieân cuõng khoâng sao
y caàn phaûi laøm quen vôùi aùnh saùng tröôùc khi nhìn thaáy söï
vaät ôû theá giôùi beân treân. tröôùc heát y thaáy deã daøng nhìn nhöõng chieác
boùng, keá ñoù laø nhöõng phaûn chieáu cuûa ngöôøi vaø vaät trong nöôùc, sau
cuøng laø chính söï vaät sau ñoù y thaáy deã daøng quan saùt baàu trôøi trong
ñeâm vaø voøm trôøi, nhìn aùnh traêng sao hôn laø nhìn thaáy maët trôøi vaø aùnh
saùng ban ngaøy
dó nhieân
sau cuøng, y coù theå nhìn thaúng vaøo maët
trôøi vaø ngaém maët trôøi töï taïi, khoâng caàn duøng nhöõng phaûn chieáu döôùi
nöôùc hay baát kyø trung gian naøo khaùc (515e 5 – 516e 2)
böôùc keá tieáp laø giai ñoaïn ba
naøy, töï do ñích thöïc khoâng phaûi chæ thoaùt khoûi xieàng xích, maø laø loái
thoaùt khoûi hang ra ngoaøi aùnh saùng, töï do trong baïo löïc/aganaktein vaø
kieân trì chòu ñöïng ñeå thích nghi vôùi aùnh saùng
nhöng ñieàu quan troïng laø ôû ngoaøi hang
ñoäng laø tröôøng sôû cuûa nhöõng yù töôïng/uperouranioV topoV treân voøm trôøi,
vaø maët trôøi chieáu saùng beân ngoaøi töôïng tröng cho yù töôïng cao
nhaát/idea tou agaqou
caùi gì lieân heä giöõa yù töôïng/aùnh saùng, aùnh saùng/töï
do,töï do/hieän theå, baûn theå chaân lyù trong khai môû
naøy?
Heidegger xaùc ñònh ôû giai ñoaïn
naøy laø gaàn ñeán muïc tieâu cuûa Platon: YÙ töôïng laø caùi gì töï noù, ôû ñoù
vaø trong khi nhìn/ideiv. nhìn, ví duï, quyeån saùch baèng ñoâi maét cuûa chuùng
ta, laáp laùnh, röïc rôõ, saùng, toái vaø caû nhöõng hình theå khoâng gian –
baèng ñoâi maét vì nhìn laø moät tri giaùc/vernehmen, caûm giaùc/empfinden,
nhaän thöùc/verstehen cho neân yù töôïng laø caùi nhìn/Anblick cuûa söï vaät nhö
theå söï vaät, vì sao söï vaät hieän dieän nhö theá; hieän dieän/Anwesenheit töø
hy laïp laø parousia/ousia coù nghóa laø höõu
trong yù töôïng chuùng ta nhìn moïi hieän
theå laø gì vaø ra sao, noùi toùm laïi noù laø höõu cuûa moïi hieän höõu/das
Sein des Seienden
Das
Sein des Seienden ist nicht selbst ein Seiendes10
Heidegger lieân keát tö duy/noein cuûa
Parmenides laø caùi nhìn cuûa yù töôïng Platon, cuõng nhö vôùi ‘lyù trí’ cuûa
Kant laø ‘quan naêng cuûa yù töôïng’
nhöõng ngöôøi tuø trong hang ñoäng chæ nhìn
thaáy boùng-höõu theå cho ñeán khi höôùng leân, ra ngoaøi hang ñoäng ñeå thaáy
aùnh saùng vaø yù töôïng; saùng vaø toái nhö nhöõng ñieàu kieän khaû höõu ñeå
kinh qua caùi khaû thò; aùnh saùng laø caùi trong suoát/das Durschsichtige môû
ra ñoái laäp vôùi boùng toái, cho neân aùnh saùng coáng hieán caùi nhìn/Anblick
ñeå nhìn/Sehen
baûn
chaát cuûa saùng laø trong suoát, nghóa laø ñeå loït qua, trong suoát ñeå nhìn
hieän theå
yù töôïng
laø caùi ñöôïc nhìn tröôùc, ñöôïc tri giaùc tröôùc vaø ñeå loït qua nhö lyù
giaûi hieän theå – nghóa laø cho chuùng ta nhìn thaáy söï vaät nhö chính söï
vaät, ñeå söï vaät ñeán vôùi chuùng ta; coù theå noùi caùi gì yù töôïng hoaøn
taát ñaõ ñöôïc cho trong baûn chaát neàn taûng cuûa aùnh saùng
töï do ôû ñaây chính laø nhìn trong
aùnh saùng, thích nghi töø toái qua saùng – trôû thaønh töï do cho nhöõng gì
taïo ra töï do; trong öùng xöû naøy toâi coù theå töï do moät caùch coâng chính,
coù nghóa laø toâi coù quyeàn naêng khi coät mình vaøo caùi loït qua, caùi aùnh
saùng nhöng aùnh saùng bieåu töôïng cho yù töôïng maø yù töôïng chöùa vaø cho
hieän theå
“nhìn
nhöõng yù töôïng coù nghóa laø nhaän thöùc caùi laø-gì vaø ra-sao, caùi höõu
cuûa moïi hieän höõu
trôû thaønh töï do coù nghóa laø nhaän thöùc höõu nhö theá, nhaän
thöùc tröôùc heát moïi hieän höõu nhö theå höõu theå”
tuøy thuoäc vaøo töï do cuûa con
ngöôøi
cho neân baûn
chaát cuûa chaân lyù laø moät cô hoäi xaûy ñeán cho con ngöôøi, coù nghóa laø
vaän ñoäng töï do cuûa con ngöôøi moâ taû trong nguï ngoân laø ñaët ñeå trong
chaân lyù/in die Wahrheit ver-setzt. Heidegger coi ñoù laø moâ thöùc hieän
sinh/Existenz cuûa con ngöôøi.
ñeán ñaây chuùng ta coù theå nhaåy
voït qua thôøi môùi ñeå hoûi “con ngöôøi laø gì?” song Heidegger cuõng khaúng
ñònh laø khi phaùt bieåu ngöôøi laø höõu theå hieän höõu trong caùi tri giaùc
veà höõu coù chaân lyù rieâng cuûa noù, khu bieät haún vôùi nhöõng chaân lyù nhö
2+1 = 3, hay thôøi tieát toát, vì chaân lyù cuûa phaùt bieåu veà baûn chaát con
ngöôøi khoâng theå chöùng thöïc moät caùch khoa hoïc. chæ coù theå ñi tìm baûn
chaát cuûa chaân lyù naøy nhö theå khai môû nhöõng hieän theå trong vieäc khai
phong/Entbergung – trong vieäc trôû laïi vôùi nguï ngoân:
haõy nghó ñieàu gì xaûy ñeán neáu
nhö ngöôøi tuø ñöôïc thaû trôû laïi ngoài vaøo choã cuõ cuûa y trong hang ñoäng?
Lieäu ñoâi maét y trôû thaønh ñaày boùng toái, bôûi vì y ñaõ baát ngôø ra ngoaøi
aùnh naéng?
chaéc chaén vaäy
vaø neáu y laïi thi ñua vôùi nhöõng
ngöôøi tuø vaãn bò xieàng xích khi cho yù kieán veà nhöõng chieác boùng, trong
khi y vaãn bò loøa vaø tröôùc khi ñoâi maét y quen vôùi boùng toái – moät quaù
trình ñoøi hoûi thôøi gian – lieäu y khoâng bò cheá dieãu sao? vaø lieäu hoï
khoâng noùi laø y chæ trôû xuoáng ñeå laáy laïi thò giaùc vaø vieäc ñi leân
chaúng ñaùng sao. vaø neáu coù ai muoán thaû nhöõng ngöôøi tuø vaø ñöa hoï leân,
lieäu hoï khoâng gieát y neáu hoï coù theå naém ñöôïc y?
chaéc haún (516 e 3 – 517 a 6)
trôû veà choán cuõ/soá phaàn coù
gioáng nhö töø thöùc löu nguyeãn trôû laïi choán nhaân gian? ôû phöông ñoâng laø
ngöôøi vaät ñaõ thay ñoåi caû, coøn ôû phöông taây keát cuoäc laø caùi
cheát
caâu chuyeän
nguï ngoân keát thuùc vôùi phaàn soá laø bò gieát. cheát ra sao? khoâng phaûi
laø caùi cheát chung chung, maø laø caùi cheát nhö ñònh meänh cuûa con ngöôøi
muoán thaû tuø nhaân, caùi cheát cuûa ngöôøi giaûi phoùng?
con ngöôøi giaûi phoùng/o toioutoV
ñaõ trôû neân töï do trong vieäc nhìn vaøo aùnh saùng, coù giaùc thöùc, ñaët
chaân vöõng chaõi leân neàn ñaát cuûa hieän theå, vaø chæ coù ñöôïc khi y naém
ñöôïc quyeàn naêng töø baïo löïc/bia y phaûi duøng trong vaän ñoäng töï
do
Heidegger vieát:
Platon goïi con ngöôøi ñoù laø trieát gia/filosofoV
oâng daãn trong thieân
SofisthV:
trieát gia
laø ngöôøi quan taâm ñeán tri thöùc vaø thöôøng xuyeân nghó ñeán höõu cuûa hieän
theå. do aùnh röïc rôõ nôi y ñöùng neân khoâng bao giôø deã gì nhìn thaáy y; vì
caùi nhìn cuûa ñaùm ñoâng khoâng theå chòu ñöïng laâu khi nhìn vaøo thaàn thaùnh
(254 a 8 – b 1)
trieát gia/filosofoV laø keát hôïp
cuûa sofoV vaø filoV
Heidegger giaûi thích sofoV laø ngöôøi hieåu moät vaøi ñieàu, coù
kieán thöùc ñaùng tin caäy trong moät laõnh vöïc ñaëc thuø, naém ñöôïc suï vaät
trong tay vaø ñoäng vieân moät quyeát ñònh toái haäu vaø ra luaät, coøn filoV
laø baïn
philosophos
laø con ngöôøi maø hieän theå ñöôïc xaùc ñònh thoâng qua philosophia, khoâng
phaûi con ngöôøi theo ñuoåi trieát hoïc nhö moät vaán ñeà giaùo duïc toång quaùt
maø laø con ngöôøi coi trieát lyù laø baûn tính cuûa hieän höõu ngöôøi vaø khi
tuoåi caøng lôùn saùng taïo ra höõu naøy, hình thaønh vaø höôùng tôùi
tröôùc
philosophia, philosophein khoâng coù
nghóa laø khoa hoïc, cuõng khoâng laø khoa hoïc cô baûn vaø nguyeân thuûy, nhöng
laø khai môû cho tra vaán veà höõu vaø baûn chaát, yeâu caàu ñi tôùi ñaùy cuûa
hieän theå – trieát gia laø baïn cuûa höõu theå
soá phaàn cuûa trieát lyù
ñeán ñaây ngöôøi ta thaáy roõ töø
nguï ngoân hang ñoäng, trieát gia laø ngöôøi möu töï do cho nhöõng tuø nhaân vaø
oâng ñoái ñaàu vôùi soá phaàn cheát trong hang ñoäng, trong tay cuûa nhöõng con
ngöôøi ôû hang khoâng laøm chuû baûn thaân cuûa mình
taát nhieân ôû ñaây Platon muoán nhaéc nhôû
chuùng ta ñeán caùi cheát cuûa Socrate11,
nhöng khoâng phaûi chæ coù caùi cheát cuûa
Socrate, khoâng trieát gia naøo thoaùt khoûi soá phaàn caùi cheát naøy trong
hang ñoäng; ngaøy nay khi coøn nhöõng trieát gia, soá phaàn coøn ñe doïa hôn bao
giôø, thuoác ñoäc coøn ñoäc hôn vì khoâng phaûi chæ caùi hö hoaïi beà ngoaøi maø
coøn thöû thaùch nhieàu hôn, qua aån duï cuûa nguï ngoân, trieát gia laø ngöôøi
phaûi ôû laïi trong hang ñoäng vôùi nhöõng ngöôøi tuø, vaãn coâ ñoäc bôûi y laø
ngöôøi ñaõ thaáy aùnh saùng ngoaøi hang vaø quay trôû laïi, thuaän theo töï
nhieân bôûi ñoù chính laø con ñöôøng cuûa caù nhaân ñi vaøo trieát lyù, y ñaõ
mang theo caùi nhìn veà hieän theå, hieåu ñöôïc höõu cuûa hieän theå, tri giaùc
ñöôïc yù töôïng maø y bieát thuoäc veà höõu vaø khai môû, y bieát caùi khai môû
ñeán töø aùnh löûa treân töôøng hang, y hieåu thaân phaän cuûa ngöôøi tuø, taïi
sao hoï khoâng nhaän bieát boùng chæ laø boùng, khoâng phaûi chaân höõu, y coù
theå quyeát ñònh ñöôïc ñaâu laø boùng, ñaâu laø thöïc, y mang theo khaû naêng
khu bieät höõu vaø giaû hình, khai môû vaø beá toûa, chaân vaø
giaû
daãu cho y coù phaûi chuoác laáy
nhöõng tieáng cöôøi nhaïo baùng cuûa ngöôøi cuøng trong hang, vaø cheâ traùch
nhöõng lôøi noùi cuûa y
Unsterblichkeit
moät trong nhöõng khaùi nieäm cô baûn cuûa “Sein und Zeit” laø
Sein zum Tode/Höõu höôùng veà caùi Cheát, chung cuoäc cuûa hieän theå. khaùi
nieäm naøy gaén lieàn vôùi Sein zum Ende/Höõu höôùng veà Chung cuoäc laø hai
truï coät cuûa hieän theå khi xeùt ñeán quan heä cuûa hieän theå/Dasein vôùi
thôøi tính/Zeitlichkeit. Heidegger khoâng phaûi laø trieát gia duy nhaát luaän
veà caùi cheát; trong Die Welt als Wille und Vorstellung/Theá giôùi nhö theå YÙ
chí vaø Bieåu töôïng Schopenhauer daãn lôøi Socrate ñònh nghóa trieát lyù nhö
theå Qanatou meleth/söûa soaïn tôùi caùi cheát vaø Schopenhauer khaúng ñònh khoù
coù theå trieát lyù neáu khoâng coù caùi cheát
lyù giaûi cuûa oâng veà khaû naêng lyù trí
cuûa con ngöôøi bieát cheát, khaùc vôùi moïi sinh vaät khaùc soáng khoâng maûy
may coù nhaän thöùc veà caùi cheát – lyù giaûi naøy coù khaùc gì vôùi Heidegger
khi phaân bieät taøn taï (verenden) cuûa sinh vaät vôùi lìa ñôøi (ableben) cuûa
hieän theå vaø cheát (sterben) nhö moät caùch theá hieän
höõu?
cheát, theo Heidegger khoâng coù
nghóa laø taøn cuoäc (Zu-Ende-sein), nhöng laø höôùng veà chung cuoäc (Sein Zum
Ende) – chính xaùc quyeát naøy khaúng ñònh chaân lyù cuûa hieän
höõu:
xaùc quyeát töï
thaân nhö theå coù cheát – sum coù nghóa laø sum moribundus
cheát laø moät khaùi nieäm gaén
lieàn vôùi hieän theå, hay laø moâät khaùi nieäm trieát lyù? ñaët caâu hoûi nhö
theá coù rôi vaøo tình traïng laëp thöøa?
taïi sao vaäy? tröôùc heát, cheát coù theå
laø moät ñoái töôïng cho tö töôûng? coù theå khôûi ñi töø moät tieàn ñeà ñaët ra
töø Montaigne: Que philosopher c’est apprendre aø mourir/trieát lyù laø hoïc
caùch cheát
hoûi nhö
vaäy, ñaõ khôûi töø Platon vaø sau Platon, nhö Ciceùron? ngöôøi laø höõu theå
coù cheát, coù theå khoâng phaûi töø nhöõng nhaø tö töôûng hieän ñaïi nhö Max
Scheler hay Heidegger, maø töø Voltaire?
nhö theå, cheát veà maët trieát lyù ñaõ ôû
trong noäi taïi, yù thöùc veà caùi cheát töø trong caáu truùc cuûa tö töôûng,
hay treân bình dieän sieâu vieät?
thaùi ñoä tröôùc caùi cheát quaû
thöïc chia laøm hai ngaû: nhö theå cöùu caùnh cuûa con ngöôøi vaø nhö theå chung
cuoäc cuûa ñôøi ngöôøi. döôøng nhö caû hai maët ñoù xaùc ñònh thaùi ñoä haøm hoà
cuûa trieát gia hieän sinh khoâng choïn löïa; ngöôøi ta khoâng theå nghó veà
caùi cheát vì khoâng theå bieát, nhö Spinoza trong moät meänh ñeà ñôn giaûn:
“con ngöôøi töï do khoâng nghó gì veà caùi cheát, vaø minh trí cuûa y laø moät
suy nieäm khoâng phaûi veà cheát maø veà ñôøi soáng” (Ethica, LXVII). ñoù coù
laø thaùi ñoä laïc quan, khoân ngoan cuûa hieàn giaû tröôùc tha hoùa yù thöùc?
hay phaùt xuaát töø quan nieäm duy lyù, thöïc chöùng, duy khoa hoïc töø sau
thôøi ñaïi coå ñieån12?
si vis vitam, para
mortem
trong Sein und
Zeit/Höõu theå vaø Thôøi gian Phaân ñoaïn Hai chöông I: Höõu toång theå khaû
höõu cuûa hieän theå vaø Höõu höôùng veà cheát/Das mogliche Ganzsein des Daseins
und das Sein zum Tode, tieát 50 ñöa ra moät phaùc thaûo sô boä cuûa caáu truùc
hieän sinh-baûn theå cuûa Cheát, Heidegger coi cheát laø moät khaû naêng cuûa
höõu maø chính hieän theå keá tuïc vaø vì laø moät khaû naêng cuûa höõu, hieän
theå khoâng theå vöôït qua khaû naêng cuûa cheát. moät ñònh nghóa veà Cheát
trong tieát naøy maø Derrida khai trieån sau naøy laø: cheát laø khaû naêng cuûa
tính baát khaû tuyeät ñoái cuûa hieän theå13; chính khi phaùt hieän ra phaân
tích hieän sinh cuûa Heidegger trong söï khu bieät caùi cheát cuûa hieän theå
vôùi chung cuoäc cuûa hieän theå vaø tröôùc heát laø söï tröôûng thaønh chín
muøi cuûa noù, Derrida ñaõ pheâ phaùn Louis-Vincent Thomas daãn chöùng laàm caâu
‘khi con ngöôøi vöøa môùi sinh ra, y ñaõ ñuû lôùn ñeå cheát’14 maø cho laø cuûa
Heidegger ñeå chæ ra chaân lyù khoâng theå choái caõi chöùng thöïc baèng moïi
döõ kieän cuûa nhöõng khoa sinh hoïc; thaät ra Heidegger coi söï khu bieät treân
caàn thieát ñeå xaùc ñònh phaân tích hieän sinh veà cheát laø tieàn ñeà tröôùc
baát kyø sieâu hình hoïc naøo veà caùi cheát cuõng nhö nhöõng tri thöùc luaän
khaùc nhö sinh hoïc, taâm lyù hoïc, thaàn hoïc veà cheát15. die
Vorzeichnung/phaùc thaûo cuûa caáu truùc hieän sinh-baûn theå cuûa cheát noùi
ñeán ôû treân trong SuZ theo John Sallis chæ ra phaân tích hieän sinh veà caùi
cheát haøm nguï trong ñoaïn ‘neáu hieän theå ñoái dieän vôùi chính mình/seiner
selbst sich bevorsteht nhö moät khaû naêng (cheát), noù ñaõ hoaøn toaøn/vollig
ñoái chieáu vôùi chính tieàm naêng hieän höõu ñích thöïc cuûa noù’ noùi ñeán
tình traïng löu ñaøy cuûa hieän theå bôûi töï khai môû laø moät khaû naêng thöïc
söï coù theå löu ñaøy hieän theå, nghóa laø truïc xuaát noù khoûi nhöõng vaây
buûa quen thuoäc, haøng ngaøy, cho neân ñoái dieän vôùi chính mình laø hoaøn
toaøn ñi vaøo löu ñaøy vaø chæ trong löu ñaøy hieän theå môùi trôû veà vôùi caùi
gì ñích thöïc nhaát cuûa mình16; Sallis hoûi taïi sao löu ñaøy? laø vì caùi ñích
thöïc nhaát/eigenst cuûa hieän theå chính laø caùi cheát , caùi khaû naêng truïc
xuaát khoûi nhöõng vaây buûa quen thuoäc, khaû naêng thöïc söï cuûa löu ñaøy
hoaøn toaøn
vì theá tröôùc ñònh thöùc daãn treân
cuûa Derrida, ñaõ ñöôïc roõ nghóa vôùi caâu ‘hieän theå nhö theå tieàm naêng
hieän höõu khoâng theå vöôït qua khaû naêng cuûa cheát’17; phaûi chaêng cheát
khoâng theå vöôït/unuberholbar?
hoûi nhö vaäy phaûi chaêng con
ngöôøi, hieän theå phaûi xöû söï theo khaû naêng naøy? coù nghóa laø khoâng coù
baát töû?
tröôùc khi hoûi baát töû, coù nghóa
laø coù ñôøi soáng vónh haèng, luaân hoài toàn tuïc v.v...khoâng theå chæ noùi
veà caùi cheát chung chung, maø veà “caùi cheát cuûa toâi” nhö nhieàu trieát gia
hieän sinh thöôøng noùi.
Derrida ñaët caâu hoûi: caùi cheát
cuûa toâi coù khaû höõu? lieäu toâi coù ñöôïc noùi veà caùi cheát cuûa toâi? nhö
moät nan ñeà (aporie) vì caùi cheát chæ coù theå noùi nhö ‘caùi cheát cuûa toâi’
khoâng nhaát thieát cuûa toâi maø laø moät bieåu ngöõ ngöôøi naøo cuõng coù theå
duøng khi noùi ‘caùi cheát cuûa toâi’ nghóa laø caùi cheát cuûa baát cöù ai,
khoâng thay theá ñöôïc, hoaøn toaøn laø caùi khaùc/tout autre est tout
autre.18
Karl Jaspers ñaõ phaân tích veà caùi
cheát cuûa moät ngöôøi thaân laø moät hoaøn caûnh giôùi haïn, laø caùi cheát
cuûa duy nhaát, vì cheát chæ xaûy ra nôi ngöôøi khaùc, coøn chính toâi khoâng
theå coù kinh nghieäm caùi cheát cuûa toâi; ñieàu naøy nhieàu nhaø thöïc nghieäm
hay phaân taâm hoïc noùi ñeán , tuøy thuoäc vaøo vieäc ñöùng ôû goùc caïnh naøo,
chaúng haïn töø tö theá cuûa moät ngöôøi quan saùt, hay töø quan ñieåm theá
giôùi cuûa toâi trôû thaønh theá giôùi noùi chung;
döôøng nhö ñeå ra khoûi tuyeät loä
naøy, Heidegger khôûi ñi töø khaû naêng cheát cuûa hieän theå ñeán moät ñònh
nghóa veà con ngöôøi: “ con ngöôøi laø coù khaû naêng cheát, bôûi vì hoï coù
theå cheát. cheát ñi coù nghóa laø taïo caùi cheát thaønh khaû höõu cheát. chæ
con ngöôøi cheát vaø quaû thöïc y tieáp tuïc cheát bao laâu y coøn treân maët
ñaát, duôùi baàu trôøi vaø ñoái dieän vôùi thaàn nhaân. neáu chuùng ta goïi teân
keû cheát, vaäy thì chuùng ta nghó ñeán ba loaïi khaùc cuøng chung vôùi hoï daàu
nhö chuùng ta khoâng nghó ñeán thoáng nhaát boán loaïi . thoáng nhaát naøy goïi
teân laø töù töôïng/Geviert.” thieân, ñòa, thaàn, nhaân19 coù theå coi nhö
nhöõng thôøi khoaûng caáu taïo cuûa theá giôùi20, con ngöôøi ai cuõng cheát
soáng döôùi baàu trôøi, caûm nhaän aùnh saùng vaø boùng toái, toïa laïc treân
maët ñaát, chôø ñôïi thaàn nhaân döôøng nhö ñaõ baét gaëp baûn chaát cuûa cheát,
bôûi cheát laø nôi truù aån cuûa Höõu, con ngöôøi trong caùi cheát hieän dieän
trong nôi truù aån cuûa Höõu – ngöôøi keû phaûi cheát laø quan heä cô baûn cuûa
hieän dieän vôùi Höõu nhö theå Höõu
dichterisch wohnet der
Mensch
Heidegger laëp laïi ñieäp khuùc: chæ
con ngöôøi cheát: quaû thöïc y tieáp tuïc cheát bao laâu y coøn toàn taïi treân
maët ñaát, bao laâu y coøn löu cö. nhöng löu cö naøy naèm trong saùng
taïo
baét gaëp trong caâu thô Holderlin21
- saùng taïo, coù theå naøo laø ñoái dieän vôùi caùi cheát?
Blanchot22 quan nieäm ngheä thuaät
khoâng coøn laø ñieàu gì ngoaøi con ñöôøng ñaùng nhôù chuyeån bieán thaønh moät
vôùi lòch söû; haù chaúng phaûi nhöõng vó nhaân trong lòch söû, nhöõng anh huøng
cuõng tìm caùch truù aån khoûi caùi cheát khi tìm ñöôøng vaøo trí nhôù cuûa
quaàn chuùng nhaân loaïi?
caùi moäng töôûng toàn taïi sau khi maát, nhö moái baän taâm cuûa
nhaø vaên vieát ñeå coù theå cheát laø moät “laêng maï ñoái vôùi leõ
thöôøng”;
oâng nhaéc
laïi nhöõng ñieàu ngöôøi ta ngôø laø cuûa Kierkegaard: toâi vieát ñeå cheát, cho
caùi cheát khaû naêng coát caùn, thoâng qua ñoù cô baûn laø cheát, nguoàn goác
cuûa baát kieán; nhöng ñoàng thôøi toâi khoâng theå vieát tröø phi cheát vieát
trong toâi, taïo toâi thaønh moät khoaûng roãng khaúng ñònh cho caùi phi
ngaõ;
caùi cheát cuûa
khoâng moät ai, nhö trong caâu thô cuûa Rilke, haõy cho moãi ngöôøi moät caùi
cheát rieâng cuûa hoï, ñeå cheát ñöôïc thanh khieát trong caùi cheát, ñeå coâng
trình ngheä thuaät laø haønh cung ñi vaøo taâm cuûa cheát thanh
tònh
trong L’Arreât
de mort/AÙn töû (1948) Blanchot vieát nhöõng doøng keát: haõy ñeå y töôûng
töôïng baøn tay ñang vieát: neáu y thaáy noù, coù leõ roài ñoïc trôû thaønh moät
nhieäm vuï nghieâm troïng cho y; gaàn nöûa theá kyû sau, trong L’instant de ma
mort/Khoaûnh khaéc cuûa caùi cheát nôi toâi (1994) gaàn nhö moät töï truyeän
(veà moät chaøng thanh nieân saép bò ñem ñi haønh quyeát döôùi thôøi Ñöùc Quoác
xaõ xaâm chieám nöôùc Phaùp) caûm nhaän moät tình caûm nheï (töïa loâng hoàng)
laï thöôøng , moät thöù toaøn phuùc, trong bieân cöông sinh töû, Blanchot vieát:
ôû vaøo choã cuûa y, toâi khoâng ñi phaân tích caùi tình caûm nheï töïa loâng
hoàng; y coù theå baát ngôø trôû thaønh voâ ñòch. mort-immortel/cheát – baát
töû. coù leõ ngaây ngaát. ñuùng hôn laø tình caûm töø bi cho nhaân loaïi khoå
ñau, haïnh phuùc cuûa khoâng baát töû cuõng chaúng vónh haèng
nheï töïa loâng hoàng – nhö ngöôøi
xöa thöôøng noùi – vôùi y chính laø caùi cheát, hay noùi chính xaùc hôn “khoaûnh
khaéc trong caùi cheát cuûa toâi töø nay maõi maõi trong tình theá aùn
treo”
con ngöôøi coù theøm khaùt baát
töû23
Hans Jonas
nhaän xeùt tính khí con ngöôøi hieän ñaïi nhö dò öùng vôùi yù nieäm baát töû,
trong khi Zygmunt Bauman quan nieäm nhôø vaøo nhöõng nghi leã xaõ hoäi , moïi
thaønh vieân trong xaõ hoäi ñeàu baát töû – baát töû trôû thaønh moät quan heä
xaõ hoäi.
nhöng thöïc
söï, moät ñieàu hieån nhieân ñôn giaûn laø khoâng ai bieát chuyeän gì xaûy ra
sau khi cheát; khôûi töø söï kieän hieån nhieân ñoù, K. Jaspers nghó neáu nhö
chuùng ta muoán noùi baát töû coù hay khoâng, noùi nhö theá vôùi söï chaéc chaén
baét buoäc cuûa tri thöùc maø chuùng ta coù veà nhöõng söï vaät traàn giôùi,
caâu traû lôøi laø im laëng:
con ñöôøng daãn ta tôùi yù nghóa thöïc veà yù nieäm baát töû (laø)
con ngöôøi coù theå yeâu; vaø ñoái dieän vôùi löông taâm cuûa y. y coù theå
thaàn phuïc ñieàu gì cho laø thieän;
nhöõng bieåu töôïng cuûa tình yeâu vaø hoaøn
thieän baûn thaân khieán y coù theå yù thöùc veà moät thöïc taïi doài daøo hôn
laø caùi thöïc kinh nghieäm vaø quaù ñoä – moät thöïc taïi vaãn coøn aâm höôûng
trong töø ngöõ baát töû tröôùc söï ngu muoäi cuûa moïi con ngöôøi chuùng
ta.
moät con ñöôøng
trieát lyù khaùc ñeå tìm kieám yù nghóa cuûa baát töû laø töï do cuûa con
ngöôøi, neáu nhö con ngöôøi coù theå töï do thoâng qua baûn theå theá giôùi kinh
nghieäm veà maët khoâng gian, thôøi gian, caûm tính vaø tri tính24
quyeát ñònh cuûa ñôøi soáng taïo
baèng söùc maïnh cuûa tình yeâu vaø meänh leänh cuûa löông tri laø bieåu hieän
cuûa caùi gì toàn taïi trong vónh cöûu nhö giaù trò cuûa tình yeâu, trung tín,
coâng chính – nhöõng caùi baát töû maø tri thöùc khoâng theå löôøng ñöôïc, ngang
baèng vôùi vónh cöûu, hieän dieän nôi vónh cöûu
trong Lieâu trai chí dò cuûa Boà Tuøng
Linh coù chuyeän Taây hoà chuû noùi ñeán tröôøng sinh baát töû - theå hieän qua
tình yeâu, trung tín vaø coâng chính khoâng phaân bieät thaàn nhaân, cheát laø
chaám döùt moät ñôøi soáng böôùc qua vónh cöûu.
trong baát töû, Jaspers vieát: bao laâu
chuùng ta coøn soáng trong thôøi gian, haù chaúng phaûi hoaøi nieäm tuyeät ñoái
caàn thieát cho chuùng ta veà söï hieän dieän thôøi gian cuûa nhöõng ngöôøi quaù
vaõng chæ coøn hieän höõu trong trí nhôù/töôûng moä laø soá phaàn thôøi gian
cuûa chuùng ta25
thôøi quaù ñoä cuûa trieát hoïc
chuùng ta ñang noùi chuyeän trieát hoïc?
döôøng nhö khoâng phaûi.
söï ñoái laäp hay thoáng nhaát giöõa trieát hoïc vaø phi trieát
hoïc laø moät vaán ñeà cô baûn? song, trieát hoïc naøo? caùi gì laø phi trieát
hoïc?
khi ñònh vò trieát hoïc, laïi phaûi
trôû veà vôùi moät ñònh nghóa cuûa trieát hoïc, noùi khaùc ñi, hoûi ngay chính
baûn thaân trieát hoïc laø gì? vôùi nhöõng ñaùp aùn cuûa Deleuze-Guattari,
Heidegger, Nishida Kitaroø hay Merleau-Ponty26 - toâi döøng laïi ôû moät ghi
chuù cuûa Merleau-Ponty: “trieát hoïc chaân thöïc laø phi trieát hoïc – noù ñi
vaøo taän ñaùy saâu cuûa kinh nghieäm.”
ghi chuù treân ôû trong baøi giaûng cuûa
Merleau-Ponty taïi Colleøge de France vaøo thaùng 3 naêm 1961 vôùi nhan ñeà
“trieát hoïc vaø phi trieát hoïc töø Hegel”, baûn dòch cuûa Hugh J. Silvermann
trong tuyeån taäp Philosophy and Non-Philosophy since Merleau-Ponty (1988);
cuõng trong taùc phaåm naøy , chöông 2 keá tieáp laø baøi vieát cuûa John Sallis
vôùi nhan ñeà Echoes: Philosophy and Non-Philosophy after Heidegger/Tieáng Vang:
trieát hoïc vaø phi trieát hoïc theo Heidegger27 Sallis hoûi nhö vaäy trieát
hoïc vaø phi trieát hoïc sau/theo Heidegger trong nhöõng yù nghóa khaùc cuûa
caâu noùi treân ra sao? oâng nhaän xeùt trong Höõu theå vaø Thôøi gian quan heä
giöõa trieát hoïc vaø phi trieát hoïc chæ ra caáu truùc phöông phaùp luaän tieân
khôûi, trong moái lieân heä naøy phi trieát hoïc coù nghóa laø tieàn-trieát
hoïc, tieàn höõu theå vaãn coøn lieân tuïc vôùi trieát hoïc veà maët caáu truùc,
chuû yeáu, nhöng töø nhöõng baûn vaên sau 1930 chæ ra moät yù nghóa cuûa phi
trieát hoïc khaùc , khoâng phaûi con ñöôøng thoâng qua tieàn höõu theå trong döï
trình höõu theå luaän cô baûn , maø laø moät caùi khaùc ôû sau trieát hoïc, vaán
ñeà caùo chung cuûa trieát hoïc minh thi trong baûn vaên Caùo chung cuûa trieát
hoïc vaø nhieäm vuï cuûa tö töôûng/Das Ende der Philosophie und die Aufgabe des
Denkens28
caùo chung cuûa trieát hoïc phaûi
chaêng laø chaám döùt? vaø tö töôûng phaûi chaêng laø chính danh cuûa moät phi
trieát hoïc? haøm nguï trong nhan ñeà cuûa baûn vaên daãn treân. vaán ñeà naøy
seõ noùi ñeán ôû sau.
tö töôûng coù khaû höõu trong moät
phi trieát hoïc khaùc? ñoù cuõng laø vaán ñeà. hoûi, nhö theå khi hoûi: coù moät
trieát hoïc Phi chaâu? hay, coù moät trieát hoïc Vieät nam? ñaây cuõng laø moät
nan ñeà.
trong Haønh traïng tö töôûng giöõa
hai theá kyû, toâi vieát: ngaøy nay ngöôøi ta coù theå noùi ñeán trieát hoïc
chaâu Myõ La tinh (ít ra laø tö töôûng thôøi tieàn thuoäc ñòa), trieát hoïc
(falsafah) AÛ raäp, trieát hoïc Ba tö thôøi tieàn Hoài ñeán ñoaøn nhoùm sufi,
trieát hoïc chaâu Phi. tuy vaäy aûnh höôûng giao löu vaên hoùa roõ raøng ñaõ
xoùa boû nhöõng phaân ñònh, neáu khoâng muoán noùi ñeán laø cô sôû tö töôûng
vaãn laø söï thoáng nhaát giöõa nhöõng maët khaùc bieät.
söï giao löu coù theå ñeán töø giaùo
duïc trieát hoïc. laáy chaâu Phi laøm ví duï: töø khoaûng sau nhöõng thaäp nieân
1940s cuûa theá kyû hai möôi, ngöôøi ta noùi ñeán trieát hoïc phi chaâu khôûi
töø taùc phaåm Bantu Philosophy cuûa linh muïc Placide Tempels, song töø nhöõng
naêm 1960s, nhöõng vaán naïn veà tính coâng chính trieát hoïc ñaõ ñeà ra chung
quanh vai troø chuûng toäc, yù nghóa cuûa töø Phi trong ‘trieát hoïc Phi chaâu’
cuõng nhö khaùc bieät nhö theá naøo ñoái vôùi trieát hoïc phöông taây, vaø roát
raùo hôn laø moät trieát hoïc Phi chaâu coù khaû höõu, coâng chính. trong nhöõng
tranh luaän naøy, ñaõ chæ ra söï khaùc bieät giöõa trieát hoïc daân toäc
(Ethnophilosophy) vaø trieát hoïc nhaø ngheà (Professional Philosophy). nhaõn
hieäu ‘trieát hoïc daân toäc’ laø töø cuûa Paulin Hountondji ñaët ra vaøo naêm
1970 ñeå chæ nhöõng coâng trình nghieân cöùu cuûa Placide Tempels, Alexis
Kagameù, Leùopold Seùdar Senghor, John Mbiti, Marcel Griaule vaø Germain
Dieterlen. H.O. Oruka cuõng nhö Hountondji ñaõ nhaän xeùt laø haàu nhö nhöõng
coâng trình trieát hoïc nhaân chuûng ñeàu do nhöõng nhaø truyeàn giaùo vaø
nhöõng tín ñoà cuûa hoï vieát ra29 mang chung nhöõng ñaëc tính laø moät trieát
hoïc veà nhöõng ‘daân toäc’ hôn laø ‘caù nhaân’, chæ noùi ñeán trieát hoïc cuûa
daân Bantu, daân Dogon, daân Yoruba, khieán ngöôøi ta coù caûm töôûng nhö khoâng
coù caùi töông ñöông vôùi nhö trieát hoïc cuûa Socrate, trieát hoïc cuûa Kant;
nhöõng nguoàn goác ôû trong quaù khöù ñöôïc moâ taû laø vaên hoùa truyeàn thoáng
Phi, coù moät quan ñieåm phöông phaùp luaän veà ñöùc tin Phi chaâu laø moïi söï
baát bieán. Kwasi Wiredu phaân bieät loaïi ‘trieát hoïc daân toäc’ naøy laø moät
thöù ‘dieãn giaûi nhaân hoïc baùn chính thöùc nhöõng tín ngöôõng truyeàn thoáng
Phi chaâu’ vôùi nhöõng quan ñieåm cuûa Kwasi Wiredu, Paulin Hountondji, Peter
Bodurin, Henry Odera Oruka (goïi chung laø tröôøng phaùi Trieát hoïc nhaø ngheà)
ñaõ chæ ra söï phaân reõ giöõa moät trieát hoïc giaû ñònh coù ‘tính phoå bieán
chaân thöïc’ vôùi tö töôûng baûn ñòa ‘coù tính ñaëc thuø vaên hoùa’ cuûa Phi
chaâu truyeàn thoáng. khôûi töø caùi nhìn naøy, chæ coù phi trieát hoïc hay
tieàn trieát hoïc ôû Phi chaâu; Trieát hoïc nhaø ngheà chính laø nhöõng ngöôøi
tieàn phong khai phaù con ñöôøng tö töôûng trieát lyù Phi
chaâu30
Paulin Hountondji khi nhaän ñònh veà
nhöõng taùc giaû/trieát gia daân toäc (ethnophilosophers) laø nhöõng giaùo só,
ñieàu ñoù muoán noùi “moái baän taâm chính cuûa hoï laø ñi tìm moät cô sôû vaên
hoùa vaø taâm lyù nhaèm laøm thoâng ñieäp Cô ñoác aên saâu vaøo taâm trí ngöôøi
Phi chaâu maø khoâng phuï loøng beân naøo. dó nhieân ôû moät ñieåm naøo ñoù,
cuõng laø moät quan taâm chính ñaùng, nhöng noù coù nghóa laø nhöõng taùc gia
naøy buoäc phaûi quan nieäm trieát hoïc treân moâ hình toân giaùo, nhö moät heä
thoáng beàn vöõng, vónh cöûu cuûa nhöõng tín ngöôõng, khoâng bò aûnh höôûng bôûi
tieán hoùa, trô trô tröôùc thôøi gian vaø lòch söû, maõi maõi ñoàng nhaát töï
thaân.”31
ñieàu naøy coù theå aùp duïng vaøo
nhöõng toan tính ‘trieát hoïc daân toäc’ ôû nhieàu nöôùc, nhö Vieät nam chaúng
haïn; cho ñeán nay vaãn khoâng coù moät trieát hoïc Vieät nam nhö coù theå so
saùnh vôùi trieát hoïc Nhaät , trieát hoïc Ñöùc, trieát hoïc Phaùp v.v...; hoaøn
caûnh Trung quoác coøn roái raém hôn, vaøo nöûa ñaàu theá kyû hai möôi nhöõng
nhaø tö töôûng caûi caùch cuõng nhö caùch maïng tranh luaän veà moâ hình thay
theá vaên minh truyeàn thoáng qua taây hoùa hay thoûa hieäp giöõa nhöõng lyù
töôûng taây phöông vaø truyeàn thoáng (trung theå taây duïng), töø nöûa sau theá
kyû, nhöõng tranh luaän luaån quaån chung quanh Khoång töû taïi ñaïi luïc ñaõ
huû hoaù tö töôûng trong suoát nhieàu thaäp nieân;
vaøo cuoái theá kyû hai möôi, moät
soá nhöõng trieát gia treû ôû Phaùp ñaõ cuøng nhìn laïi hieän tình trieát hoïc
Phaùp trong nhieàu thaäp nieân qua: toâi goïi laø treû vì ngöôøi nhieàu tuoåi
trong theá heä naøy nhö Eric Alliez, sinh naêm 1957, nhöõng ngöôøi khaùc nhö
Emmanuel Housset sinh naêm 1960, Jocelyn Benoist, 1968, Claude Romano,
1967...Alliez vieát De l’impossibiliteù de la pheùnomeùnologie/Veà baát khaû
cuûa hieän töôïng luaän vôùi tieåu ñeà laø baøn veà trieát hoïc phaùp hieän
ñaïi, Jocelyn Benoist vieát Hai möôi naêm hieän töôïng luaän phaùp, B. Sicheøre
vieát Naêm möôi naêm trieát hoïc phaùp32
nhöõng nhaø trieát hoïc naøy daàu
coù nhöõng caùi nhìn khaùc nhau veà cuøng vaán ñeà, nhöng töø ‘trieát hoïc
phaùp’ ôû ñaây khoâng coù nghóa laø ‘tö töôûng daân toäc’ – ñieàu Christian
Descamps minh thò trong Nhöõng luïc vaán trieát hoïc hieän ñaïi taïi Phaùp –
trieát lyù toïa thò treân moät laõnh thoå, nhö khi ngöôøi ta noùi trieát hoïc do
thaùi, trieát hoïc ñöùc...
Alliez khai hoûa cuoäc xung kích
pheâ bình “ vì thieáu moät ñaùnh giaù noäi taïi/immanente thöïc nhöõng khaùi
nieäm maø trieát hoïc hieän ñaïi saùng taïo, vaø quaù vöõng tin vaøo ‘caùo chung
cuûa trieát hoïc’ ñoàng nghóa vôùi khuûng hoaûng cuûa höõu-thaàn
luaän/onto-theùologie maø Alain Renaut ngôõ laø coù theå khaúng ñònh ñoàng
thuaän laø ‘ ngaøy nay khoâng ai nghó ñeán saûn sinh trong trieát hoïc moät heä
thoáng môùi, daáu chæ cho thaáy laø moät caùch naøo ñoù nhöõng vò theá trieát
lyù khaû höõu...ñaõ bò khai thaùc kieät löïc bôûi lòch söû, vaø nhöõng trieát
hoïc phaùt trieån töø Platon ñeán Heidegger töø quan ñieåm naøy ñaõ taïo thaønh
moät heä tieân ñeà ñoùng kín’ X. A. Renaut, L’EØre de l’individu
(1989)”
cuõng chính A. Renaut trong lôøi môû
ñaàu Sartre, le dernier philosophe (1993) vieát: “ñaõ naêm möôi naêm, khoâng coù
laáy moät trieát gia môùi! 1943: naêm xuaát hieän L’EÂtre et le Neùant.”33 trong
luaän ñieåm naøy Renaut muoán chæ ra “söï baát khaû vieát moät taùc phaåm thuoäc
loaïi coøn bieåu hieän qua L’EÂtre et le Neùant...coù theå toát trong vieäc cung
caáp söï tieáp caän tieâu cöïc khaù hôn veà caùi taïo thaønh tính ñaëc thuø cuûa
theá heä trieát hoïc” cuûa Renaut. cho neân khi ñoïc laïi Sartre, Renaut muoán
laøm saùng toû söï chia caùch giöõa theá heä cuûa oâng vaø Sartre nhaèm môû ra
moät cuoäc luïc vaán roäng raõi hôn veà caùi gì coù theå laø ñieàu kieän trieát
hoïc vaøo cuoái theá kyû hai möôi naøy34.
Alliez ngôø vöïc laø luaän ñieåm
cuûa Renaut veà moät vieãn töôïng trieát hoïc bi quan nhaèm ñi tôùi moät muïc
ñích laø “neáu trieát hoïc suy lyù ñaõ hoaøn taát töø laâu roài thì chính qua
chuyeån bieán cuûa noù thaønh trieát hoïc thöïc tieãn maø trieát hoïc ngaøy nay
coù theå vaø phaûi coøn tìm kieám nhöõng con ñöôøng cuûa moät töông lai khaû
dó.”35
nhöõng con ñöôøng naøo? döôøng nhö
moät theá heä tröôùc ñoù vôùi nhöõng teân tuoåi nhö Derrida, Foucault, Deleuze,
Lyotard, Badiou ñaõ khoâng ngöøng khuaáy ñoäng saâu saéc khaùi nieäm chaân lyù ,
vaø do ñoù khaùi nieäm veà moät traät töï trieát lyù
phi trieát hoïc coù khaû
höõu?
trieát hoïc chaân thöïc laø
phi-trieát hoïc – nhö ghi chuù cuûa Merleau-Ponty nôi treân coù laø moät aån
ngöõ?
trong qu’est-ce que la philosophie?
cuûa G. Deleuze vaø F. Guattari chæ ra bình dieän noäi taïi ñöôïc xem nhö tieàn
trieát hoïc, coù nghóa laø moät lónh hoäi phi khaùi nieäm, nhö nôi Descartes qua
lónh hoäi chuû quan, tieàm aån töø cogito, nôi Heidegger qua lónh hoäi tieàn
höõu luaän veà Höõu; tieàn trieát hoïc ôû ñaây tuyeät khoâng coù yù chæ caùi gì
tröôùc khi hieän höõu, nhöng caùi gì khoâng hieän höõu ôû ngoaøi trieát hoïc;
caùi tieàn trieát, hay phi trieát ñoù laø quyeàn naêng cuûa moät
Toaøn-Nhaát/Un-Tout nhö theå moät sa maïc di ñoäng maø nhöõng khaùi nieäm veà
quaàn tuï:
caùi phi-trieát coù leõ ôû ngay
trong loøng trieát hoï coøn hôn chính trieát hoïc, vaø coù yù chæ laø trieát
hoïc khoâng theå töï maõn vôùi vieäc ñöôïc hieåu theo caùch theá trieát hoïc hay
khaùi nieäm, nhöng cuõng phaûi giao dòch vôùi nhöõng nhaø phi-trieát hoïc, trong
baûn chaát cuûa noù36
trong phaàn chuù thích, hoï ghi
nhaän F. Laruelle “ñang theo ñuoåi moät trong nhöõng döï tính ñaùng löu taâm
nhaát cuûa trieát hoïc hieän ñaïi laø gôïi leân moät Toaøn-Nhaát maø oâng naøy
ñaùnh giaù laø ‘phi trieát’, vaø ‘khoa hoïc’ ôû ñoù baét nguoàn ‘phaùn quyeát
trieát lyù’.
phaùn quyeát trieát lyù? coù phaûi
ñaây laø tuyeân ngoân cuûa phi trieát hoïc:
“chuùng ta khoâng ngöøng noùi veà
trieát hoïc, chaéc haún trong vaên hoaù aâu chaâu, nhöng ôû ñaây phaûi chaêng
chæ laø ñeå phaùt trieån moät khoa hoïc (cuûa) trieát hoïc, nghóa laø moät khoa
hoïc khoâng quy hoài moät caùch phaûn tænh veà trieát hoïc”37
Laruelle khaùc vôùi Althusser ôû
quan nieäm giöõa trieát hoïc vaø khoa hoïc, khoâng coù moät ñoaïn tuyeät tri
thöùc nhöng laø khu bieät tri thöùc-luaän lyù, trieát hoïc khoâng laø moät lyù
luaän vaø khaùi nieäm böôùc caét tri thöùc luaän chæ laø moät phoùng chieáu
trieát lyù treân khoa hoïc;
phi trieát hoïc trong quan nieäm
cuûa Laruelle coù cô sôû noäi taïi trieät ñeå vì “Nhaát laø noäi taïi” nhöng
phaân bieät vôùi Deleuze veà khaùi nieäm khu bieät, maëc daàu trong Les
philosophies de la diffeùrence (1986), Laruelle ghi nhaän: Khoâng phaûi “Höõu”
thoáng trò tö töôûng theá kyû XX, maø roát cuoäc chính laø “Khu bieät”. chính
Heidegger nhaän thöùc ra trong “Khu bieät” caùi baát bieán taây-hy xöa nhaát vaø
ngöï trò nhaát, nhöng oâng khoâng phaûi laø ngöôøi ñaàu tieân, tröôùc oâng coù
Nietzsche, vaø sau oâng laø Deleuze vaø Derrida, ñaõ ñöa Khu bieät leân haøng
nguyeân lyù38
oâng pheâ phaùn nôi Heidegger vaø
Derrida, sieâu vieät ñaõ laán aùt tính Nhaát ôû ñoù söï phaân hoùa nhö nhaát laø
moät tuyeät ñoái, trong khi nôi Nietzsche vaø Deleuze, tính Nhaát laán aùt sieâu
vieät, tính Nhaát nhö theå sieâu vieät
khi luaän veà saùch Hoaøi Nam Töû,
Phuøng Höõu Lan daãn chöông 14 cuûa saùch naøy vieát “traøn ngaäp khaép trôøi
ñaát, trong caùi ñôn sô coøn hoãn mang chöa hoaøn taát: caùi ñoù goïi laø Thaùi
Nhaát. moïi söï töø caùi Nhaát naøy sinh ra, moãi vaät trôû neân khu
bieät”39;
tính Nhaát laø nguyeân lyù cho söï
bieán hoùa vaän ñoäng cuûa moïi vaät: “Nhaát chi lyù, thi töù haûi, Nhaát chi
giaûi, teá thieân ñòa, kyø toaøn daõ, thuaàn heà nhöôïc phaùc, kyø taùn, hoãn
heà nhöôïc troïc”
Laruelle quan nieäm baûn chaát cuûa
tö töôûng trieát hoïc laø tuaân theo moät quy luaät caáu truùc veà thoáng nhaát
caùc maët ñoái laäp, trong Theùorie des eùtrangers, xaùc ñònh trieát lyù laø
vaïch moät tuyeán phaân caùch, moät bieân giôùi, taïo phaùn quyeát giöõa nhöõng
loaïi thöïc taïi coù giaù trò höõu theå luaän khoâng baèng nhau nhöng vaãn toàn
taïi ñoàng thôøi trong traät töï heä thoáng;
chöông 42 Ñaïo ñöùc kinh chæ ra
traät töï heä thoáng: Ñaïo sinh nhaát, nhaát sinh nhò, nhò sinh tam, tam sinh
vaïn vaät; khi pheâ phaùn khaùi nieäm “khu bieät” trong trieát hoïc hieän ñaïi,
Laruelle muoán chæ ra laø khu bieät khoâng ñem laïi Nhaát, chæ coù giaûi phaùp
ñem laïi chính Nhaát nhö thaønh toá cuûa tö töôûng, nhöng khoâng taùi taïo töø
ngoaïi taïi, coù nghóa laø ñöa noù ra khoûi taàm chaân trôøi höõu theå luaän
truyeàn thoáng, caùi tieân ñeà hieån nhieân aáy ñöôïc dieãn taû trong En tant
qu’un nhö moät truøng phöùc ngöõ: caùi Moät thoáng nhaát/l’Un unifie. ñoù laø
böôùc thöù hai cuûa phaùn quyeát trieát lyù chæ ra Nhaát ñöôïc quan nieäm nhö
moät heä thoáng/toång hôïp: Nhaát vaø nhò taïo neân moät traät töï heä thoáng
môùi.40
phi-trieát hoïc nhö vaäy khoâng coù
nghóa laø thuû tieâu trieát hoïc; noù khoâng nhaèm thay theá trieát hoïc, nhöng
keá thöøa nieàm tin vaø thaåm quyeàn cuûa trieát hoïc (Laruelle) cuõng nhö
trieát hoïc caàn moät phi-trieát hoïc lónh hoäi noù, trieát hoïc caàn moät lónh
hoäi phi trieát hoïc, nhö ngheä thuaät caàn phi-ngheä thuaät (Deleuze); cho neân
Laruelle xaùc nhaän bieåu ngöõ phi-trieát hoïc mang yù nghóa ña daïng vaø coù
moät lòch söû cuûa noù,41 ñoù cuõng laø noã löïc cuûa taäp theå chung quanh
Laruelle nhö Tristan Aguilar, Laurent Leroy, Maryse Dennes, Serge Valdinoci
trong nhöõng luaän vaên veà quan heä phi trieát hoïc ôû Badiou, Derrida, Fichte,
Husserl...42
tö töôûng nhaát theå hay phöùc theå,
söï thaät vaãn laø nhöõng tieáp caän gaàn ñeán-voâ taän, nhöõng tranh luaän
trieàn mieân veà löôõng nghò noäi taïi/sieâu vieät, caáu truùc/chuû theå, nhöõng
nan ñeà thuoäc veà tri thöùc hay höõu theå luaän – nhöõng ñieàu khaû dó vaãn
coøn trieát lyù/philosophable? sau ngöôõng cöûa cuûa moät theá kyû môùi baét
ñaàu.
1 nhöõng tranh luaän ñaõ thaâu taäp
thaønh moät taøi lieäu mang teân Qui a peur de la philosophie? (Flammarion,
Paris 1977) vôùi nhöõng baøi vieát cuûa Sarah Kofman, Sylviane Agacinski,
Jean-Pierre Lefebvre, Jacques Derrida, Roland Brunet, Alain Delormes, Bernadette
Gromer, Jean-Luc Nancy, Micheøle Le Doeuff, Bernard Pautrat, Jean-Pierre
Heùdoin, Heùleøne Politis, Michel Bel Lassen, Martine Meskel, Michael Ryan. Jan
Plug khi dòch phaàn ñaàu taùc phaåm Töø quyeàn lôïi ñeán trieát hoïc/Du droit aø
la philosophie (Galileùe, 1990) cuûa J. Derrida ñaõ duøng laïi tieâu ñeà treân
cho baûn tieáng Anh: Who’s Afraid of Philosophy?(Stanford University Press.
2002) coù yù nhaéc ñeán cuoäc tranh luaän lòch söû naøy. Derrida nhaán maïnh
ñeán töø ñôn giaûn “aø” mang moät xaùc ñònh ngöõ nghóa lieân hôïp hai laõnh
vöïc, hai caáu truùc, hai cô cheá veà quyeàn lôïi cho trieát gia, veà phaùp lyù
cho trieát hoïc, veà ñònh cheá cho giaûng daïy trieát hoïc.
2 Der Wille zur Wahrheit, der uns
noch zu manchem Wagnisse verfuhren wird...In det Tat, wir machten lange Halt vor
der Frage nach der Ursache dieses Willens (Jenseits von Gut und Bose I,
1).
3 das
Selbstbekenntnis ihres Urhebers und eine Art ungewollter und unvermerkter
meùmoires (Sdt I, 6).
4 adventavit asinus/pulcher et
fortissimus (Sdt I, 8).
5 Philosophie ist dieser tyrannische Trieb selbst, der geistigste
Wille zur Macht, zur “Schaffung der Welt”, zur causa prima (Sdt I,
9).
6 das Vermogen zu
synthetischen Urteilen a priori.
7 man wurde alter, der Traum verflog.
8 X. Nietzsche, Die Philosophie im tragischen
Zeitalter der Griechen,I.
9 X. Heidegger, Vom Wesen der Wahrheit (1988), baûn dòch sang
tieáng Phaùp cuûa Alain Boutot: De l’essence de la veùriteù (2001), tieáng Anh
cuûa Ted Sadler: The essence of truth (2002).
10 X. Heidegger, Sein und Zeit,
6.
11 trieát gia ñaàu
tieân trong lòch söû trieát hoïc taây phöông ñaõ bò ngöôøi thaønh Atheønes keát
aùn uoáng thuoác ñoäc maø cheát, khôûi toá laø thi só treû khoâng noåi tieáng
Meletos vaø hai nhaø huøng bieän Anytos vaø Lycon, toäi danh laø laøm hö tuoåi
treû vaø khoâng tin vaøo nhöõng thaàn daân trong thaønh ñang tin; F. Chaâtelet
coi Socrate laø trieát gia bò aùm saùt/Philosophe assassineù. (X. Chaâtelet,
Platon).
12 tröôùc
thôøi ñaïi coå ñieån vaø khai saùng, ngöôøi ta luaän veà caùi cheát ñeå choïn
löïa moät thaùi ñoä trieát lyù nhö nhöõng moân ñeä cuûa Epicure hay Khaéc kyû;
ngaøy nay nhöõng nghieân cöùu sô khaûo tri thöùc luaän ñeå xaây döïng moät khoa
hoïc veà cheát (thanatologie) vôùi nhöõng coâng trình cuûa Vladmir
Jankeùleùvitch veà maët sieâu hình (soáng laø maët hieän cuûa cheát), cuûa
Philippe Arieøs, Michel Vovelle veà maët lòch söû (cheát khoâng coøn laø söï
chaáp nhaän ñònh meänh thoáng trò), cuûa Michel Picard veà maët vaên hoïc (cheát
laø moät lieân heä xuyeân suoát lieân chu theå), cuûa Louis-Vincent Thomas veà
maët nhaân hoïc (Cheát laø maâu thuaãn sinh ñoäng giöõa caùi Phoå quaùt cuï theå
vôùi caùi Ñôn nhaát cuï theå); tri thöùc luaän cuûa Thomas nghieân cöùu cheát
coù tính thoáng nhaát baûn theå trong xaùc quyeát söï thoáng nhaát höõu cô cuûa
soáng vaø cheát, xaùc quyeát cheát laø thoáng nhaát cuûa tính höõu haïn thôøi
gian vaø xu höôùng vónh cöûu, xaùc quyeát cheát nhö cô sôû baûn theå cuûa höõu
vaø tö duy cuûa höõu. (X. Thomas, La Mort (1988), La Mort en question
(1991).
13 Der Tod
ist die Moglichkeit der schlechthinnigen Daseinsunmoglichkeit.
14 ‘Sobaldein Mensch zum Leben
kommt, sogleich ist er alt genug zu sterben’ daãn theo Der Ackermann aus
Bohmen.
15 X.
Derrida, Apories: Mourir-s’attendre aux limites de la veùriteù (1996)
.
16 X. John Sallis,
Echoes, After Heidegger (1990)
17 Als Seinkonnen vermag das Dasein die Moglichkeit des Todes
nicht zu uberholen.
18 X. Derrida, Sdt. K. Jaspers trong Philosophie, Bd II, T. III, 7
ñaõ ñaët ‘caùi cheát cuûa toâi’ thaønh moät tieåu muïc ñeå phaân
tích.
19 Himmel,
Erde, die Gottlichen, die Sterblichen.
20 X. Wilhelm Perpeet, Heideggers Kunstlehre
in Heidegger, Perspektiven zur Deutung seines Werkes, Hrg von Otto Poggeler
(1994).
21 Voll
Verdienst, doch dichterisch, wohnet der Mensch auf dieser Erde. Doch reiner ist
nicht der Schatten der Nacht mit den Sternen, wenn ich so sagen konnte, als der
Mensch, der heisset ein Bild der Gottheit.
Giebt es auf Erden ein Maass? Es giebt
keines.
...Leben ist
Tod, und Tod ist auch ein Leben
(Vôùi ñaày aân suûng, thöïc saùng taïo, con ngöôøi toïa thò treân
maët Ñaát naøy. Quaû laø boùng ñeâm sao vaèng vaëc khoâng coøn trong saùng, neáu
nhö toâi coù theå noùi, nhö theå con ngöôøi, mang yù nghóa laø moät hình töôïng
cuûa Thöôïng ñeá
Lieäu coù laø thöôùc ño treân maët
ñaát naøy? Khoâng theå.
...Soáng laø Cheát, vaø Cheát cuõng laø moät ñôøi
soáng)
22 Blanchot,
L’espace litteùraire (1955).
23 taïi sao laïi sinh saûn? bôûi vì con ngöôøi muoán taïo ra moät
caùi gì baát dieät vaø vónh cöûu, vaø söï theøm khaùt baát töû khoâng theå taùch
rôøi khoûi söï theøm khaùt ñieàu thieän, cho neân thieát yeáu tình yeâu cuõng
laø tình yeâu söï baát töû...tình yeâu trieát lyù nhaèm saùng taïo baèng tinh
thaàn, bôûi vì söï saùng taïo baèng theå xaùc (ngöôøi ñaøn oâng yeâu ngöôøi ñaøn
baø vì tin laø taïo ra söï baát töû khi taïo ra nhöõng ñöùa con) chæ ñaït tôùi
moät kyû nieäm baát töû. X. Ñaëng Phuøng Quaân, Haønh traïng tö töôûng giöõa hai
theá kyû (2002).
24
K. Jaspers, Philosophie und Welt (1958) : [Unsterblichkeit] ist vielmehr die
Ewigkeit, die in der Zeit beruhrt wird, wenn es zu jenem Durchbruch durch das
raumzeitliche, sinnlich und verstandesmassig erfahrene Weltsein in der Freiheit
gekommen ist.
25
Solange wir in der Zeit leben, ist uns die Sehnsucht nach der zeitlichen
Gegenwart derer, die entschwunden sind, nur in der Erinnerung zu sein scheinen,
unumganglich. Uns ist in der Zeit die Trauer auferlegt.
hoaøi nieäm vaø töôûng moä laø nhöõng khaùi
nieäm phi trieát lyù trong thôøi ñaïi chuùng ta.
26 X. Ñaëng Phuøng Quaân, Cô sôû tö töoûng
thôøi quaù ñoä in Chuø Ñeà soá 2 vaø 3 (2000).
27 Sallis ñaõ trieån khai baøi naøy thaønh
baøi môû vaø chöông moät cuûa taùc phaåm Echoes, After Heidegger (1990) ñaõ daãn
ôû treân; X. chuù thích xvi.
28 baûn dòch sang tieáng Phaùp nhan ñeà “La Fin de la philosophie
et la taâche de la penseùe” cuûa Jean Beaufret vaø F. Feùdier do Beaufret ñöôïc
uûy thaùc ñoïc trong hoäi nghò vinh danh Kierkegaard do Unesco toå chöùc taïi
Paris töø 21 ñeán 23 thaùng tö 1964. vaán ñeà “caùo chung”mang hai yù nghóa
“hoaøn taát” nhieäm vuï cuûa trieát hoïc vaø “taän cuøng” cuûa trieát hoïc. X.
chuù thích xxvi. Beaufret ghi nhaän: ñöông nhieân ngöôøi ta coù theå nghó laø
vaán ñeà cöùu roãi con ngöôøi, daàu laø cöùu roãi vónh haèng baèng huûy trieät
nhöõng toäi loãi theá gian hay cöùu roãi trong theá giôùi naøy baèng huûy trieät
moät theá giôùi tha hoùa, thì cuõng caáp thieát lôùn lao hôn laø huûy trieät
hieän töôïng luaän laø nhieäm vuï thuaàn tuùy xaây döïng cuûa tö töôûng nhö
chuùng ta ñoïc trong SuZ (On peut bien sur penser que le probleøme du salut de
l’homme, qu’il s’agisse de son salut eùternel par la destruction des peùcheùs du
monde ou de son salut en ce monde par la destruction d’un monde de
l’alieùnation, est de plus grande urgence que la destruction pheùnomeùnologique
qui est, lisons-nous dans Sein und Zeit, la taâche proprement constructive de la
penseùe) trong Questions IV (1976).
29 X. P.Tempels, La Philosophie Bantoue (1949), Alexis Kagameù, La
Philosophie bantou-rwandaise de l’eâtre (1956), F.-M Lufuluabo, Vers une
theùodiceùe bantoue (1962), M. Griaule & G. Dieterlen, Le renard paâle
(1965), Dominique Zahan, Religion, spiritualteù et penseùe africaines (1970),
John Mbiti, African Religions and Philosophy (1969), Mgr Makarakiza, La
Dialectique des Barundi (1959), M.A. Mabona, The Depths of African Philosophy
(1963).
30 X. Wiredu,
Philosophy and an African Culture (1980); P. Hountondji, African Philosophy
(1983); Oruka, Sage Philosophy (1990).
31 X. Hountondji, Afican Philosophy, Myth and
reality (1976/1983)
32 taùc phaåm tieâu bieåu cuûa Alliez laø Les Temps Capitaux
(1991), cuûa Benoist laø Pheùnomeùnologie, seùmantique, ontologie (1997), cuûa
Claude Romano laø L’eùveùnement et le monde (1998)
33 taùc phaåm Höõu theå vaø Hö voâ cuûa
Sartre. X. Alliez, Sdt.
34 X. Alain Renaut, Sartre, le dernier philosophe (1993). Renaut
khaúng ñònh khoâng laø moät ngöôøi theo Sartre, cuõng khoâng coi Sartre laø
thaàn töôïng; oâng cuõng daãn ra nhöõng tuyeân boá ngu xuaån cuûa Sartre nhö
nhaän ñònh vaøo naêm 1954 “hoaøn toaøn coù töï do pheâ bình ôû Lieân Xoâ”, hay
saùu naêm sau môû ñaàu taùc phaåm Pheâ phaùn lyù trí bieän chöùng xem chuû nghóa
Maùc laø “taàm chaân trôøi khoâng theå vuôït cuûa thôøi ñaïi chuùng ta”, hay
cuøng naêm naøy coi “cheá ñoä thoaùt thai töø caùch maïng Cuba laø moät neàn
daân chuû tröïc tieáp”, hay coå suyù “vaøo thôøi kyø ñaàu cuûa noåi loaïn, caàn
phaûi gieát ngöôøi” moät caùch voâ traùch nhieäm khoâng theå tha thöù
ñöôïc.
35 X. EÙric
Alliez, Sdt.
36 X. G.
Deleuze & F. Guattari, Qu’est-ce que la philosophie? (1991) X. ÑPQ, Cô sôû
tö töôûng thôøi quaù ñoä in Chuû Ñeà soá 2.
37 X. La deùcision philosophique, No 2, 1987:
Nous n’avons pas fini de parler de la philosophie, dans la culture europeùenne
certes, mais ici, ne serait-ce que pour eùlaborer une science (de) la
philosophie, c’est-aø-dire une science qui ne revient pas reùflexivement aø la
philosophie.
38 X. F.
Laruelle, Les phiosophies de la diffeùrence (1986). Laruelle khôûi söï vôùi
luaän aùn veà Ravaisson “les donneùes immeùdiates de la manifestation (1969),
ñeà xuaát naêm 1969 do Cleùmnce Ramnoux baûo trôï, vaø luaän aùn “Economie
geùneùrale des effets d’eâtre”, ñeà xuaát naêm 1975 vôùi Paul Riceur baûo trôï.
Nhöõng taùc phaåm cuûa Laruelle chia laøm ba phaàn: Philosophie I tieâu bieåu
nhö Le deùclin de l’eùcriture (1977), Philosophie II vôùi Les philosophies de la
diffeùrence (1987), Philosophie et non-philosophie (1989), En tant qu’Un (1991),
Theùorie des identiteùs (1992), Philosophie III vôùi Theùories des EÙtrangers
(1995), Principes de la non-philosophie (1996).
39 X. Fung Yu-lan, A History of Chinese
Philosophy, I.
40 X.
Laruelle, Theorie des eùtrangers.
41 X. Laruelle, Principes de la non-philosophie
(1996).
42 X.
Non-Philosophie, Le Collectif, La Non-philosophie des contemporains
(1995).
No comments:
Post a Comment