Các tác phÄm cûa Tô Hoài hÀu h‰t là væn tuyŠn truyŠn, tô vë cuc kháng chi‰n và xã h¶i chû nghïa tÜÖi ÇËp. Tô Hoài Çã Çáp Ùng nh»ng yêu cÀu cûa Çäng cho nên ông ÇÜ®c các phê bình gia c¶ng sän khen ng®i. NgÜ®c Sông Thao ca tøng chi‰n dÎch Tây B¡c, nhÜ trÆn PhÓ Ràng, ÇÒn Dòm, ñåi Bøc, ñåi Phác.VÜ®t Tây Côn Lïnh ca tøng trÆn Çánh ª trên ng†n Tây Côn Lïnh rét buÓt. ñåi ñ¶i Thæng Bình, ca tøng m¶t Çåi Ƕi hoåt Ƕng ª vùng ÇÎch hÆu. Chính phû Tåm Vay nh¡m phøc vø chính sách thu‰ nông nghiŒp. TruyŒn Tây B¡c ÇÜ®c giäi nhÃt næm 1954-1955 cûa h¶i Væn NghŒ ViŒt Nam. TruyŒn Khác Trܧc tÓ cáo phong ki‰n, ÇÎa chû, và ca ng®i Çäng . Nói chung, ÇÜ©ng hܧng sáng tác cûa ông là Çi theo chû trÜÖng cûa Çäng, theo ÇÖn Ç¥t hàng cûa Çäng.
Tô Hoài có nhiŠu ÇŠ tài. Có næm ÇŠ tài trong các tác phÄm Tô Hoài:
- Thôn quê ViŒt Nam: Khác Trܧc, MÜ©i Næm, NgÜ©i Ven Thành v. v..
- Tây Nguyên: TruyŒn Tây B¡c ,Tào LÜ©ng , MiŠn Tâyv.v..
- Các nܧc xã hi chû nghïa: Thành PhÓ Lê Nin, Tôi Thæm Cæm Pu Chia
- HÒi kš, bút kš: V« TÌnh, Xuôi Sông HÒng, Cát Bøi Chân Ai v.v..
- TruyŒn thi‰u nhi; Con Mèo LÜ©i, VØ A Dinh
Ngoài ra ông có m¶t sÓ vŠ bài vŠ lš luÆn væn h†c, và kinh nghiŒm vi‰t væn.
ñŠ tài Tô Hoài tâm Ç¡c nhÃt là Tây Nguyên. Ông Çã æn dÀm n¢m dŠ tåi các vùng Tây Nguyên sÓng v§i các dân t¶c Tày, Mông, Thái cho nên ông Çã tØ th¿c t‰ mà vi‰t nên TruyŒn Tây B¡c , Tào LÜ©ng, MiŠn Tây. . .
Trong các truyŒn miŠn núi, Tô Hoài Çã vi‰t vŠ các phong tøc cûa ÇÒng bào miŠn núi nhÜ tøc ª r‹, Çi ª cuông, chÖi hang, t¡m suÓi nܧc nóng, tøc uÓng rÜ®u, th°i khèn, th°i sáo, Çánh pao v.v..TÆp TruyŒnTây B¡c cûa Tô Hoài Çã ÇÜ®c giäi thܪng cûa h¶i Væn NghŒ ViŒt Nam 1954-1955. TruyŒn này gÒm ba truyŒn ng¡n: CÙu ñÃt CÙu MÜ©ng, MÜ©ng GiÖn, V® ChÒng A Phû, trong Çó truyŒn V® ChÒng A Phû ÇÜ®c Çäng khen ng®i, Çem làm tài liŒu giáo khoa bÆc trung h†c. Pà Tra làm thÓng lš( chánh t°ng, lš trܪng) ª HÒng Ngái, cho bÓ MÎ vay tiŠn cܧi v®. BÓ MÎ trä n® hoài không h‰t. MÎ bÎ b¡t vŠ làm v® A Sº, con trai cûa Pà Tra. MÎ sÓng kh° sª. M¶t hôm A Sº Çi chÖi, bÎ A Phû Çánh tr†ng thÜÖng. Pà Tra b¡t A Phû phåt vå m¶t træm ÇÒng. A Phû phäi Çi ª suÓt Ç©i trä n®. C†p æn con bò cûa Pà Tra. Pà Tra trói A Phû, MÎ cªi trói cho A Phû, rÒi hai ngÜ©i trÓn Çi. TruyŒn này có møc Çích tÓ cáo ch‰ Ƕ phong ki‰n trên miŠn núi. Có m¶t ÇiŠu Çáng nói là trong kháng chi‰n chÓng Pháp cÛng nhÜ sau 1954, khi c¶ng sän thi hành cäi cách ru¶ng ÇÃt, cäi tåo công thÜÖng nghiŒp, thi hành chính sách kinh t‰ m§i, thì ÇÒng bào miŠn núi cÛng bÎ c¶ng sän phá rØng , cܧp ÇÃt, Çãu tÓ, Çu°i dân ra khÕi nÖi h† cÜ trú, gi‰t håi và bÕ tù hàng vån ngÜ©i mà không m¶t ai dám vi‰t vŠ vÃn ÇŠ này!
Nói chung, Tô Hoài rÃt khôn, ông luôn luôn tô løc chuÓt hÒng cho ch‰ Ƕ, luôn ca tøng tinh thÀn chi‰n Çãu cûa b¶ Çi, tình quân dân th¡m thi‰t, chính sách nông nghiŒp, chính sách dân t¶c là nh»ng ÇŠ tài Çã ÇÜ®c Çäng và nhà nܧc quan tâm. Có nhÜ vÆy, Tô Hoài m§i ÇÜ®c Çäng tin cÆy. Tuy nhiên, cÛng có lúc Tô Hoài bÎ Çäng Çánh tÖi b©i. ñó là giai Çoån 1957-1958, là giai Çoån ngÜ©i ta khûng bÓ væn nghŒ sï. Cä m¶t phong trào chÓng Çäng bùng lên, Tô Hoài cÛng thÃy phÃn khªi và vi‰t hai bài:
- T° ChÙc Phát Tri‹n L¿c LÜ®ng Sáng Tác Trܧc NhÃt. Væn, sÓ 13, ngày 2-8-1957.
- Góp PhÀn Vào Ý Ki‰n Vào Con NgÜ©i Th©i ñåi. Væn, sÓ 22, ngày 4-10-1957.
Qua hai bài này, Tô Hoài muÓn Çäng chú š vŠ Çào tåo sáng tác trܧc, coi nhË viŒc h†c tÆp chính trÎ. Tô Hoài chû trÜÖng’ không nên dán thuÓc cao khi chÜa có nh†t ÇÀu Çanh’. Tô Hoài chû trÜÖng Ç‹ cho nhà væn sáng tác theo khä næng, theo š muÓn cûa nhà væn chÙ không theo ÇÖn Ç¥t hàng cûa Çäng. Sau khi Çäng Çánh Nhân Væn, Giai PhÄm, Çäng thanh toán luôn Tô Hoài khi‰n ông phäi vi‰t bài t¿ ki‹m thäo: Nhìn Låi M¶t SÓ Sai LÀm Trong Bài Báo Và Trong Công Tác Çæng ª tåp chí Nhân Dân, ngày 12 tháng 3-1958.
H†a vô ÇÖn chí, Tô Hoài cÛng bÎ lao Çao vì MÜ©i Næm (1958). Có lë nh»ng tay công an væn nghŒ muÓn lÆp công cho nên h† ra sÙc Çánh phá kh¡p nÖi. Trong MÜ©i Næm , tác giä chÌ muÓn tô Çen xã h¶i cÛ, tØ th©i th¿c dân ljn cách mång tháng tám, nào là cänh m¶t làng thû công bÎ phá sän vì kinh t‰ khûng hoäng, nào nån ch‰t Çói næm 1945. H† liŠn chøp mÛ Tô Hoài, cho là Tô Hoài tiêu c¿c, Tô Hoài không nói ljn l¿c lÜ®ng quÀn chúng, ljn s¿ lãnh Çåo cûa Çäng, không tô vë nh»ng chi‰n sï c¶ng sän Çãu tranh anh hùng. . .H† phê bình Tô Hoài theo t¿ nhiên chû nghïa, không theo ÇÜ©ng lÓi hiŒn th¿c xã h¶i chû nghïa!(Tác Giä Væn Xuôi ViŒt Nam HiŒn ñåi, 105)
S¿ phê bình này quä thÆt hàm hÒ. Sau vø tÃn công Nhân Væn, Giai PhÄm, nh»ng kÈ say máu låi ùa lên làm thÎt Tô Hoài nhÜng b†n h† cÛng nhÆn ra cái cuÒng Çiên cûa h† nên không trØng phåt n¥ng Tô Hoài.
Có lë loåi hÒi kš cûa Tô Hoài là có giá trÎ vì Çó là s¿ th¿c cho dù là s¿ th¿c Çã ÇÜ®c tô chuÓt. NhiŠu ngÜ©i thích M¶t SÓ Kinh NghiŒm Vi‰t Væn Cûa Tôi (1959) và NgÜ©i Bån ñ†c ƒy (1964). Và gÀn Çây, ngÜ©i ta cÛng thích Cát Bøi Chân Ai cûa Tô Hoài.
Cát Bøi Chân Ai Çu®c vi‰t xong næm 1990, HÒng Lïnh ª Hoa Kÿ tái bän 1993, sách dày 338 trang.
Tác phÄm này là m¶t thiên hÒi kš vŠ cu¶c Ç©i tác giä. PhÀn l§n tác giä vi‰t vŠ mÓi liên hŒ gi»a tác giä và các nhà væn, nhà thÖ khác. Ông dành rÃt nhiŠu trang vi‰t vŠ NguyÍn Tuân, quanh Çi quÄn låi vÅn NguyÍn Tuân. M¶t phÀn vi‰t vŠ Nguyên HÒng, NguyÍn Bính, Xuân DiŒu, vŠ Tây B¡c, vŠ phÓ phÜ©ng Hà N¶i, và vŠ Nhân Væn, Giai PhÄm v. v..
Nhìn chung, Cát Bøi Chân Ai cho ta bi‰t nh»ng ÇiŠu nhÜ sau:
- Cu¶c Ç©i cûa ông và m¶t sÓ tác giä nhÜ NguyÍn Tuân, NguyÍn Bính , Nguyên HÒng, Xuân DiŒu v. v..
- Cäi cách ru¶ng ÇÃt
- ChÌnh huÃn
- Nhân Væn, Giai PhÄm
- Chính sách tàn ác và kh¡c nghiŒt cûa c¶ng sän và n‡i Çau ǧn và tûi nhøc cûa các væn nghŒ sï dܧi ách Ƕc tài c¶ng sän.
- Chính sách ‘Çi th¿c t‰’ cûa c¶ng sän.
1. Cu¶c Ç©i væn nghŒ cûa Tô Hoài:
Trong Cát Bøi Chân Ai, Tô Hoài cho bi‰t mÓi tÜÖng quan cûa ông v§i các nhà væn khác. Sau 1945, ông và NguyÍn Tuân có dÎp gÀn gÛi nhau hÖn. NhÜng thuª trÈ, ông và Xuân DiŒu rÃt thân mÆt. Vì Xuân DiŒu Çã xem Tô Hoài là ‘tình nhân’:
' ThÌnh thoäng Xuân DiŒu låi lên nhà tôi. VÅn n¡m tay cä bu°i, nhìn tha thi‰t. Xuân DiŒu yêu tôi' !( 191) Khi ª cÖ quan trong rØng, Tô Hoài ngû låi v§i Xuân DiŒu ª nhà tÆp th‹:
'Bàn tay ma ª Çâu r©n vào. Không phäi. Tay ngÜ©i, bàn tay ngÜ©i ÇÀy Ç¥n, Ãm Ãm. Hai bàn tay mŠm måi xoa lên m¥t, lên c° rÒi xuÓng dÀn xuÓng dÀn kh¡p mình trÀn truÒng trong mänh chæn då. . . ch£ng còn bi‰t ÇÜÖng ª Çâu, mình là ai, ta là ai, hai cÖ th‹ con ngÜ©i qu¢n quåi, quÃn quít, cánh tay, c¥p Çùi thØng chão trói låi, d¢ng ra. NiŠm hoan låc trong tôi v« ra, d» d¶i d¢ng ng»a cái xác thÎt kia' (192-193).
Trong Cát Bøi Chân Ai, Tô Hoài nh¡c nhª ljn viŒc ông bÎ tÓ vŠ hai bài vi‰t trên báo Væn, khi‰n cho ông phäi vi‰t bài ki‹m Çi‹m rÃt dài trên báo Nhân Dân ngày 12-3-1958. Bài t¿ ki‹m cûa ông có Çoån:
Sau Çåi h¶i væn nghŒ toàn quÓc lÀn thÙ hai, cÛng nhÜ tÃt thäy anh chÎ em væn nghŒ sï, tôi rÃt phÃn khªi trܧc s¿ thành lÆp nh»ng h¶i riêng cûa các ngành.
Tôi thÜ©ng nghï r¢ng: ‘ñÜ©ng lÓi thì Çã có ª thÜ cûa trung uÖng Çäng gºi Çåi h¶i, Çúng quá, rõ quá rÒi. Chúng ta chÌ còn lo liŒu sao cho nhau ra sÙc sáng tác mà thôi. m¶t m¥t khác, ÇÓi v§i nh»ng tÜ tܪng chính trÎ nguy hi‹m và nh»ng quan Çi‹m nghŒ thuÆt sai lÀm b¶c l¶ trên báo Nhân Væn và các tÆp Giai PhÄm cûa NguyÍn H»u ñang, Phan Khôi, TrÜÖng Tºu, tôi ng« ngàng trܧc phong trào quÀn chúng Çãu tranh phän ÇÓi nhÜ vØa qua, h† phäi sáng ra, nhÜ vÆy là Çã giäi quy‰t xong nh»ng lŒch låc Ãy.
Cái quan Çi‹m nhË nhàng ljn Ƕ vô lš nguy hi‹m nhÜ trên, Çã ÇÜa t§i cái nhìn, cùng v§i nh»ng lš luÆn sai lÀm trong chû trÜÖng công tác cûa tôi ª h¶i Nhà Væn ViŒt Nam và cø th‹ trong m¶t sÓ viŒc làm, m¶t sÓ bài vi‰t cûa tôi( 127).
Bài t¿ ki‹m cûa Tô Hoài Çã Çåt yêu cÀu vì m¶t là ông Çã tÓ cáo Nhân Væn, Phan Khôi, NguyÍn H»u ñang, TrÜÖng Tºu, và hai là ông Çã t¿ tÓ cáo ông. Do Çó, ông không bÎ tù t¶i hay treo bút nhÜ nh»ng ngÜ©i khác.
VŠ MÜ©i Næm, ông vi‰t:
Ti‹u thuy‰t ‘MÜ©i Næm’ cûa tôi m§i phát hành- m¶t trong nh»ng Ãn phÄm cuÓi cùng cûa nhà xuÃt bän H¶i Nhà Væn. LÆp tÙc các báo m° xÈ, phê bình. QuÃt månh và lš lë nhÃt, bài cûa NhÜ Phong trong ban biên ûy báo Nhân Dân in trên báo Ãy và bài cûa TrÀn ñ¶ trên tåp chí Væn NghŒ Quân ñ¶i. ñÃy cÛng là m¶t quy‹n sách còn sót låi thúc ÇÄy Çóng cºa nhanh nÓt nhà xuÃt bän H¶i Nhà Væn.
RÒi Võ HÒng CÜÖng thÜ©ng tr¿c h¶i Væn NghŒ t° chÙc m¶t trÆn phê bình miŒng. Nhà væn, nhà lš luÆn phê bình, nhiŠu cán b¶ giáo døc tfrÜ©ng Çäng và tÌnh ûy Hà ñông tham d¿. ‘MÜ©i Næm’, m¶t ti‹u thuy‰t b¶ ba cûa tôi vi‰t vŠ quanh cänh và con ngÜ©i quê tôi, vùng nghŠ thû công phía tây b¡c thành phÓ vào ba th©i nÓi nhau. Ti‹u thuy‰t ‘Quê Nhà’ nhà xuÃt bän Tác PhÄm M§i in khoäng thÆp k› bäy mÜÖi. S¿ viŒc cuÓi th‰ k› trܧc, sau hai lÀn quân Pháp hå thành Hà N¶i, các làng ngoåi thành vÅn n°i lên. Ti‹u thuy‰t Quê NgÜ©i, cuÓn truyŒn dài ÇÀu tay, xÜa kia tôi vi‰t cùng th©i v§i D‰ Mèn Phiêu LÜu Kš, Giæng ThŠ, O Chu¶t. Quê tôi, lïnh løa nghŠ t° bÎ løn båi, ngÜ©i làng bÕ Çi tha hÜÖng ‘ ÇÃt khách quê ngÜ©i’. Ti‹u thuy‰t MÜ©i Næm cÛng nhÜ m¶t ti‹u thuy‰t t¿ truyŒn, m¶t Çám thanh niên trong làng nhen nhóm phong trào chÓng ÇÓi ÇÜa t§i cách mång.
Ti‹u thuy‰t MÜ©i Næm ÇÜ®c vi‰t ra, nh»ng næm Çó tôi còn vŠ ª Nghïa ñô làng tôi. Væn Cao làm bìa, Væn Cao b¡t ÇÀu vë bìa Ç‹ sinh sÓng. Làn nܧc chäy Çìu hiu dܧi chân cÀu, th©i gian trôi ‘mu©i næm’ nܧc chäy qua cÀu.
Có hai ngÜ©i phát bi‹u gay g¡t nhÃt. NhÜ Phong:
- MÜ©i Næm có th‹ là m¶t ti‹u thuy‰t khá, vì Çãy cÛng là th¿c t‰ ª làng quê tác giä và chính tác giä. NhÜng nó Çã ÇÜ®c chuÄn bÎ và sáng tác trong th©i kÿ Nhân Væn lÛng Çoån nên bÎ änh hܪng xÃu. Các nhân vÆt cán b cách mång Çã bÎ bóp méo ljn thäm håi.. . .
LÜu Quyên dõng dåc quy‰t Çoán:
- Tôi là ngÜ©i chÎu trách nhiŒm vŠ Hà ñông th©i kÿ bí mÆt Ãy. Phong trào Hà ñông chúng tôi khi Çó không phäi nhÜ trong ti‹u thuy‰t MÜ©i Næm. Tôi phän ÇÓi ngÜ©i vi‰t Çã xuyên tåc s¿ thÆt lÎch sº (203-204)
Sau vø sÃm sét này, Tô Hoài bÕ Çi Lai châu Ç‹ quên lãng.
2. Cäi cách ru¶ng ÇÃt
Tô Hoài không dám nói nhiŠu, ông chÌ ph§t qua các vÃn ÇŠ nhÜ cäi cách ru¶ng ÇÃt, chÌnh ÇÓn t° chÙc, và cäi tåo tÜ sän. Ông không cho Çó là nh»ng hånh phúc mà là nh»ng ‘v‰t thÜÖng’ cho ÇÃt nܧc mà c¶ng sän dã man Çã gây nên Ç‹ cܧp tài sän và khûng bÓ nhân dân. Ông vi‰t:
ñÃt nܧc nhÜ cánh ÇÒng cày v«, chÜa bi‰t cÃy hái ra th‰ nào. V‰t thÜÖng cäi cách ru¶ng ÇÃt, chÌnh ÇÓn t° chÙc còn ÇÕ hÕn kh¡p ch® thì quê. Các thành phÓ Çã b¡t ÇÀu cäi tåo tÜ sän. NgÜ©i ta hô træm hoa Çua nª, træm nhà Çua ti‰ng. Ch£ng bi‰t cæn do cûa ngÜ©i ta ra sao, nghe khÄu hiŒu Çã sܧng tai.. . . Bên ta Çang cäi tåo tÜ sän. Cách làm dÎu dàng và l¥ng lë nhÜng cÛng xanh m¥t!(57)
3. ChÌnh huÃn
Tô Hoài Çã k‹ låi viŒc chÌnh huÃn trong ch‰ Ƕ c¶ng sän. ñây là chính sách tÄy não cûa c¶ng sän, phát xuÃt tØ Trung quÓc, là m¶t hình thÙc tra tÃn, hành hå tình thÀn con ngÜ©i khi‰n cho nhiŠu ngÜ©i uÃt hÆn mà t¿ tº. H† b¡t væn nghŒ sï, cán b¶, b¶ Ƕi, sinh viên, h†c sinh h†c tÆp chính trÎ, t¿ phê phán l‡i lÀm cûa mình và b§i móc l‡i lÀm cûa ngÜ©i khác. Nh»ng l‡i lÀm n¥ng nŠ nhÃt là t¶i lãng mån, hû hóa, mÃt lÆp trÜ©ng giai cÃp, mÃt quan Çi‹m chính trÎ.
Mùa Çông 1951,ª rØng Chiêm Hóa, tôi Çã träi ki‹m Çi‹m, hai tháng tôi d¿ l§p ÇÀu tiên chÌnh huÃn g†i là ‘theo phÜÖng pháp Hoa Nam’. L§p Ãy nòng cÓt các ngành các gi§i và ÇÎa phÜÖng. TrÀn DÀn, Tº Phác phø trách chÌnh huÃn ª Hoa Nam, m¥c áo bông xanh Sï Lâm. L§p b‰ måc, m¶t sÓ vÜ®t TrÜ©ng SÖn vào làm chÌnh huÃn và cäi cách ru¶ng ÇÃt khu V. ñoàn vào sâu hÖn, m§i t§i miŠn Çông Nam B¶ thì hiŒp ÇÎnh Genève 1954 ÇÜ®c kš k‰t.
Nºa Çêm trª dÆy, gi»a rØng ÇÓt hàng træm bó ÇuÓc, lÃp loáng bæng khÄu hiŒu väi Çen ch» tr¡ng. . . . B¶c l¶ khuy‰t Çi‹m. . . . Thܧc Ço lòng trung thành. . .Tr©i rét c¡t ru¶t. RØng Çêm tÓi nhÜ m¿c. Con ngÜ©i bÄn thÌu l‡i lÀm ÇÀy rÅy. . . ChÜa. . . ChÜa Çû thành khÄn, làm låi.. . . låi làm låi.. . M‡i lÀn làm låi, càng ngày càng áy náy âu lo. Cái ch© Ç®i ÇÜ®c t° thông qua cÙ xa v©i v®i. ChÌ có b¶c l ti hû hóa thì dÍ nhÃt, không có cÛng ÇÃm ng¿c bäo có. Ÿ báo CÙu QuÓc låi có m¶t cÆu nuÓt lÜ«i dao cåo. Ch‰t rÒi còn bÎ khai trØ vì t¶i trÓn Çãu tranh. NguyÍn TÜ Nghiêm tham gia m¶t Ç®t ¶i nhÜ ÇÖn vÎ ra trÆn. Hai ngày b¡t rÍ, m¶t ngày xâu chu‡i. ñi viên giäm tô h†a sï NguyÍn TÜ Nghiêm loay hoay cä tuÀn không b¡t ÇÜ®c rÍ, không xâu chu‡i ÇÜ®c bÀn cÓ nông nào. NguyÍn TÜ Nghiêm hoäng quá phát dåi, Çi không nh§ ÇÜ©ng vŠ xóm. SuÓt ngày vÖ vÄn ngoài ÇÒng, b¡t cào cào,châu chÃu æn (114).
4. Nhân Væn, Giai PhÄm
Tô Hoài tÕ thái Ƕ thù ghét nhóm này( Có lë là ông thù ghét h† thÆt s¿ chÙ không phäi vì chi‰n lÜ®c, chi‰n thuÆt. N‰u không ghét h† mà s® nhà nܧc, ông không cÀn phäi nói ljn h†!). Trong bän t¿ ki‹m cÛng nhÜ trong Cát Bøi Chân Ai, Tô Hoài tÕ vÈ thù ghét NguyÍn H»u ñang, Phan Khôi và Minh ñÙc (59). Ông cho r¢ng nhóm Nhân Væn, Giai PhÄm ‘ hoåt Ƕng gây s¿’ và có ‘š ÇÒ chính trÎ’ . . .Báo Nhân Væn hô hào dân chû và in m¶t sÓ sáng tác phong cách m§i. . . (67). DÅu sao, ông cÛng Çã vi‰t lên ÇÜ®c tÃm thäm kÎch cûa th©i lúc bÃy gi©, nhÃt là giai Çoån cuÓi cûa Nhân Væn, Giai PhÄm.
Báo Nhân Væn ra ljn sÓ 6 bÎ tÎch thu tåi nhà in. Nhà xuÃt bän Minh ñÙc Çóng cºa. HÒi Ãy sÓ báo in còn ít, chÌ tính sÓ nghìn. NhÜng m¶t sÓ báo bÎ cÃm thì Àm ï ngay.Bây gi© cuÓi næm 1956 . .Các Çoàn th‹ t° chÙc ki‹m Çi‹m và k› luÆt nh»ng cán b¶ tham gia vi‰t và hoåt Ƕng cho báo Nhân Væn và tÆp san Giai PhÄm cûa nhà xuÃt bän Minh ñÙc.
Ÿ h¶i Nhåc, ñ¥ng ñình HÜng bÎ khai trØ Çäng. Væn Cao k› luÆt cänh cáo, chÌ ÇÜ®c ª h¶i Nhåc không ª h¶i Væn và h¶i Vë. H†a sï NguyÍn TÜ Nghiêm và DÜÖng Bích Liên tuy chÌ làm cái bìa sách cho nhà xuÃt bän n† nhÜng ch¡c là nh»ng không khí sát phåt ª các bu°i h†p khi‰n các anh ngåi,Çã xin ra Çäng. Trên có nghÎ quy‰t không khai trØ mà ÇÒng š cho ÇÜ®c thôi. Có lë ljn bây gi© NguyÍn TÜ Nghiêm vÅn gi» cuÓn s° tay ghi ljn nghìn thÙ bao nhiêu nh»ng cu¶c h†p mà NguyÍn TÜ Nghiêm không phäi Çi. Anh có vÈ hÙng thú vŠ nh»ng con sÓ tÌ mÄn Ãy. Khác NguyÍn Sáng. NguyÍn Sáng vë kš h†a trên báo Nhân Væn m¶t ÇÀu ngÜ©i ª c° có v‰t khía nhÜ cái lá. NgÜ©i ta bäo chân dung TrÀn DÀn và cái sËo còn låi khi anh ÇÎnh t¿ vÅn. NguyÍn Sáng không Çu®c bình huân chÜÖng kháng chi‰n. . . .Hoàng CÀm bÎ ra khÕi ban chÃp hành, phäi thôi viŒc nhà xuÃt bän, chuy‹n công tác vŠ Sª væn hóa Hà n¶i. Phùng Quán nh© có chú Phùng Thi, Chánh væn phòng b¶ væn hóa ÇÜa lên làm ª vø væn hóa quÀn chúng. NhÜng ai cÛng bÙc bÓi không yên. Ông thì mª quán rÜ®u, th¢ng thì câu cá HÒ Tây, hiu h¡t, dông dài cho t§i næm vŠ hÜu.. . . Phan Khôi . . .ngÒi yên. MÃy næm sau lâm bŒnh mÃt. ñám ma bác Phan Khôi Çi sau xe tang, chÌ có bác gái và các con v§i m¶t mình chÎ H¢ng PhÜÖng, cháu g†i b¢ng cÆu. TrÀn DÀn và Lê ñåt ra khÕi cÖ quan, chuyên dÎch sách cho nhà Væn H†c. Nhà xuÃt bän S¿ ThÆt thuê TrÀn ñÙc Thäo dÎch sách lš luÆn kinh Çi‹n. Ban chÃp hành h¶i Nhà væn quy‰t ÇÎnh truÃt ba næm h¶i tÎch, Çæng trên báo Væn H†c, cÖ quan cûa H¶i. NhÜng Ç¢ng Ǥng ba mÜÖi næm không h¶i væn h†c nghŒ thuÆt nào lôi ra xem xét låi. S® sŒt, âm thÀm, phÃp phÕng, không phäi chÌ ª tâm trång mÃy ông’ Nhân Væn cä nܧc’ mà lan tràn ljn nh»ng ‘ Nhân Væn phÓ’ , ‘ Nhân Væn xóm’ ch£ng bÎ k› luÆt gì, nhiŠu ngÜ©i không phäi vì bài væn câu thÖ, mà bªi vì l©i nói bông lông, bÓc tr©i ch£ng hån, bÎ quy chøp liŠn. H»u Loan không ª nhóm nào cÛng bÕ làm báo,vŠ Thanh Hóa. Nghe nói là Çi xe thÒ và vào núi ÇÆp Çá bán. Có nh»ng cây bút trÈ nhÜ VÛ Bão, nhÜ Lê BÀu, mÃy truyŒn in sách, Çæng Væn NghŒ Quân ñi tÜÖi mát l¡m cÛng ch¶t luôn (79-81).
Tô Hoài vi‰t sai vŠ H»u Loan. H»u Loan có vi‰t trong Nhân Væn và Giai PhÄm . Tô Hoài cÛng nh¡c låi chuyŒn ông làm ª H¶i Nhà Væn:
Næm 1957, Çåi h¶i thành lÆp các h¶i chuyên ngành. H¶i Nhà Væn ViŒt Nam ra Ç©i. LiŠn ngày 1958, h¶i t° chÙc các cÖ quan: báo, nhà xuÃt bän ( có TrÀn DÀn, Hoàng CÀm ‘ Nhân Væn’ vÅn làm viŒc ª Çãy, ban nghiên cÙu sáng tác, ban liên låc væn h†c nܧc ngoài ( có Lê ñåt), câu låc b¶ (Ç‹ NguyÍn Tuân nói vŠ ñôtôépxky và cÜ©i c®t mÌa mai, cÙ Çà này thành câu låc b¶ Pêtôphi lúc nào không bi‰t!), quÏ sáng tác ( ch£ng khác gì Çánh trÓng g†i ngÜ©i ljn lïnh tiŠn, chia tiŠn). . . Trên cho là cÖ quan H¶i Nhà Væn Çã bÎ xÕ mÛi. Ÿ nhà xuÃt bän Væn NghŒ rÒi chuy‹n thành nhà xuÃt bän H¶i Nhà Væn, tôi cùng làm viŒc v§i Hoàng CÀm, TrÀn DÀn. . . NhiŠu ngÜ©i tÓ cáo:’ H† làm cä, Tô Hoài chÌ ph°ng mÛi lên kš duyŒt’. In Kim TiŠn ( Vi HuyŠn ñ¡c), TruyŒn Ng¡n Và Ti‹u LuÆn (Thåch Lam), Nܧc Gi‰ng ThÖi ( NguyÍn Bính), Vang Bóng M¶t Th©i( NguyÍn Tuân), tÆp thÖ Hoàng CÀm, TrÀn DÀn, Lê ñåt, Væn Cao.. . và Çã quäng cáo in rÃt nhiŠu tác phÄm phÙc tåp khác. Nh»ng tác giä Ãy, ngÜ©i thì có vÃn ÇŠ, ngÜ©i thì Çã di cÜ vào Nam và hÀu h‰t vi‰t trܧc cách mång, tåi sao ÇŠ cao nh»ng cái Çã x‰p xó nhiŠu ljn th‰? TÃt nhiên là không bình thÜ©ng, cái gì Çây? (87)
Tô Hoài cÛng nói ljn báo Væn do Nguyên HÒng phø trách.
Báo Væn mà Nguyên HÒng phø trách Çã in trong nhiŠu sÓ nh»ng sáng tác còn khó chÎu hÖn n»a. KÎch ng¡n g®i låi v‰t thÜÖng cäi cách rung ÇÃt, nh»ng vª kÎch cûa Hoàng Tích Linh ( CÖm M§i), NguyÍn Kh¡c D¿c( Chuy‰n Tàu Xuôi), Chu Ng†c ( Ngày Gi‡ ñÀu), Ca Khúc BuÒn Bã và Nh»ng Phát Bi‹u LŒch Låc VŠ Âm Nhåc Cûa Tº Phác cûa NguyÍn Væn Tš, RÒi thÖ Phùng Quán ( L©i MË D¥n), truyŒn kš Phan Khôi ( Ông Næm Chut) và truyŒn ñÓng Máy cûa m¶t cây bút trÈ gºI ljn. TruyŒn tä m¶t nhà máy thi‰t bÎ nܧc ngoài rÒi Ç‹ chÃt ÇÓng ngoài tr©i ljn hÕng nát. NgÜ©i ta nghi là cûa m¶t kÏ sÜ nào nói xÃu công nghiŒp ta và tình h»u nghÎ quÓc t‰. Chúng tôi lo l¡ng th¿c s¿. . .Næm trܧc Çã nghiên cÙu cä tháng rÒi, bây gi© báo Væn låi sa vào h»u khuynh tŒ håi nhÜ th‰. Báo Væn phäi ngÜng xuÃt bän. . . tuÀn báo m§i cûa h¶i Ç°i tên m§i là tuÀn báo Væn H†c (87-89).
Sau khi dËp xong Nhân Væn, Giai PhÄm, h¶i Nhà Væn chÃn chÌnh n¶i b¶, t© Væn thành Væn H†c. H† triŒu tÆp m¶t cu¶c h†p ª Ãp Thái Hà Ç‹ thäo luÆn và ki‹m Çi‹m. Tô Hoài vi‰t vŠ cuc h†p dài ngày này:
Cái t° 18 có NguyÍn Tuân, NguyÍn Huy Tܪng, Nguyên HÒng, NguyÍn Công Hoan, Kim Lân và m¶t sÓ nhà væn v»ng vàng làm nòng cÓt. Trêu ngÜÖi ai , Kim Lân låi m§i in truyŒn ng¡n ‘ Con Chó Xãu Xí’. Con chó cÛng nhÜ con h° hiŠn lành, không ai tin con chó chÌ là con chó, låi xÃu xí n»a. NguyÍn Huy Tܪng Çã vŠ làm nhà xuÃt bän Kim ñÒng. ñÜÖng bi tÖi b©i ki‹m tra nhau mÃy cái bän thäo, trong có truyŒn ÇÒng thoåi ‘ao cá ao rùa’ chi chi cûa Sao Mai, låi con cá, con rùa, con ba ba, l¡m con quá. CÛng ch£ng ai bäo ngÜ©i vào t° 18 Ãy là m¶t b†n hay khác cánh, nhÜng cÙ ang áng bi‰t th‰ (89).
5. N‡i uÃt hÆn cûa các væn nghŒ sï
M¶t trong nh»ng Çi‹m Ç¥c s¡c cûa Cát Bøi Chân Ai là Tô Hoài Çã cho ta bi‰t tâm trång và n‡i nhøc nh¢n cûa các væn nghŒ sï dܧi ch‰ Ç cng sän. N‡i Çau kh° l§n lao cûa h† là bÎ c¶ng sän kìm kËp trong sáng tác. Cu¶c sát phåt Nhân Væn, Giai PhÄm và các cu¶c chÌnh huÃn, phê bình, ki‹m thäo là nh»ng trÆn Çòn mà các væn nghŒ sï phäi gánh chÎu. Có lë trong các væn nghŒ sï, Nguyên HÒng là ngÜ©i bÎ Çao búa n¥ng nhÃt vŠ t¶i Ç‹ cho Phan Khôi, Lê ñåt vi‰t chÓng Çäng trên báo Væn, và chính ông vi‰t truyŒn ng¡n vŠ con h° TruyŒn Cái Xóm Tha HÜÖng ª Cºa RØng SuÓi Cát Và Con Hùm BÒ Côi mà bÎ ki‹m thäo:
M¶t vòng ngÜ©i h†p t°, nhÜ các cø trong làng ngày trܧc ngÒi x‰p b¢ng quanh chi‰u t° tôm. Nh»ng l©i dao búa truy dÒn. Th‰ là Nguyên HÒng khùng lên, khóc òa lên (88).
Sau vø ki‹m thäo, Nguyên HÒng tÙc b¿c Çã lui vŠ Nhã Nam:
Nguyên HÒng nói:
Ông Ç. chÖi v§i chúng mày n»a. Ông vŠ Nhã Nam (134).
Sau Çó ông xin vŠ hÜu non. Nguyên HÒng cÜ©i mà nói:
Ông ÇÓ ÇÙa nào b¡t chܧc ÇÜ®c ông Çãy! (136)
Tô Hoài k‹ låi n‡i Çau kh° cûa Ngô TÃt TÓ:
Kim Lân k‹ dåo ª trên Ch® Chu, trong m¶t cuc ki‹m Çi‹m, Ngô TÃt TÓ bÎ m¶t anh xÜa nay bác Ngô vÅn coi không ra gì, bây gi© phäi nghe anh Ãy sát phåt lên l§p. Ngô TÃt TÓ quŒt nܧc mÛi vào gÓc cây, søt sùì nói v§i Kim Lân: ‘ Làm ngÜ©i khó l¡m bác å’(112).
Tô Hoài Çã nói ljn nh»ng vø hành hå trong chÌnh huÃn khi‰n cho ngÜ©i ta uÃt hÆn nuÓt lÜ«i dao cåo hay th¡t c° mà ch‰t (113- 114).
DÅu sao, trong Çám væn nghŒ sï cÛng có ngÜ©i kiên cÜ©ng bÃt khuÃt. CÙng cÕi nhÃt là Phan Khôi:
Chúng tôi ª Lao Cai vŠ, cái l§p 21 ngày vØa h‰t, còn bu°i sau cùng. Ti‰ng v‡ tay b‰ måc rÀm rÀm ngÆp cái sân thÜ®ng. Cái ông lão Phan Khôi ngang nhÜ cua Üa chÖi tri, chÓng ba toong bܧc ra vŠ trܧc, còn quay låi nói mt câu th‰ nào Çãy, dÜ©ng nhÜ là ngÜ©i Çi ch® Hôm sung sܧng mua ÇÜ®c quä chanh cÓm, hÕi ra m§i bi‰t chanh xuÃt khÄu bÎ ‰. ª ngÜ©i trÒng chanh phäi ÇÜc æn chanh ngon nhÃt ch§! Ch£ng bi‰t nói bóng gió hay nói v‡ m¥t. NhÜng mà cách nghênh ngáo táo t®n cûa ông thì không lå! (79)
Tú M« là ngÜ©i có nhân có nghïa. Ông chÌ trích ÇÜ©ng lÓi chính trÎ cûa NguyÍn TÜ©ng Tam nhÜng ông låi nói ông không quên ân nghïa cûa NhÃt Linh Çã khuy‰n khích Tú M« trên ÇÜ©ng væn nghŒ (114).
Tuy cÄn thÆn ngôn ng», m¶t Çôi khi Tô Hoài cÛng tÕ thái Ç chÓng ÇÓi Çäng soi mói, bÈ hành bÈ tÕi và hành hå væn nghŒ sï. Ông Çem nh»ng câu chuyŒn vŠ NguyÍn Tuân Ç‹ minh chÙng nh»ng hành Çng kh¡c nghiŒt cûa các công an væn hóa, mà chính nh»ng tay lš luÆn Mác Lê này cÛng Çã t¿ hào xÜng mình là ‘gác c°ng, gi» nhà’ cho Çäng:
Nh»ng ngÜ©i có trách nhiŒm Çã bÕ công soi mói, bÈ hành bÈ tÕi chÌ là gò š và trÎch thÜ®ng. Th©i chÓng MÏ, NguyÍn Tuân vi‰t m¶t loåt kš vŠ Hà N¶i, Ta ñánh MÏ GiÕi th‰ mà vÅn có nh»ng bút chì ÇÕ gåch tØng quãng lÜu š cÃp trên. Tôi g¥p khó khæn bªi nh»ng chuyŒn Ãy vì h¶i Væn NghŒ Hà n¶i Çã in lÀn thÙ nhÃt tÆp bút kš này. Công viŒc g†i là theo dõi Ãy thÆt s¿ là ÇÓ kÎ, bŠ trên . . . (74)
Tô Hoài Çã trình bày nhiŠu bÙc thÜ do NguyÍn Tuân vi‰t cho ông. M¶t bÙc thÜ NguyÍn Tuân k‹ viŒc Çi Hoàng Liên SÖn có Çoån tái bút:
Khi lên cao, mình có bÎ ong ÇÓt, m¥c dÀu ch£ng có trêu phá gì nó’.
Tô Hoài bình luÆn câu trên nhÜ sau:
Cái câu ‘tái bút’ ong ÇÓt vu vÖ chÌ gºi cho tôi này, ch¡c là n‰u Çæng báo, in sách cÛng låi Çiêu ÇÙng Çãy. Ôi là tr©i, cái tính ngÜ©i ta th‰, chÙ xÕ xiên gì Çâu(75).
Và ông vi‰t th£ng vŠ m¶t th©i cuÒng Çiên cûa vÃn ÇŠ này:
Có m¶t th©i nh»ng ngÜ©i ‘theo dõi’ báo chí, xuÃt bän và phát hành sách báo ÇÜ®c phong làm ‘lính gác’. Lính gác thì phäi có viŒc, ch£ng lë æn lÜÖng chÌ ÇÙng không. NhÜng th¿c ra ngÜ©i ta chÌ Ç†c a dua rÒi Çánh Çòn h¶i ch®. CÃp trên hô ngÜ©i Ãy, bài Ãy có vÃn ÇŠ. T¿ nhiên ngÜ©i ta cäm thÃy ngÜ©i Ãy, bài Ãy có vÃn ÇŠ thÆt và ngÜ©i ta dò tìm tØng câu tØng ch». Th‰ nào ch£ng ra vÃn ÇŠ! B‡ng khó chÎu cä cách diÍn Çåt khác nhau cûa m‡i ngòi bút, th‰ là làm sao? Không bi‰t vì t° chÙc Ç¥t ra công tác theo dõi làm cho th¢ng theo dõi thÃy ÇÜ®c làm thÀy th¢ng bÎ ( ÇÜ®c) theo dõi. Hay là tåi vì thuª nhÕ còn Çi h†c, nhà trÜ©ng chÜa bao gi© giäng cho h†c sinh hi‹u bi‰t bài væn có š nghïa, trܧc nhÃt bài væn phäi hay Çã. Vi‰t væn thÃt båi nhÜng vÅn làm nghŠ theo dõi ÇÜ®c, ÇÒng nghïa tÜÖng t¿ th‰. Cái nhìn s¿ sáng tåo cÙ xuÓng dÀn theo th©i ti‰t. NguyÍn Tuân cáu kÌnh nhË nhàng:’ Có khi mà bäo nh»ng nh»ng th¢ng theo dõi chúng nó vi‰t Çi, Ç‹ ông v§i mày Çi chÖi, th‰ có phäi biên ch‰ b§t ÇÜ®c ngÜ©i không!’(76)
Cæm thù b†n bÒi bút, NguyÍn Tuân Çã nói: bao gi© ch‰t thì nh§ chôn theo tôi m¶t th¢ng phê bình ( 186).
Bªi vì hành Çng cuÒng Çiên cûa nh»ng tay gi» nhà, gác c°ng Çäng mà nhà væn phäi uÓn mình, bÈ cong ngòi bút. M¶t sÓ nhà væn phäi dùng thû thuÆt tránh né.Tô Hoài k‹ r¢ng trong chuy‰n Çi B¡c Mê, NguyÍn Tuân Çã sáng tác hai câu thÖ:
Non xanh gõ hòn dá xanh,
Nºa næm nghe ti‰ng mõ canh C°ng Gi©i.
Trª vŠ Tô Hoài vi‰t kÎch Çæng Væn NghŒ, Ç¥t hai câu Ãy lên ÇÀu bài mà ghi r¢ng ca dao cÛ vùng B¡c Mê! Chính NguyÍn Tuân cÛng d¥n Tô Hoài ‘có dùng thì phäi ÇŠ th‰’(100-101).
6. TÓ cáo c¶ng sän
Ÿ m¶t vài nÖi, Tô Hoài Çã våch ra nh»ng thû Çoån gian trá cûa c¶ng sän. Dܧi ch‰ Ƕ c¶ng sän, bÃt cÙ món l®i nào, Çäng ÇŠu thâu tóm. ñäng lÃy tiŠn quÓc cÙu løt, tiŠn UNESCO vŠ tu b° ÇŠn dài cung diŒn, tiŠn quÓc t‰ viŒn tr® bÕ túi. Tô Hoài Çã nói rõ viŒc Çäng lÃy 200 chi‰c xe Çåp mà nܧc ñÙc trao t¥ng các nhà væn ViŒt Nam:
H¶i Nhà Væn ñÙc t¥ng h¶i Nhà Væn ViŒt Nam 200 træm cái xe Çåp Diamant m§i cÙng. Nguyên HÒng ÇÜ®c ÇiŒn khÄn m©i xuÓng công tác. ƒy là viŒc d¡t chi‰c xe Çåp ÇÙng vÜ©n hoa cºa Nam trò chuyŒn v§i ngÜ©i qua ÇÜ©ng. Vô tuy‰n truyŠn hình ViŒt và cûa ñÙc quay gi§i thiŒu nhà væn v§i t¥ng phÄm h»u nghÎ quÓc t‰. Nguyên HÒng hÒi Ãy m§i Ç‹ râu, rõ ra phong thái h†c giä phÜÖng Çông. Tuyên truyŠn th‰ thôi, cä h¶i chäng ÇÜ®c s© vào vành bánh chi‰c xe nào. Hai træm cái xe vào cái kho b¶ ThÜÖng NghiŒp. NguyÍn Tuân hÕi m¡ng Nguyên HÒng:’ ñóng trò xong d¡t mË nó cái xe Çåp Ãy Çi, ÇÙa nào làm gì ÇÜ®c!’ Nguyên HÒng cÜ©i vuÓt râu, Çánh trÓng lãng: T§ lên phim còn nhiŠu phút hÖn cái th¢ng phi‰c me vô danh trong phim Cánh ñÒng Ma Çãy’ (136).
Ông cÛng tÓ cáo Çäng trÃn l¶t m¶t nghìn bäng Anh cûa ông do bà thû tܧng J. Gandhi t¥ng ông khi ông qua thæm ƒn ñ¶:
Túi r‡ng, tôi Çi qua các nhà hàng không chào låi, nhÜ còn ÇÜÖng mãi nghï. Chä là tôi vØa nhÆn giäi thܪng h¶i Nhà Væn Á Phi 1969, bà thû tܧng J. Gandhi trao t¥ng kèm mt ngàn bäng Anh. NhÜng trong va li tôi chÌ có t© chÙng nhÆn và chi‰c huy hiŒu b¢ng ÇÒng. MÃy chai votca các bån nhà væn cho, ai ljn mØng thì nâng cÓc vui sܧng.là hôm sÙ quán nhÆn tiŠn tôi ÇÜa, có làm m¶t tiŒc nem rán m©i khách (312).
Tô Hoài cÛng nêu lên vø tham nhÛng ª m¶t huyŒn. M¶t bí thÜ huyŒn làm s° giä Ç‹ lÃy tiŠn nhà nܧc tiêu xài.
LÀn lÜ®t các chû tÎch, bí thÜ xã mua xe, xây nhà.Các ngành các gi§i lên huyŒn h†p ÇÜ®c ÇÜ®c cÃp tiŠn æn nhÜ æn c‡ gÃp mÜ©i tiêu chuÄn.
Chánh væn phòng gi» s° sách, chì tiêu væng mång, chû tÎch, bí thÜ huyŒn, cä ban thÜ©ng vø n»a, không hŠ bi‰t m¥t ÇÒng lÜÖng. Kho båc nhà nܧc nhÜ chïnh gåo nhà mình. Ai cÛng ngÆp miŒng nên cán b¶ cä huyŒn và tÃt cä các xã ngÆm tæm. ñ‰n khi phäi b¡t Çi tù vãn cä huyŒn ûy, ûy ban, hàng huyŒn m§i ngã ngºa ra. Trong ban chÃp hành chÌ có m¶t Çäng viên n» không dính bªi s® (289).
Tô Hoài có khi tÕ ra ngây thÖ trong th¿c t‰ và trong chính trÎ. Ông không hi‹u mánh khóe tuyên truyŠn bÎp b®m cûa c¶ng sän. Cho ljn næm 2000, ViŒt Nam vÅn chÜa ch‰ tåo ÇÜ®c ô tô, chÌ sºa ÇÜ®c ô tô, hay tân trang ô tô cÛ, th‰ mà næm 1955, báo Çæng quân gi§i cng sän l¡p ráp ÇÜ®c xe ô tô, và h† cho vài chi‰c xe ‘m§i’ chåy ngoài ÇÜ©ng, ông tܪng thÆt hoan hô Àm ï :
Sau Çít xe, cái bi‹n kÈ ba sÓ không rÒi ljn con sÓ m¶t ÇÕ chóe. Nhà máy quân Ƕi ta Çã sän xuÃt ÇÜ®c cä xe ô tô! Nh»ng ÇÒ ÇÒng nát Çem ch»a chåy låi mà có th‹ v‡ tay lên ÇÜ®c chû nghïa xã h¶i thì ljn ngÖ ngÄn cä ngÜ©i th¿c!(72)
Væn cûa Tô Hoài trong Cát Bøi Chân Ai rÃt Çiêu luyŒn và bóng bäy. Ông cÛng có cái gi†ng ngang tàng cûa NguyÍn Tuân. Tuy nhiên Çôi ch‡ ông quá hå mình, ông thÜ©ng dùng ch» ‘Trên’ m¶t cách kính cÄn khi nói vŠ m¶t ai Çó :
Trên có sáng ki‰n lÃy giÃy và tiŠn. . . (64)
Trên có nghÎ quy‰t không khai trØ . . . (80)
Trên cho là cÖ quan H¶i Nhà væn.. . .(87)
Nói chung, tác phÄm cûa Tô Hoài trܧc 1945 rÃt có giá trÎ. Sau 1945, các tác phÄm ông vi‰t ÇŠu là væn tuyên truyŠn, chuyên ÇŠ cao nh»ng viŒc không thÆt và ngÜ©i không thÆt. ChÌ trØ m¶t sÓ hÒi kš, bút kš là mang ít nhiŠu s¿ thÆt, trong Çó có Cát Bøi Chân Ai là khá nhÃt.
No comments:
Post a Comment