MARX * KHU PHÚC LỘC THỌ * BÁNH MÌ VN* THƠ *

KHÁM PHÁ CỦA UNESCO VỀ ĐỨC PHẬT

Khám phá mới của UNESCO về Đức PHẬT.

.Đức Phật đản sinh sớm hơn hai thế kỷ?.

Những dòng ánh sáng từ bên trên tượng Phật chiếu vào chánh điện tại ngôi đền Vihar trong ngày lễ Phật Đản được tổ chức tại vườn Lâm Tỳ Ni, Nepal. Tại di tích này, các nhà khảo cổ vừa khám phá một ngôi đền cổ 600 năm trước Công Nguyên nằm bên dưới ngôi đền hiện nay. (Hình: Paula Bronstein/Getty Images)

LUMBINI, Nepal – Một cuộc nghiên cứu mới của các nhà khảo cổ học cho thấy rằng Đức Phật có thể đã sống sớm hơn hai thế kỷ trước niên đại mà người ta thường nghĩ trước đây.

Theo các nhà khảo cổ cho biết, việc khám phá một cơ cấu kiến trúc bằng gỗ, trước đó chưa được biết ở nơi Đức Phật sinh ra đời, cho thấy rằng có thể nhà hiền triết này đã sống trong thế kỷ thứ sáu trước Công Nguyên, tức là sớm hơn mấy thế kỷ so với những gì mà người ta được biết từ bấy lâu nay,

Ông Robin Coningham, nhà khảo cổ cầm đầu cuộc khai quật, nói với hãng thông tấn Al Jazeera đầu tuần này, về sự khám phá đang gây xôn xao trong giới nghiên cứu Phật giáo trong hơn một tuần qua, “Đây là một trong những dịp rất hiếm, khi mà truyền thống, tín ngưỡng, khảo cổ học và khoa học cùng đến với nhau.”

Nhà khảo cổ Robin Coningham tại Lâm Tỳ Ni. (enews.buddhistdoor.com)

Nhóm 40 nhà khảo cổ đã tìm thấy một kiến trúc dường như là một điện thờ bằng gỗ, nằm bên dưới một ngôi đền bằng gạch, ở bên trong ngôi đền thiêng liêng Maya Devi tại Lumbini (Lâm Tỳ Ni), và một nơi thờ phượng cổ được xem là địa điểm Đức Phật đản sinh ở miền nam Nepal, gần biên giới Ấn Độ. Maya Devi là tên của Hoàng Hậu Ma-Da, mẹ của Thái Tử Tất Đạt Đa Cồ Đàm.

Các dấu vết tìm thấy ở ngôi đền gỗ đã được kiểm nghiệm một cách khoa học và được xác định thời điểm là thế kỷ thứ 6. Điều này có nghĩa là ngôi đền bằng gỗ đã có từ 300 năm trước mọi di tích Phật Giáo khác mà thế giới từng biết, theo trình bày của các nhà khảo cổ.

Được hỗ trợ bởi tạp chí nổi tiếng National Geographic, dự án khảo cổ này đang làm sáng tỏ một cuộc tranh luận đã bắt đầu từ lâu, về vấn đề Đức Phật sinh ra khi nào, và theo đó, giáo pháp của Ngài đã được hoằng dương và bén rễ từ lúc nào, theo ông Conginham cho biết.

Từ bấy lâu nay, theo kinh sách, câu chuyện Đức Phật đản sinh được kể rằng mẹ của Ngài là Hoàng Hậu Ma-Da trên đường từ vương quốc của chồng về thăm cha mẹ mình, thì giữa đường bà dừng chân nghỉ ở Lâm Tỳ Ni, vịn lấy một thân cây và sinh ra Thái Tử Tất Đạt Đa ở dưới gốc cây này. Khi khôn lớn, Thái Tử rời chốn kinh thành, tu hành cho đến khi đạt giác ngộ và trở thành Đức Phật Thích.

Nhà khảo cổ Coningham từ trường Đại Học Durham (Anh) cho biết cơ cấu kiến trúc mới được khám phá này đã có từ thế kỷ thứ sáu trước công nguyên, và cung cấp một thời điểm chính xác hơn cho sự khởi đầu của truyền thuyết Lâm Tỳ Ni và những gì diễn ra sau đó.

Ông Coningham nói, “Niên đại này ủng hộ những truyền thống Phật giáo bênh vực cho một biên niên sử lâu dài hơn cho cuộc đời của Đức Phật, khác với những truyền thống cho rằng Ngài ra đời khoảng 400 năm trước công nguyên.”

Ông Coningham cũng giải thích rằng phần lớn những gì được biết về cuộc sống của Đức Phật từ trước đến nay đều có nguồn gốc từ truyền thống truyền khẩu với ít bằng chứng khoa học.

Ông nói, “Các nghiên cứu trước đây về thời sơ khởi của Phật Giáo đều dựa trên những văn bản ký lục và những biên niên sử được biên soạn sau nhiều thế kỷ truyền miệng, vì Đức Phật đã sống cách một thời gian rất lâu trước khi chữ viết xuất hiện ở Nam Á.”

Ông nói thêm rằng khám phá này có nghĩa là “chúng ta thực sự có bằng chứng cụ thể về dáng vẻ của các cấu trúc sớm nhất và về những gì mà các đệ tử đầu tiên của Ngài đã thực sự làm, thay vì biết những gì mà những người viết sách sau này nghĩ rằng các đệ tử đã làm.”

Biết chính xác hơn về thời gian Đức Phật ra đời sẽ giúp các sử gia cũng như những nhà Phật học biết nhiều hơn về bối cảnh xã hội và kinh tế trong thời của Đức Phật, và ảnh hưởng của những yếu tố này trên giáo pháp của Ngài.

“Đây là một giai đoạn tương đối hỗn tạp với những xã hội truyền thống trong vùng sông Hằng đang va chạm với sự phát triển của thành thị hóa, ấn hành tiền cắc, sự thành lập các vương quốc, quân đội, sự phát triển giới trung lưu và giới thương gia,” ông Coningham giải thích. “Đây chính là môi trường đưa đến sự từ bỏ thế dục được giảng dậy bởi nhiều đạo sĩ mà trong đó có Đức Phật. Họ giảng dạy rằng cuộc sống phải có những ý nghĩa cao hơn sự giàu sang, tích lũy tài sản.”

Vùng Lâm Tỳ Ni đã bị che phủ bởi rừng già cho đến khi được khám phá lại vào năm 1896. Nay di tích Phật giáo này được UNESCO công nhận là một di sản văn hóa của thế giới. Hàng triệu người vẫn đến hành hương nơi đây mỗi năm. Thế giới đang có hơn 500 triệu Phật tử.

Trước khi khám phá khảo cổ mới nhất, bà Irnia Bokova, tổng giám đốc UNESCO kêu gọi thế giới “nên có thêm những cuộc nghiên cứu khảo cổ, gia tăng nỗ lực bảo tồn và củng cố thêm” cho Lâm Tỳ Ni trong lúc di tích này sẽ thu hút thêm du khách đến nơi đây.

Nguồn: http://www.viendongdaily.com/duc-phat-dan-sinh-som-hon-hai-the-ky-GSOZhZMn.html

Tuesday, February 10, 2015

VIỆT NAM! VIỆT NAM!

 

Ai đã giả Nguyễn Bá Thanh?

NGUYỄN BÁ THANH CÒN SỐNG HAY ĐÃ CHẾT - AI ĐÃ GIẢ NGUYỄN BÁ THANH?

Blog Chân Dung Quyền Lực đưa ra bản tin về Nguyễn Bá Thanh đi chữa bệnh tại Mỹ, chính xác với những chi tiếc chữa bệnh do chính Thùy Trang đưa tin lên Facebook trước đây.

Một số tấm hình của "Nguyễn Bá Thanh" nằm trên giường bệnh, đầu cạo trọc, gương mặt xanh xao đã làm chấn động dư luận. Tấm hình nằm trên giường bệnh, mà CDQL cho rằng được chụp lúc ông đang chữa trị ở bệnh viện UW Medical Center!



Chi tiết dễ nhận dạng là người đàn ông "xanh xao" kia KHÔNG thể là Nguyễn Bá Thanh được, nhìn có thể rất giống nhưng vành tai khác xa ông Nguyễn Bá Thanh.

Để làm cho người khác tin hơn người "xanh xao" trong hình chính là ông Nguyễn Bá Thanh thì một tấm hình khác được Photoshop thêm cái đồng hồ mà Thánh Ba thường hay đeo.

 

Người Photoshop quên rằng ở phòng Cấp cứu hay phòng Hồi sinh của các bệnh viện tại Mỹ, vì vấn đề vệ sinh và an toàn, thì hiếm khi có chuyện họ cho bệnh nhân đeo đồ trang sức như đồng hồ đeo tay hay giây chuyền.

Một chi tiết khác là tại phòng Hồi Sinh của UW Medical Center KHÔNG có loại giường của hãng Hill-Rom loại viềng xanh mà hiện nay chỉ có một vài bệnh viện khác như ở Kindred-Hospital Seatle là đang sử dụng cho cơ sở "Dưỡng Lão" của họ (xem hình đính kèm).

Như vậy tấm hình của người đầu bị cạo trọc, xanh xao đó được chụp ở một bệnh viện khác, không phải ở UW Medical Center.

 
Nếu nói gần chính xác theo con số ngày tháng theo thông tin Thùy Trang biết được thì ông Nguyễn Bá Thanh đã qua đời khoảng 20 ngày sau, từ lúc chuyển từ Johns Hopkins Medicine về UW Medical Center.
 

 
Như vậy người "xanh xao" có vành tai khác, dáng cao hơn đã đóng thế vai Nguyễn Bá Thanh để về "vẫy tay" chào dân Đà Nẵng với mục đích gì không ai biết, nhưng đây chắc chắn là một sự giả tạo, lừa bịp mới của đảng CSVN.
Nguyễn Thùy Trang (BÁO MAI)

Sự khác nhau trong văn hóa ứng xử giữa Sài Gòn và Hà Nội

Mặc Lâm, biên tập viên RFA
2014-07-19

• In trang này
• Chia sẻ
• Ý kiến của Bạn
• Email

VHNT07192014.mp3

Hai nữ sinh đánh nhau giữa chốn đông người tại Hà Nội.

Hình chụp từ YouTube

Từ nhiều năm qua báo chí thường xuyên nhắc nhở tới cách ứng xử của người dân qua những hành xử thông thường nơi công cộng hoặc các hành động mang tính văn hóa giữa cộng đồng.
Những bài viết này luôn nhận được phản hồi tích cực từ người đọc nhất là nơi bị chỉ trích tuy nhiên sau khi tờ báo được cất hay cũ đi, tất cả mọi thứ trở về với trạng thái cũ, tức là cảnh gấu ó ngoài đường, tranh giành nhau một chỗ đứng, sẵn sàng buông ra lời tục tĩu nếu một người nào đó vô ý đụng chạm tới thân thể hay tài sản của mình. Tất cả những thứ ấy được gói gọn vào bốn chữ văn hóa ứng xử, cụm từ mà trước đây vài chục năm không ai cảm thấy cần phải bàn tới.

Một nếp gấp lớn

Giáo Sư Nguyễn Đăng Hưng một Việt kiều Bỉ không ngạc nhiên khi báo chí đặt vấn đề sự khác nhau trong văn hóa ứng xử giữa Sài Gòn và Hà Nội. Có một nếp gấp rất lớn giữa hai thành phố mặc dù cùng là người Việt như nhau:
“Tôi thấy những nhận xét ấy không sai đâu. Chính bản thân tôi khi về Việt Nam thì tôi cũng có lớp đào tạo tại Hà Nội cũng như trung tâm đào tạo tại Sài Gòn. Hai mươi năm gần đây thường thường mỗi năm tôi về Việt Nam ở Hà Nội thì hai lần mỗi lần ba tuần. Ở Sài Gòn tôi cũng về hai lần mỗi lần một tháng. Quê tôi ở miền Trung nên toàn bộ nước Việt Nam tôi đều không những bước chân tới mà còn hào mình với nhân dân các vùng.
Phải nói rằng cái văn hóa thanh lịch của Tràng An phải thừa nhận rằng tại Hà Nội chính bản thân tôi cũng rất ngạc nhiên vì không như mình đã tưởng tượng mà nó đã mất đi cái sắc thái chốn kinh kỳ, văn hóa Tràng An của dân tộc Việt nó mất đi bản sắc rất nhiều.”

Lý do tại vì cái văn hóa dân tộc, văn hóa truyền thống bị phai nhạt bởi chính sách, cơ chế của nhà nước nó bài bác nó coi những văn hóa đó là sản phẩm của thời kỳ phong kiến, thời kỳ tiểu tư sản.
-GS Nguyễn Đăng Hưng

Tại miền Nam, nền văn hóa phương Tây đã vào theo cùng với bước chân thực dân Pháp. Cung cách đi đứng, ăn nói cũng như đối xử với người khác dần dần ăn sâu vào tính cách người Việt qua sự chung đụng với nhau trong xã hội. Trẻ em tới trường được thầy cô giáo dạy dỗ trước tiên là sự kính trên nhường dưới rồi sau đó mới tới việc tiếp thu các bài học vỡ lòng. Học sinh được cấy vào tâm hồn trong trắng thứ giáo dục nhân bản và sau nhiều năm ngồi trên ghế nhà trường, cách ứng xử phải phép đã hình thành một cách tự nhiên trong đời sống hàng ngày và cả xã hội làm theo một cách vô thức. Người miền Nam có cái may mắn ấy và Sài Gòn là nơi bộc lộ tính cách văn minh rõ rệt nhất.
Trong khi đó miền Bắc lại không may mắn như thế. Suốt nhiều năm sống trong chiến tranh, mọi tinh hoa từ thời Pháp để lại đều bị triệt hạ. Mọi cung cách trang nhã đều bị lên án, mọi cử chỉ trịnh trọng được xem là bắt chước bọn sen đầm. Cả xã hội quay cuồng với chủ nghĩa cộng sản vốn thù hằn gay gắt trí thức tiểu tư sản. Giai cấp tiều tư sản chính là thành phần thu nhận văn hóa tây phương một cách triệt để và ảnh hưởng của nền văn hóa ấy đã tạo nên một tầng lớp tinh hoa hay ít nhất cũng đáng được gọi là có văn hóa theo nghĩa rộng nhất.

Giáo sư Nguyễn Đăng Hưng nhận xét về điều mà ông gọi là nền văn hóa bị thế chấp:
“Lý do tại vì cái văn hóa dân tộc, văn hóa truyền thống bị phai nhạt bởi chính sách, cơ chế của nhà nước nó bài bác nó coi những văn hóa đó là sản phẩm của thời kỳ phong kiến, thời kỳ tiểu tư sản. Thời kỳ văn hóa du nhập từ Tây phương cho nên họ bài bác và họ lại đem những văn hóa khác để thế chấp. Những văn hóa này hơi thô kệch, giản dị vê những quan niệm ứng xử nó phát xuất từ Trung Quốc và có thề phần nào ở Liên Xô thời trước.”

Nếu các nước trong khu vực tỏ ra ngày một gần hơn với văn hóa ứng xử Tây phương thì Việt Nam do hoàn cảnh lịch sử lại chọn Trung Quốc và Liên xô cũ để làm điểm tựa. Nếu nhiều ngàn năm sống trong không khí Khổng Mạnh người Việt không hề bị đồng hóa thì chỉ chưa đầy 80 năm sống gần với văn hóa “lợi ích cốt lõi” của người Tàu, không ít người Việt tại miền Bắc đã bị biến dạng. Họ không nói hay viết tiếng Tàu nhưng cách đi lại nói năng hầu như không khác mấy với phim Tàu chiếu thường trực trên các kênh truyền hình lớn nhỏ của miền Bắc.

Cung cách lễ lạc tại miền Bắc bị ảnh hưởng rõ rệt văn hóa mê tín dị đoan du nhập từ Trung Quốc. Những hình thức cúng tế xin xỏ điều lợi lộc được nhà nước công khai cổ vũ, thúc đẩy và tạo cơ hội cho dân chúng tiếp cận mà khai ấn đền Trần hàng năm là một ví dụ.
Phim Tàu, mê tín cũng tràn ngập miền Nam nhưng có lẽ nhờ chút miễn nhiễm từ một nền văn hóa do Pháp để lại, cộng với khí chất sông nước phương Nam đã khiến cho số lớn người dân miễn nhiễm với nền văn hóa ô hợp phương Bắc.

Phố hoa Hà Nội Tết 2009 bầm dập vì người dân chen nhau chụp ảnh, bẻ trộm hoa.

Vào Sài Gòn người ta khó gặp cảnh người ăn xin bị xua đuổi một cách tệ hại như tại Hà Nội. Tại Hà Nội người ta có thể kéo áo nhau giữa đường để đòi nợ nhưng ở Sài Gòn thì con nợ chủ động than thở với chủ nợ và chờ đợi sự cảm thông.
Một gánh rau bán ế có thể được người mua thông cảm tại Sài Gòn nhưng khó mà tìm một cái chắt lưỡi của người Hà Nội. Tất cả những khác biệt khó nhận ra ấy đã hình thành hai nền văn hóa ứng xử trái ngược. Không phải giai cấp xã hội hình thành cách ứng xử ấy mà chính là nền văn hóa ngoại nhập đã xô đẩy người dân vào quỹ đạo của những tật nguyền văn hóa.

Kinh tế gia Bùi Kiến Thành, một Việt kiều sống và làm việc nhiều năm tại Hà Nộ có cơ hội quan sát và sống cùng với người dân thủ đô đưa ra nhận xét của một người gốc gác miền Nam như sau:
“Trong Nam thì đất rộng người thưa, bao nhiêu năm nay cuộc sống rất là thoải mái khác với miền Bắc đất hẹp người đông cho nên việc tranh giành nhau nó có lẽ khác biệt hơn trong Nam.
Ở ngoài Hà Nội thì một cái nhà ngang 3-4 mét bề sâu thì 5-10 mét đó là nhà phố cổ như vậy từ bao nhiêu lâu nay rồi. Trong Nam thì đất rộng hơn nhà thì 5-7 mét chiều ngang, hai ba chục mét chiều sâu… vì vậy cho nên cái không gian trời đất cho mình nó ảnh hưởng không gian trong đầu óc của mình nên nó thoáng hơn.”

Trừng phạt người vi phạm?

Không riêng chốn công cộng mới có chuyện gây gỗ, thóa mạ hay tấn công lẫn nhau mà nơi công sở cũng đầy dẫy hiện trạng bê bối của cách hành xử. Có lẽ do cảm nhận được sự nguy hiểm khi danh tiếng Tràng An bị đánh mất, Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội đã soạn thảo một thông tư có nội dung “khung hệ thống các quy tắc ứng xử tại nơi làm việc, nơi công cộng”
Theo báo Lao Động thì quy tắc này đặt ra các biện pháp trừng phạt người vi phạm nhằm thiết lập dần lối sống chuẩn mực của một xã hội văn minh lịch sự.
Nếu hình thức chỉ xử phạt để dẫn dắt người dân trở về con đường văn minh lịch sự như tờ báo mô tả thì chắc chắn sẽ không tiến tới một kết quả nào dù nhỏ nhất, mà trái lại có thể gây thêm hố chia rẽ giữa người có và người không có văn hóa ứng xử.

Chúng ta cứ ngẫm nghĩ chậm rãi, từ từ chúng ta sẽ thấy nó như thế nào. Đó là hàng chục năm nay chúng ta mơ ước xây dựng thành công con người mới xã hội chủ nghĩa và khủng khiếp thay chúng ta đã thành công.
-Đỗ Trung Quân

Làm sao có thể viết giấy phạt khi một người không biết nói cám ơn? Mặc dù ai cũng biết hai tiếng cám ơn và xin lỗi là căn bản nhất cho bất cứ nền văn hóa nào trong cung cách ứng xử, thế nhưng muốn cả xã hội ý thức được điều ấy thì không một sự trừng phạt nào có thể được chấp nhận ngoại trừ giáo dục người dân ý thức và thực hành nó trong trạng thái phản xạ bình thường.
Xử phạt người không nói cảm ơn là vi phạm hiến pháp bởi không một luật lệ nào dù của một bộ lạc sơ khai lại mang một người không hề vi phạm pháp luật ra để mà xử phạt. Cám ơn hay không cám ơn không hình thành bộ mặt văn hóa, nó chỉ là một góc của toàn cảnh và thiếu nó trong một bối cảnh nào đó người ta chỉ có thể cảm thấy bị xúc phạm một cách lặng lẽ chứ không bao giờ gây ra hậu quả nào có hại cho cộng đồng.
Cũng giống như câu chuyện bún mắng cháo chửi chỉ xảy ra tại Hà Nội. Người mua hàng không cần biết tự trọng khi chấp nhận thái độ khinh người của chủ quán để ăn một bát bún có thể ngon hơn nơi khác nhưng sự mất mát sau bát bún ấy không ai có thể tính toán một cách chính xác nó như thế nào.
Những ngôn từ thô lỗ có làm cho khách cảm thấy bị sỉ nhục hay không chính là thước đo lòng tự trọng của họ. Khi lòng tự trọng bị đánh đổi chỉ với một bát bún thì nhân phẩm của người ngồi nghe chửi để được ăn ấy chắc không hơn giá trị một bát bún 20 ngàn tiền Việt Nam.

Văn hóa ứng xử đến từ nhân cách của mỗi con người trong tập thể xã hội. Nỗ lực cải cách nhân cách bằng hình thức xử phạt chỉ nói lên sự bất lực lớn lao của nền giáo dục và chính sách gìn giữ bảo tồn văn hóa của nhà nước. Nếu xét kỹ từng sự kiện rời rạc thì sẽ không khó để nhận ra rằng chính những cán bộ trong hệ thống cầm quyền lại là những cá nhân cần điều chỉnh lại nhân cách nhất.
Những yếu tố khiến dân chúng vô tình bị ảnh hưởng đó là cung cách sống, phát ngôn, hành xử và ban bố luật pháp tùy tiện của cán bộ cao cấp của hai thành phố.

Nếu Sài Gòn ít bị than phiền về thói xấu có tính hệ thống ấy thì Hà Nội lại dày đặc các mẩu tin về phát ngôn trái khoáy khiến dân chúng lâu dần không cảm thấy lạ lùng nữa. Đã không lạ lùng mà còn được xem là bình thường và từ đó ăn sâu vào tiềm thức hình thành nên thói quen xem thường người khác như quan cán bộ xem thường dân chúng.

Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng tầng lớp di dân vào thành phố đã biến dạng văn hóa ứng xử của người dân thủ đô. Thật ra di dân các tỉnh kéo về Sài Gòn đông hơn Hà Nội vậy mà nó vẫn dung chứa và sống cùng với những con người khốn khổ ấy gây mối tương quan xã hội trên cách hành xử đậm tình người hơn cách mà người dân Hà Nội đã làm.

Người ta còn nhớ câu chuyện cướp hoa của người dân Hà Nội chung quanh Hồ Gươm vào đầu năm nay. Trong khi người dân Sài Gòn hằng năm vẫn tổ chức những chợ hoa khổng lồ mà không hề xảy ra sự đáng tiếc nào thì tại Hà Nội người dân hành xử hoàn toàn khác hẳn. Giáo sư Nguyễn Đăng Hưng chia sẻ điều mà theo ông cốt lõi vấn đề bắt đầu từ sự kiện cải cách ruộng đất:

“Ngay cả ông Tô Hoài cũng đã viết rất nhiều sách về cái cảnh con tố cha vợ tố chồng thời kỳ cải cách ruộng đất. Đây là điều làm suy sụp văn hóa truyền thống. Cái văn hóa dở hơi này nó xuất hiện rất sớm ở miền Bắc và ở miền Nam sau năm 75 cho nên cái bề dày ảnh hưởng văn hóa ở miền Bắc nó nặng nề hơn miền Bắc tệ hơn miền Nam về vấn đề thanh lịch, lễ phép và lịch sự. Bằng chứng là ở Sài Gòn này chợ hoa Nguyễn Huệ đã có từ trước năm 75 rồi sau này sau năm 75 mỗi năm đều có chợ hoa. Chợ hoa được dân chúng thưởng lãm trân trọng tron ba ngày tết không có vấn đề gì. Trong khi đó ở Hà Nội có một lần tổ chức chợ hoa, nhập vê một số hoa anh đào của Nhật thì bị người dân Hà thành tới khuân về, chỉ một đêm là không còn cái hoa nào cả.

Đó mới thấy sự tôn trọng thẩm mỹ, tôn trọng thủ công tôn trọng nền văn hóa không được thấm nhuần nữa. Người ta muốn chiếm đoạt, người ta muốn đem về cho mình. Cái văn hóa kiểu ấy nó đã xuất hiện rất lâu tại miền Bắc và còn tác hại cho tới bây giờ.”
Nhà thơ Đỗ Trung Quân đưa ra một ý tưởng lý thú mà ông cho rằng gói gọn trong một câu chuyện có vẻ tiếu lâm nhưng hoàn toàn có thể áp dụng cho xã hội ngày nay khi mà nhà nước muốn đào tạo những tầng lớp thanh niên hoàn toàn tránh xa chuẩn mực của văn hóa ứng xử:

“Tôi chỉ xin tổng kết bằng một câu, có thể rất hài hước nhưng hoàn toàn chính xác. Chúng ta cứ ngẫm nghĩ chậm rãi, từ từ chúng ta sẽ thấy nó như thế nào. Đó là hàng chục năm nay chúng ta mơ ước xây dựng thành công con người mới xã hội chủ nghĩa và khủng khiếp thay chúng ta đã thành công. Một câu nói hài hước có vẻ chỉ là đùa chơi thôi nhưng nó cho thấy toàn bộ câu hỏi của anh, và đó cũng là câu trả lời của tôi thưa anh.”

Dĩ nhiên không phải ai sống tại Hà Nội cũng đều thiếu văn hóa ứng xử hay tại Sài Gòn thì sẽ thành hòn ngọc Viễn Đông nhưng câu nói “con sâu làm rầu nồi canh” vẫn làm cho cả nước xót xa cho một nền văn hóa không đáng bị xem thường như thế.
Nền văn hóa ứng xử thiếu xương sống ấy vẫn đang lan rộng trong từng giai tầng Việt Nam. Nó như căn bệnh hoại thư, không thể chữa lành nếu người bệnh không cảm giác bị đau đớn nơi vết thương trên cơ thể của họ.

Cắt bỏ một ung nhọt là việc làm quá dễ trong khi không cho ung nhọt xuất hiện cần một nỗ lực hàng trăm năm, nhất là ung nhọt của một nền văn hóa còi cọc và chấp vá bởi nhiều nền văn hóa khác.
http://www.rfa.org/vietnamese/programs/LiteratureAndArts/culture-behaviour-between-hn-n-sg-ml-07182014135804.html 

Khác biệt trong ứng xử giữa người miền Nam và người miền Bắc

TP.HCM	Cà phê:	HÀ NỘI
Cà phê Sài Gòn với những hàng ghế xếp thẳng hàng như trên xe bus		Cà phê Hà Nội chen chúc với hai đôi tình nhân cùng xếp chung một bàn
Sài Gòn: Đt Cafe + ít sữa + đá + đá + đá … + đá = 1 ly phê sữa đá, xong cafe có 1 ấm trà to tướng … chan vào cafe uống ? hết lại có thêm (không cần xin)		Hà Nội: Cafe + sữa + 2 cục đá = cốc nâu đá, xin mỏi miệng đuợc cốc nước lọc
Cơm trưa Sài Gòn với tô canh khổ qua hai ngàn rưởi	Ăn trưa:	Cơm trưa Hà Nội với bát nước rau dầm sấu không lấy tiền
Bạn hãy dừng xe - dắt lên vỉa hè - quay ngược đầu xe - nếu không muốn chiếc điện thoại của bạn cuốn theo chiều gió	Gọi điện ngoài đường:	Bạn hãy đứng giữa ngã tư tấp nập người qua để nói chuyện điện thoại - cho cả thế giới biết bạn là ai
Bạn dửng dưng khi thấy cô receptionist cúi gập người chào bạn	Cảm ơn:	Bạn xúc động đến sững sờ khi thấy ai đó nói lời cảm ơn
Bạn có thể mặc quần short, dép lê đàng hoàng vào Rex	Ăn mặc:	Bạn có thể thấy các bác xe ôm mặc đồ vest đứng chờ khách bên Bờ Hồ
Ở Sài Gòn, cốc trà đá đó có thể pha làm bốn ly nhưng lại miễn phí	Trà đá:	Ở Hà Nội, một cốc trà đá của mấy bà hàng nước giá năm trăm đồng
Tô hủ tíu mì Sài Gòn được bưng ra với tô được đặt trên chiếc đĩa	Ăn phở	Bát phở gà Hà Nội được khuyến mại với ngón tay cái của con bé bưng bê
Con gái Sài Gòn có thể đi vớ mà không cần mang giày	Giầy vớ:	Đàn ông Hà Nội có thể đi giày mà không cần mang vớ
Con gái Sài Gòn: “Ấy mua rồi à? Vậy tớ sẽ chọn thứ khác”	"Đụng hàng": Khi hai cô gái cùng thích một món đồ giống hệt nhau	Con gái Hà Nội: “Tớ với ấy cùng mua nó nhé?”
Con gái Sài Gòn: “Tại sao lại không nhỉ!”	Tỏ tình:Khi bạn nói với một cô gái: “Thế em có yêu anh không?”	Con gái Hà Nội: “Nếu nói không thì sao”
Điều kiện cần và đủ: Bạn có tối thiểu 10 ngàn trong túi!	Ăn sáng:Khi bạn nhận lời đề nghị của người bạn: “Đi ăn sáng với tớ nhé?”	Hoặc là bạn có nhiều hơn 20 ngàn, hoặc là chả cần xu keng nào!
“Con thưa dì con dzìa!”	Chào hỏi:Khi bạn chào phụ huynh bố mẹ người yêu trước khi ra về	“Cháu chào cô cháu về!”
Bạn tiêu rất nhiều tiền	Giàu có:Bạn được coi là giàu có khi…	Bạn có rất nhiều tiền
Chai lạnh, đá to, nồi lẩu, nửa khuya dzìa	Uống bia:	Bia hơi, lạc rang, 9 giờ phắn
Chọn số, hát hay là chính vì thế hát rất tình cảm. Nhỡ mà sai tông sẽ quê lắm đấy ạ	Karaoke:	Chọn bài, hát vui là chính, hát sai tông cũng kệ
Bạn sử dụng cử chỉ: cúi người!	Chào hỏi:	Bạn phải thưa bẩm rõ ràng bằng lời nói!
Càng hài hước càng thu hút mọi người	Biển quảng cáo:	Phải mang tính lịch sự, trang trọng
Vâng em làm ngay đây	Gói hàng: Giục người bán hàng gói nhanh lên:	Làm gì mà cuống lên thế! Muốn nhanh biến sang hàng khác!
Chai của ai người ấy uống	Uống bia:	Chai bia được rót quay vòng cho nhiều ly
Cho xin 1 ly bạc sửu	Nếu bạn muốn uống cà phê sữa:	Nếu bạn gọi 1 ly bạc sửu bạn sẽ nhận được câu trả lời - không có, hoặc bạn bị coi là…hâm.

MẤY CẢM NHẬN VỀ SỰ KHÁC BIỆT

GIỮA GIÁO DỤC MIỀN NAM VÀ GIÁO DỤC MIỀN BẮC

Vương Trí Nhàn

Đối chiếu với những điều bọn tôi được dạy bảo từ nhà trường phổ thông và sau này từng coi là phương hướng suy nghĩ, với các tài liệu mới đọc được, càng thấy trong khi khác biệt với GDMN, thì GDMB cũng khác nhiều so với thế giới. Đủ hiểu tại sao sau khi đào tạo trong nước, ra tiếp xúc với xã hội hiện đại, cánh học sinh sinh viên miền Bắc bọn tôi thường ú ớ, lạc lõng, trong khi những người được GDMN đào tạo thì hội nhập rất tự nhiên và hiệu quả.

Tôi vốn là người làm nghề nghiên cứu văn học.Trong cái nghề thuộc loại công tác tư tưởng này, những năm trước 1975, tôi chỉ được phép đọc các sách báo miền Bắc, còn sách vở miền Nam bị coi như thứ quốc cấm. Có điều, không phải chỉ là sự tò mò, mà chính lương tâm nghề nghiệp buộc tôi không thể bằng lòng với cách làm như vậy. 

Tôi cho rằng, muốn hiểu cặn kẽ văn học hiện đại, phải hiểu văn học cổ điển; muốn hiểu văn họcVN phải hiểu văn học thế giới. Thế thì để hiểu văn học miền Bắc làm sao lại lảng tránh việc nghiên cứu văn học miền Nam được.

Đối với giáo dục cũng vậy. Từ sau 30-4-75, tôi vẫn sống ở Hà Nội. Sự tiếp xúc với giáo dục miền Nam (dưới đây viết là GDMN), chỉ dừng ở mức sơ sài bề ngoài. Tuy nhiên, do việc tìm hiểu chính nền giáo dục miền Bắc (GDMB) ở tôi lâu nay kéo dài trong bế tắc, trong khoảng mươi năm gần đây tôi tìm thấy  ở GDMN một điểm đối chiếu.

Lúc cảm nhận được phần nào sự khác biệt giữa hai nền giáo dục Bắc-Nam 1954-1975 cũng là lúc tôi hiểu thêm về nền giáo dục mà từ đó tôi lớn lên và nay tìm cách xét đoán. Tôi không chỉ muốn nêu một số đặc điểm mà còn muốn xếp loại nền giáo dục tôi đã hấp thụ. 

Bài viết này có thể được đọc theo chủ đề khác đi một chút: Nhận diện giáo dục Hà Nội  từ 1975 về trước  qua sự đối chiếu bước đầu với giáo dục Sài Gòn.

KHÁC BIỆT NGAY TỪ HOÀN CẢNH HÌNH THÀNH       

Chỗ khác nhau giữa GDMN và GDMB xuất phát trước tiên từ hoàn cảnh xã hội mỗi nền giáo dục đó được đặt vào, từ đó mà nó lớn lên là cái điểm đích mà nó hướng tới phục vụ.

Ngay từ những năm 1948 - 50, nền giáo dục tự phát trước tiên đã hình thành ở các vùng hồi trước gọi là vùng tự do; không chỉ Việt Bắc, những vùng tự do này tồn tại ở cả Nam bộ, rồi nam và trung Trung bộ, rồi  tập trung và có ý nghĩa nhất với tương lai giáo dục là những quan niệm, những cách hình thành, các trường sở… về sau.

Cái mà ta gọi là giáo dục miền Bắc chỉ là sự kéo dài của lối phát triển giáo dục trong chiến tranh. 

Nhờ có tinh thần yêu nước và những bài bản đã học được trong các nhà trường Pháp thuộc, nên ban đầu, nền giáo dục này có tạo được một số hiệu quả nào đó.

Việc kéo nhau lên Việt Bắc lúc đầu ai cũng nghĩ là chỉ một hai năm. Sống tạm bợ ít ngày cần gì. Nhưng rồi đường lối trường kỳ kháng chiến tiếp thu được từ Trung quốc được quán triệt khiến mọi mặt hoạt động được đặt lại trong đó có công tác giáo dục. Làm theo ý chí hơn khả năng thực tế. Quan niệm giáo dục chưa hình thành cũng phải làm.

Giáo dục chiến tranh, do dó, luôn luôn là một nền giáo dục dở dang chắp vá, mà lại vẫn phải khoác cho mình cái chức danh lớn lao của một nền giáo dục mới mẻ, cách mạng .

Trong khi ở khu vực kháng chiến hình thành nền giáo dục như trên thì, ngay từ trước 1954, một nền giáo dục do người Pháp mở từ trước cũng đã tồn tại ở Hà Nội, Hải Phòng, Huế, và rõ nhất là ở Sài Gòn, và sau này chuyển giao, phát triển trở thành giáo dục miền Nam.

Đối tượng của những so sánh đối chiếu dưới đây là hai thực thể quá khác nhau, còn phải nghiên cứu công phu, ý kiến của chúng tôi chỉ mới là những phác thảo sơ bộ.                               

CHUẨN VÀ  PHI CHUẨN

Đáng lẽ khi hòa bình lập lại những người kháng chiến đã trở về Hà Nội  cái tinh thần giáo dục phi tiêu chuẩn  hôm qua cần phải vượt qua, thì -- như một thói quen và kết quả của một hiểu biết thiển cận -- nó lại ăn sâu vào mọi mặt, chi phối cách hình thành và những định hướng lớn của GDMB

Nói quá lên thì có thể bảo, như một cơ thể, GDMB thuộc loại tiên thiên bất túc, tức sinh ra đã không đủ các bộ phận cần thiết, sinh ra đã bất thành nhân dạng.

Phương châm ở đây là làm lấy được, tức là chưa đủ điều kiện, nhưng thấy cần, vẫn cứ làm -- rồi để yên lòng nhau, sẽ viện ra đủ lý lẽ để chống chế, để lấp liếm và xa hơn nữa, sẵn sàng tự ca tụng.

Ví dụ một trường đại học trước tiên phải có đủ bộ phận giảng viên đảm nhiệm việc giảng dạy theo những quy định quốc tế. Ở các nước gọi là đang phát triển, một trường đại học chỉ được thành lập khi có một bộ phận nòng cốt là những giáo sư đã học tập ở những Sorbone, Oxford hoặc những trường tương tự… trở  về.

Đâu người ta cũng hướng tới những yêu cầu này để noi theo, nay chưa làm được thì mai làm. GDMN cũng theo, GDMB thì không.

Trên danh nghĩa đại học VN cũng có những người gọi là giáo sư hay tiến sĩ đấy, nhưng đó là ta phong với nhau để làm việc, chứ thực tế  thấp hơn hẳn chuẩn mực quốc tế “một cái đầu”.

Rộng hơn câu chuyện giáo viên là chuyện cơ sở vật chất và không khí học thuật của một trường đại học. Rồi rộng hơn câu chuyện của  riêng ngành đại học là chuyện của mọi cấp học. 

Tính phi chuẩn  bao trùm trong mọi lĩnh vực, từ trường sở, sách giáo khoa, cách cho điểm, cách tổ chức thi cử…, cho tới chất lượng dạy và học.

Sau mấy chục năm chiến tranh, cái sự làm lấy được làm theo ý chí đã thành chuẩn mực duy nhất, nó chi phối tất cả, khiến giáo dục VN có cách tồn tại, cách vận hành riêng chẳng giống ai. Các trường mới lập ra phải theo trường cũ, sau giải phóng thì miền Bắc buộc miền Nam phải theo.

Tạm ví một cách thô thiển: như trong khi người ta đi thì mình phải bò phải lết, vậy mà vẫn tự hào rằng mình cũng đang đi, chứ đâu có đứng yên.

KHÁC BIỆT TRONG  QUAN NIỆM  

Về bộ máy giáo dục

Có dịp tìm hiểu lại nền giáo dục trước 1945 và nền giáo dục ở Sài Gòn trước 75, tôi nhận ra một sự thật -- hồi đó, bản thân giáo dục là một hệ thống quyền lực. Nó có nguyên tắc tổ chức riêng và những con người riêng của nó.

Nhà thơ Chế Lan Viên có lần nói với Nguyễn Khải và Nguyễn Khải về kể lại cho tôi một nhận xét. Ông Chế bảo, ở xã hội cũ, một viên tri huyện tuy vậy vẫn phải nể nhà sư trụ trì mấy ngôi chùa lớn, hay các vị đỗ đạt cao nay không làm gì chỉ về mở trường trong vùng. 

Còn các chức danh đốc học, giáo thụ, huấn đạo – các học quan tương ứng với tỉnh, phủ, huyện -- là người do triều đình cử, chứ không phải do chính quyền địa phương cử, hoặc nếu địa phương cử thì triều đình cũng phải duyệt.

Tôi cảm thấy điều này được GDMN tiếp tục. Nền giáo dục ở đây do những người thành thạo chuyên môn quyết định. Còn ở miền Bắc  thì hoàn toàn ngược lại. 

Nhiều vị sư do địa phương phân công vào chùa hoạt động, hoặc sau khi vào chùa, lấy việc cộng tác với chính quyền làm niềm vinh dự, nghĩa là trong hệ thống sai bảo của chính quyền theo nghĩa đen. Còn người phụ trách giáo dục các cấp hoàn toàn do Ủy ban cử sang. Cả những hiệu trưởng cũng vậy, phải do Ủy ban thông qua. Bộ máy tổ chức cán bộ địa phương thường hoạt động theo nguyên tắc là ai tài giỏi cho đi phụ trách các ngành chính trị kinh tế. Còn văn hóa giáo dục sẽ phân công cho những người kém thế lực và kém năng lực.

Đánh đấm ở chiến trường hay vật lộn với sản xuất với thị trường mới khó, chứ việc quản mấy ông thầy với đám học trò ranh, ai làm chẳng được – người ta hiểu vậy.

Một người bạn già có hiểu nhiều về giáo dục ở  thời Việt Nam dân chủ cộng hòa kể với tôi là Bộ trưởng Bộ giáo dục trong chính phủ liên hiệp thành lập 2-1946 là Đặng Thai Mai. 

Nhưng về sau, do sinh viên trường đại học Đông dương đề xuất thắc mắc, Đặng Thai Mai chỉ tốt nghiệp Cao đẳng Sư phạm, nên phải thay bẳng Nguyễn Văn Huyên có bằng tiến sĩ Sorbone Đại học số một của Pháp.

Việc chọn người tham gia chính phủ thời kỳ 1945-46 có thể có nhiều nguyên nhân khác nhau, nhưng tôi tin chắc rằng thời ấy việc cử Bộ trưởng Bộ giáo dục buộc phải tuân theo nhiều chuẩn mực nghiêm khắc, chứ không phải à uôm hoặc phe cánh chạy chọt, như hiện nay.

Vả chăng vấn đề không phải chỉ riêng ông bộ trưởng, mà là mọi cấp quan chức của giáo dục.

Một trong những chuyện vui vui  xảy ra với nền giáo dục hôm nay là chỉ thị của Bộ gíáo dục khoảng cuối 2013 cho các tỉnh, khuyên cơ quan chính quyền tỉnh nên cẩn thận và ráo riết trong việc kiểm soát các tin tức tiêu cực từ các cuộc thi.

Nó là bằng chứng cho thấy giáo dục đã nát như thế nào và người ta cố tình che giấu như thế nào. Nhưng nó cũng tố cáo sự phụ thuộc hoàn toàn của nhà trường vào nhà cầm quyền. Giáo dục trở thành việc nhà của địa phương rồi, người ta cho biết cái gì thì dân được biết cái đó.

Một kỷ niệm nữa có liên quan tới việc giáo dục phụ thuộc chính trị một cách thô thiển. Những năm 55 – 58,  tôi học cấp II Chu Văn An. Trường ở ngay cạnh Chủ tịch phủ. Hễ có các vị quan khách nước ngoài tới thăm, xe đưa từ sân bay Gia Lâm về Ba Đình, là bọn tôi được lệnh bỏ học, ra đứng đường để hoan nghênh các vị khách quý.

Ở các địa phương việc huy động thầy trò vào các công việc gọi là công ích, là công tác chính trị của địa phương, càng phổ biến. Người ta tự coi mình đương nhiên có quyền can thiệp vào mọi việc của nhà trường. Còn những việc như thế, làm hại đến chất lượng giáo dục ra sao, thì không ai cần biết.

 

(Sách giáo khoa miền Nam Việt Nam 1954-1975. Nguồn: HCT)

Những nguyên tắc căn bản của giáo dục

Mấy năm gần đây hoạt động của GDMN được nhắc nhở nhiều trên báo chí, nhất là trên mạng. Nhờ thế, bọn tôi có thêm dịp để nghĩ lại về nền giáo dục mà đến nay ít được biết tới.

Trong một bài mang tên Nền giáo dục ở miền Nam 1954-75, một nhà giáo dục đồng thời trước đây là một quan chức trong nghề (như trên đã nói, quan chức giáo dục ở miền Nam khác hẳn quan chức miền Bắc), ông  Nguyễn Thanh Liêm, đã nhắc lại những nguyên tắc căn bản của nền giáo mới là nhân bản khai phóng dân tộc những nguyên tắc này đã ghi trong Hiến pháp VNCH 1967.

Đối chiếu với giáo dục miền Bắc, sơ bộ tôi thấy đại khái thấy hai nguyên tắc đầu cũng thường được Hà Nội nhắc tới, nhưng được giải thích khác đi, và nguyên tắc thứ ba thì hoàn toàn người làm GDMB không  có một ý niệm gì hết.

Về tính dân tộc

Ta hãy đọc lại cách giải thích của các nhà giáo miền Nam. Ở đây, bảo đảm tính dân tộc, phát triển tinh thần quốc gia của học sinh  có nghĩa giúp học sinh hiểu biết hoàn cảnh xã hội, môi trường sống, và lối sống của người dân; giúp học sinh hiểu biết lịch sử nước nhà, yêu thương xứ sở mình, ca ngợi tinh thần đoàn kết, tranh đấu của người dân trong việc chống ngoại xâm bảo vệ tổ quốc; giúp học sinh học tiếng Việt và sử dụng tiếng Việt một cách có hiệu quả; giúp học sinh nhận biết nét đẹp của quê hương xứ sở, những tài nguyên phong phú của quốc gia, những phẩm hạnh truyền thống của dân tộc; giúp học sinh bảo tồn những truyền thống tốt đẹp, những phong tục giá trị của quốc gia; giúp học sinh có tinh thần tự tin, tự lực, và tự lập.

http://hocthenao.vn/2013/10/16/nen-giao-duc-o-mien-nam-1954-1975-trich-nguyen-thanh-liem/

Các nhà giáo miền Bắc, trên đại thể, cũng nói thế. Nhưng điểm nhấn thì khác. Trong cách giải thích của người làm giáo dục Hà Nội, tính dân tộc trước tiên là việc dân mình tự làm lấy giáo dục của mình. Chúng tôi thường tự hào đây là một nền giáo dục riêng của người Việt, một nền giáo dục không có dây dưa gì  nhiều với nền giáo dục  mà thế kỷ trước, người Pháp đã mang lại. Chúng tôi làm lấy và đôi khi cố ý làm ngược với những bài bản thời thuộc địa.

Đây là cách hiểu về tính dân tộc mà giới văn hóa tư tưởng đề xuất và được coi là tư tưởng chỉ đạo. Thì cũng là cách hiểu trong giáo dục.

Một khía cạnh khác trong cách hiểu về tính dân tộc của miền Bắc. Không phải là những người làm giáo dục không biết chỗ yếu kém vốn có. Để tự trấn an, người ta biện hộ rằng trong cái vẻ luộm thuộm nhếch nhác, hình như GDMB đang trở lại với nền giáo dục của ông cha ta ngày xưa thời trung đại, chỉ cốt phát huy tinh thần hiếu học của con người. 

Dân tộc trong trường hợp này, dân tộc đồng nghĩa với “ta về ta tắm ao ta”, từ chối những đổi mới hiện đại. Cũng chính là những lý do được viện dẫn khi, trong đời sống văn hóa, người ta kéo nhau trở lại với  các phong tục cổ hủ và khuếch trương mê tín đến một mức độ người xưa không thể tưởng tượng.

Trong khi đó, như vừa dẫn ở trên, tính dân tộc được các nhà GDMN hiểu là phải hướng về một thứ dân tộc hiện đại.

Về tính nhân bản

Trên giấy tờ văn bản, chẳng bao giờ giới văn hóa giáo dục miền Bắc phủ nhận tính nhân bản, tuy là trong thực tế người ta rất ngại nói tới.

Phần thì xã hội ở đây đã xem đấu tranh giai cấp là động lực phát triển; phần nữa thì đang trong thời chiến tranh, không thể nói nhiều đến tình người, nó xâm hại ý chí chiến đấu.

Khi cần phải nói chuyện với thế giới, các nhà tư tưởng miền Bắc cũng công nhận nhân đạo chủ nghĩa là lý tưởng tốt đẹp và giáo dục phải có nhiệm vụ hướng tới.

Nhưng trong thực tế, cách lý giải nghĩa về chủ nghĩa nhân đạo thường giản đơn và cổ lỗ. Lại thường giải nghĩa rất mới: “chủ nghĩa nhân đạo cao nhất là chủ nghĩa nhân đạo chiến đấu chống lại mọi áp bức bất công”.

Trong bài Đế quốc Mỹ phải là kẻ thù riêng của mỗi trái tim ta của Chế Lan Viên, người ta còn thấy những câu thơ mà có lẽ con người ở các xã hội khác không sao hiểu nổi:

- Miền Nam ta ơi

Cái hầm chông là điều nhân đạo nhất

- Ngọn súng trường ta ơi ngọn súng rất nhân tình

Giới giáo dục miền Bắc cũng  theo sự chỉ đạo đó.

Cách giải thích về nhân bản của các nhà giáo miền Nam ngược hẳn. Theo tôi hiểu , nó gần với cách hiểu của phạm trù này ở các xã hội hiện đại. Hãy thử đọc một số sách thuộc tủ sách giáo dục của nhà xuất bản cũng tên là Trẻ, in ra ở Sài Gòn khoảng mấy năm sau 1970. Lúc này, một nhóm các nhà giáo dục, có lẽ mới đi học Anh Mỹ về, lập nhóm và đã công bố nhiều tài liệu mới viết có, vừa được dịch có. Khi bàn về  mục đích giáo dục, Nguyễn Hòa Lạc viết:

Mục đích tối thượng  của giáo dục là làm thế nào giúp con người đạt được nhân cách, các bản ngã đích thực của mình, hầu có thể  sống trọn kiếp nhân  sinh […] nghĩa là giúp họ thể hiện  được con người của mình  trong ý nghĩa “con người là một hiện hữu tại thế, một hữu thể có  lý trí và tự do, vừa suy tư vừa hành động”.

Lê Thanh Hoàng Dân- Trần Hữu Đức..Các vấn đề giáo dục nxb Trẻ,1970 tr 209

Cách hiểu như thế này cố nhiên không bao giờ được đề lên như mục đích của GDMB. Với các nhà giáo Hà Nội, nhất là vào thời kỳ sau khi Hà Nội được tiếp quản từ tay người Pháp (10-1954),  không làm gì có những con người chung chung. Mỗi con người đều thuộc về một giai cấp do đó họ phải sự chỉ đạo của các đảng phái đại diện giai cấp của họ. Cách hiểu của GDMN: chấp nhận có sự khác biệt giữa các cá nhân, nhưng không chấp nhận việc sử dụng sự khác biệt đó để đánh giá con người, và không chấp nhận sự kỳ thị hay phân biệt giàu nghèo, địa phương, tôn giáo, chủng tộc… Với triết lý nhân bản, mọi người có giá trị như nhau và đều có quyền được hưởng những cơ hội đồng đều về giáo dục.

http://hocthenao.vn/2013/10/16/nen-giao-duc-o-mien-nam-1954-1975-trich-nguyen-thanh-liem/

dù có được coi là đúng đi nữa, cũng không bao giờ được ứng dụng. Mà trong thực tế, lại làm ngược.

Trước sau, với nền GDMB, chấp nhận nhân bản theo nghĩa hiện đại, và đặt vấn đề  tôn trọng cá tính của mỗi cá nhân, bao giờ cũng là một chuyện quá phiền phức, giá có công nhận là đúng nữa thì hoàn cảnh hiện thời không cho phép người ta tuân thủ. 

Vào khoảng những năm 1960, có cả một cuộc vận động chống chủ nghĩa cá nhân. Thế thì làm  sao có thể tính chuyện nghiên cứu về con người cá nhân, và giúp lớp trẻ thực hiện bản thể cá nhân vốn có trong họ được! Cái luận điểm từng được thống nhất nêu ra trong các văn bản miền Nam

Triết lý nhân bản chủ trương con người có địa vị quan trọng trong thế gian này; lấy con người làm gốc, lấy cuộc sống của con người trong cuộc đời này làm căn bản; xem con người như một cứu cánh chứ không phải như một phương tiện hay công cụ phục vụ cho mục tiêu của bất cứ cá nhân, đảng phái, hay tổ chức nào khác.

 Giáo dục Việt Nam cộng hòa http://vi.wikipedia.org/wiki/

phải được coi là xa lạ và nếu có ai nghĩ vậy thì cần phê phán.

Chúng tôi không dẫn lại đây các văn kiện có tính chỉ đạo đối với GDMB trong đó việc đào tạo con người thành những công cụ đắc lực cho cuộc chiến đấu trước mắt được nhấn mạnh.  Chỉ xin lưu ý một điểm, đó không phải là phát minh của các nhà chỉ đạo GDMB nói chung mà  còn là nguyên lý chỉ đạo giáo dục ở một nước mà miền Bắc lấy làm mẫu như giáo dục Nga xô viết. 

Trong cuốn Các vấn đề giáo dục thuộc tủ sách giáo dục nxb Trẻ đã nói, có một  phần lớn điểm sơ lược về giáo dục nước ngoài, cả phương Đông lẫn phương Tây, chắc là do kê cứu các sách nghiên cứu của Anh Mỹ và Pháp  mà viết lại. Phần viết về giáo dục Nga kết lại như sau:

- Xét chung thì nền giáo dục ở Nga  rất thực tiễn và khoa học, nhưng nó chỉ là thứ giáo dục một chiều, nhăm biến con người thành một công cụ sản xuất [và ở VN là chiến đấu - VTN] tới mức tối đa. Một khi con người đã trở thành công cụ của guồng máy cộng sản thì mất hết nhân tính. Do đó chúng ta có thể kết luận rằng giáo dục xô viết tuy thực tiễn và hữu hiệu nhưng lại phi nhân tính. (Sđd tr. 228)

Có thể mượn để nói về GDMB.

Về tính khai phóng

Trong mấy chữ gọi là nguyên tắc căn bản trong các tài liệu GDMN, đối với bọn Hà Nội chúng tôi,  chữ khai phóng là hơi lạ.

Mở Hán Việt tân từ điển  của Nguyễn Quốc Hùng ( Khai trí  S.1975),  thấy ghi  khai phóng tức mở mang và buông thả, ý nói làm cho tốt đẹp hơn; không kìm giữ,  mà trái lại, muốn giúp đỡ cho tiến xa hơn.

Thoạt đầu tôi thấy là trong một mức độ nào đó,  khai phóng có vẻ gần với khái niệm hiện đại tiên tiến của miền Bắc, mấy chữ này thường dùng cả trong kinh tế lẫn giáo dục.

Về sau đặt khai phóng vào cái nền chung của các nguyên tắc căn bản của GDMN, tôi mới hiểu khai phóng gần với  khái niệm cơ bản của nhân học hiện đại là tự do – và do đó quá mới mẻ với chúng tôi.

Trong cuốn Chân dung những nhà cải cách giáo dục tiêu biểu trên thế giới, do tổ chức Unesco bảo trợ biên soạn và chi phí xuất bản (bản dịch tiếng Việt của nxb Thế giới, H. 2004), phần viết về Thái Nguyên Bồi (1868-1940),  có đoạn dẫn lại mấy ý của vị Hiệu trưởng sáng lập Đại học Bắc Kinh có liên quan tới  phương hướng phát triển  giáo dục của nước Trung Hoa thế kỷ XX.

Chúng ta phải được tự do tư tưởng và tự do ngôn luận và không để cho một trường phái triết học hay bất kỳ một loại hình tôn giáo nào giam hãm tư tưởng chúng ta. Trái lại chúng ta phải hướng tới  những tư tưởng cao cả mang tính nhân loại, những tư tưởng sẽ tồn tại mãi, bất kể không gian và thời gian. Đó là nền giáo dục xứng đáng với tên gọi nền giáo dục toàn cầu.(sđ d tr138 )

Giáo dục  giúp cho thế hệ trẻ có cơ hội phát triển trí lực và hoàn thiện tính cách cá nhân, đóng góp cho nền văn minh nhân loại.  Bởi vậy giáo dục không hể  trở thành công cụ đặc biệt  giúp cho những kẻ muốn thao túng xã hội theo đuổi những mục đích xấu xa. Việc dạy dỗ tại nhà trường  phải hoàn tòan trao cho các nhà giáo độc lập không bị ảnh hưởng bởi bất cứ đảng phái chính trị hay tôn giáo nào (sđ d tr 143).  

Tinh thần khai phóng như vậy đã trở thành một khía cạnh chủ yếu của quan niệm nhân bản như trên đã nói. Tinh thần khai phóng này cũng chi phối  cách các nhà GDMN hiểu khác đi về tính dân tộc, so với nội dung được GDMB  chấp nhận. Các nhà GDMN từng hào hứng nói về xu thế hội nhập đến rất sớm của mình. Cách nói của Nguyễn Thanh Liêm:

Tinh thần dân tộc không nhất thiết phải bảo thủ, không nhất thiết phải đóng cửa. Ngược lại, giáo dục phải mở rộng, tiếp nhận những kiến thức khoa học kỹ thuật tân tiến trên thế giới, tiếp nhận tinh thần dân chủ, phát triển xã hội, giá trị văn hóa nhân loại để góp phần vào việc hiện đại hóa quốc gia và xã hội, làm cho xã hội tiến bộ tiếp cận với văn minh thế giới.

http://hocthenao.vn/2013/10/16/nen-giao-duc-o-mien-nam-1954-1975-trich-nguyen-thanh-liem/

 là theo tinh thần khai phóng vừa nói.

Với GDMB, nói dân tộc là để từ chối khai phóng. Còn với GDMN, chính là cần khai phóng thì mới giải quyết vấn đề dân tộc một cách triệt để.

Nhìn theo cách nào thì khai phóng mà các nhà giáo dục ở Sài Gòn đã nóicũng bao hàm một ý nghĩa mà GDMB không thể chấp nhận được. Thậm chí phải nói là GDMB đã làm ngược lại.

Hẳn là không xa sự thật lắm nếu kết luận trong khi giáo dục thế giới và GDMN là khai phóng thì GDMB là khép kín. Trong khi GDMB chỉ hướng tới các mục đích trước mắt – một tinh thần thiển cận sát mặt đất--, thì tinh thần khai phóng mà GDMN muốn xây dựng bao giờ cũng giúp cho người ta hướng tới tương lai.

Trong cuốn Các vấn đề giáo dục đã nói, ở tr  204 tập I, tôi còn thấy các tác giả dẫn lại một câu của Kant:

Mục đích của giáo dục là huấn luyện trẻ  không phải chỉ nhằm vào sự thành công của chúng trong tình trạng xã hội hiện tại  mà nhằm một tình trạng có thể  tốt đẹp hơn, hợp với một quan niệm lý tưởng của nhân loại (sđ d tr 204).

GD MN nhằm vào những mục đích như thế mà GDMB thì không.

ĐOẠN KẾT

Giống như xã hội nơi đây, sự phát triển giáo dục ở miền Bắc đi theo một cái mạch phải nói là không bình thường.

Nếu GDMN tiếp nối cái mạch giáo dục của nhiều nước trên thế giới và trực tiếp là nền giáo dục VN trước 1945 thì GDMB, xét theo cả chặng đường dài năm sáu chục năm, trong khi cố tìm cốt cách riêng của mình, hóa ra lại chẳng tuân theo quy luật  nào cả.

Nếu GDMN được triển khai theo một đường hướng khoa học của thế giới hiện đại thì GDMB lại có những khía cạnh như trở lại thời tiền hiện đại.

Cần nói thêm là trong khi phải làm giáo dục một cách mò mẫm, những người làm giáo dục ở miền Bắc trước 1975 đã luôn luôn tự nhủ rằng chúng ta đang làm một cuộc cách mạng trong giáo dục và giáo dục ta đang là một nền giáo dục tiên tiến.

Đó là một ý nguyện chính đáng.

Trong chiến tranh, Hà Nội hoàn toàn khép kín. Muốn thì cũng muốn lắm, nhưng trong hoàn cảnh đóng cửa cách ly với thế giới, làm gì có chuyện hội nhập theo đúng nghĩa của nó.

Cuộc sống trì trệ kéo dài. 

Đối chiếu với những điều bọn tôi được dạy bảo từ nhà trường phổ thông và sau này từng coi là phương hướng suy nghĩ, với các tài liệu mới đọc được, càng thấy trong khi khác biệt với GDMN, thì GDMB cũng khác nhiều so với thế giới. Đủ hiểu tại sao sau khi đào tạo trong nước, ra tiếp xúc với xã hội hiện đại, cánh học sinh sinh viên miền Bắc bọn tôi thường ú ớ, lạc lõng, trong khi những người được GDMN đào tạo thì hội nhập rất tự nhiên và hiệu quả.

Mươi năm gần đây, tình hình có chút đổi khác, nhưng là chỉ đổi khác trên bề mặt. Cựa quậy mấy  thì nền giáo dục này cũng không khác được so với chính mình. Nó đã cạn kiệt năng lực tự cải hóa. Ngay cả những người trong bộ máy quyền lực cũng đều tính chuyện cho con em mình qua nhiểu nước phương Tây, nhất là sang Mỹ để học. Nhưng họ chỉ lo được cho gia đình riêng của họ thôi. Ở trong nước, những bài bản của miền Bắc cũ được tân trang lại chút ít vẫn ngự trị trong toàn bộ nền giáo dục, và trong thâm tâm, nhiều người đã bắt đầu nghĩ rằng hình như có một bãi lầy đã được tạo ra và chúng ta không bao giờ ra thoát.

Nguồn:  Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 7-8 (114-115).2014, 

Sunday, February 8, 2015

VƯƠNG TRÍ NHÀN * ẢNH HƯỞNG TRUNG QUỐC

Vương Trí Nhàn

Ảnh hưởng văn hoá Trung Hoa trong sự hình thành tiểu thuyết Việt Nam trước 1930

 

Thời trung đại, văn học Việt Nam chưa có tiểu thuyết; sự hình thành tiểu thuyết theo nghĩa đúng đắn của khái niệm ấy chủ yếu diễn ra trong thế kỷ XX với những ảnh hưởng rõ rệt của văn hoá phương Tây, tiểu thuyết phương Tây. Đấy là nhận thức thường thấy ở nhiều người. Muốn rõ thêm người ta còn nói rằng ảnh hưởng mới mẻ này là khía cạnh làm nên sự khác biệt giữa văn học Việt Nam thời trung đại và thời hiện đại.

Để bổ sung cho một nhận định một chiều như vậy, trong bài viết này chúng tôi muốn lưu ý: ảnh hưởng nước ngoài trong thời hiện đại còn bao hàm cả sự có mặt và tác động của tiểu thuyết Trung Quốc, hoặc nói theo một cách gọi vốn có trong lịch sử, là tiểu thuyết Tàu. Văn hoá Trung Hoa là môi giới giúp chúng ta làm quen; là khoang đệm; là điểm đến đầu tiên, trên con đường dài đến với văn hoá phương Tây ^[1] . Từ đây có thể rút ra một số quy luật tiếp nhận văn hoá nước ngoài của người Việt, xem đó như một nhân tố thường xuyên tác động vào sự hình thành bản sắc Việt trong lịch sử.

Từ 1939, Lưu Trọng Lư từng khái quát: “Xưa kia chúng ta là những người Tàu, gần đây chúng ta là những người Tây, chưa có một lúc nào chúng ta là những người Việt Nam cả” ^[2] . Trong cái vẻ như là bốc đồng, như tiếng kêu buột miệng của một nghệ sĩ, câu nói vẫn có cái hạt nhân rất chính xác của nó. Quay sang tiểu thuyết, và trên tinh thần làm rõ hơn một nhận định, chúng tôi mạn phép đề nghị một công thức như sau: Xưa kia chúng ta định làm người Tàu mà dang dở không thành. Lúc học theo phương Tây, chúng ta là “những người Tây theo kiểu Tàu”. Mãi về sau cái chất phương Tây kia mới đậm nét hơn. Tới những năm ba mươi, đã có thể nói chúng ta chẳng phải Tàu mà chẳng phải Tây. Ta là Việt Nam. Nhưng cái chất Việt Nam này độc đáo không phải ở thành phần của nó mà là cái phương thức, cái cách các thành phần đó kết hợp lại.


Chung quanh các tiểu thuyết ra đời ở Sài Gòn Lục tỉnh cuối XIX đầu XX

Văn xuôi cổ Việt Nam đã không phát triển mà văn xuôi dịch coi như không có. Lý do một phần là ở văn tự. Lý do lớn hơn là ở trình độ tư duy tự sự của người Việt. ^[3]

Thế nhưng từ khi người Pháp đặt chế độ cai trị, một xã hội mang tính cách tư bản hình thành, thì cái sự non nớt trì trệ ấy không thể tồn tại. Sự kiện còn ghi nhận được là việc chủ bút người Pháp của tờ Nông cổ mín đàm cho in bản dịch Tam quốc chí mới dịch ra tiếng Việt (1901). Để góp phần vào việc phổ biến chữ Quốc ngữ, ý định ban đầu là thế. Rồi một việc ngoài ý định đã tới, kéo theo sự hoành hành quá đáng của tiểu thuyết Tàu.

Người Trung Quốc vốn có một quan niệm khá rộng rãi về hàng hoá, nói chung là về mọi sản phẩm mà họ định làm. Trong văn học, bên cạnh các sáng tác cấp cao – trước tiên là thơ - có hẳn một một mảng văn chương thông thường gần đại chúng mà họ gọi là tục văn học, chủ yếu là tiểu thuyết. Ở những vùng đất Đông Nam Á, nơi mà người Tàu đến làm ăn sinh sống, loại văn học này càng nẩy nở, và lây sang cả bản địa. Một người nước ngoài đến Sài Gòn năm 1822 có kể là nhà cửa ở đây khá sơ sài, không có những nhà cao cửa rộng như bên Chợ Lớn. ^[4] Sự chênh lệch đó chắc kéo dài suốt thế kỷ XIX và nó là tình trạng thấy ở cả kinh tế, thương mại, văn hoá, nghệ thuật. Theo Bằng Giang, “nói một mình một chợ thì không đúng, nhưng truyện Tàu nổi lên trong cái bối cảnh văn học còn nghèo nàn ở thập kỷ đầu thế kỷ XX như một anh chàng khổng lồ”. ^[5]

Rồi Bằng Giang đưa ra con số. Từ 1904 đến 1910, trong khi sách dịch của Tàu in ra tới 46 bản thì không có một tiểu thuyết nào được viết bằng tiếng Việt. ^[6] Từ sau 1910 thì tình hình thay đổi. Và khoảng 1924 đến 1930, con số so sánh là 29 và 183. ^[7]

Chúng tôi chia sẻ với cách giải thích của Bằng Giang: đây là một phản ứng tự nhiên. Tại sao là người Việt Nam mà cứ dịch sách ca ngợi anh hùng của ai ở tận đâu đâu, trong lúc anh hùng của đất nước ta bị quên lãng? Người ta nghĩ vậy và người ta kéo nhau đi viết tiểu thuyết lấy đề tài là lịch sử Việt Nam. Nhưng nên bổ sung là nhìn chung các tiểu thuyết lúc ấy, đều viết theo lối Tàu. Cũng chương hồi. Cũng ân oán giang hồ. Cũng bốc đồng lịch sử. Thậm chí cả lối văn nữa, một chút sơn đông mãi võ, một chút cải lương sướt mướt, ta mô phỏng tuốt.

Còn cái truyền thống của Thày Lazaro Phiền, viết tiểu thuyết theo kiểu phương Tây, thì không được tiếp tục. Tác phẩm chỉ tồn tại như một hòn đảo trơ trụi.


Hà Nội ba mươi năm ấy

Tình hình ở Sài Gòn Nam bộ nói trên cũng có nhiều nét lặp lại ở Hà Nội Hải Phòng đầu thế kỷ XX.

Có nhiều lý do cụ thể để người ta dịch và đọc tiểu thuyết. Để học tiếng Việt; để tập tành trong nghề báo chí xuất bản; để cho ra một xã hội hiện đại; mà cũng là để mua vui... Nên nhớ là lúc ấy nghệ thuật nghe nhìn chưa có, và các phương tiện giải trí còn rất đơn sơ.

Đọc lại mục lục các sách lưu chiểu, không phải là không thể kể ra một số tiểu thuyết lúc ấy được in theo kiểu phổ thông. Nhiều cuốn dựa theo một cuốn văn dịch. Về mặt chất lượng, chúng có vẻ những bán thành phẩm hơn là tiểu thuyết thực thụ. Nói thẳng ra rằng mình mô phỏng truyện nước ngoài lúc ấy không bị ai chê cười là đạo văn, ngược lại còn được khen là khéo biết học.

Nhìn rộng ra cả đời sống văn học, một thời gian dài, bộ phận dịch lấn lướt bộ phận sáng tác, dịch là tất cả.

Thể lệ cuộc thi thơ văn của Nam Phong 1-1918 có câu: “Tiểu thuyết phải (…) tự đặt ra, không được dịch hoặc bắt chước truyện Tàu hay truyện Tây”. ^[8]

Nguyễn Công Hoan viết trong Đời viết văn của tôi: “Về văn chương, như trong ĐôngDương tạp chí , trừ văn vần là phần sáng tác, còn văn xuôi thì dịch từ sách Hán và sách Pháp ra, những mẩu hay về văn chương, về tư tưởng, những ngụ ngôn, kịch bản, truyện ngắn truyện dài. Truyện dài thì là những truyện ngôn tình, những truyện trinh thám…” ^[9] “Tập Kiếp hồng nhan (1923) là cuốn đầu tiên gồm toàn truyện sáng tác chứ không vừa soạn vừa dịch (như những sách ra trước của những người khác – VTN)”. ^[10]

Trong bộ Việt Nam văn học sử giản ước tân biên của Phạm Thế Ngũ, phần IV viết về văn học hiện đại, có một chương mang tên Sự thành hình của tiểu thuyết mới. ^[11] Sau khi “thích danh” tiểu thuyết và “biện biệt” sự khác nhau giữa truyện nôm và tiểu thuyết, ông đi ngay vào Phong trào tiểu thuyết dịch. Rồi không cần rào đón, Phạm Thế Ngũ nói “phong trào này bắt đầu bằng tiểu thuyết Tàu trước”.

Đây chính là sự thực cần làm rõ thêm.

Về số lượng, theo Thanh Lãng, số truyện Tàu được dịch ra nhiều khiến cho người ta say mê đến nỗi các học giả đương thời phải lên tiếng cảnh cáo nhiều lần ở trên Đông Dương tạp chí. ^[12]

Tại sao lại có hiện tượng đó?

Những ảnh hưởng Trung Hoa vốn âm thầm như những mạch nước ngầm, những con suối nhỏ ngày đêm xâm nhập đời sống văn hoá người Việt. Cuối thế kỷ XIX, nhiều quan chức Việt khi đi sứ Trung Hoa đã mang về những bộ tiểu thuyết, và các nhà nho của ta hồi đó thường tiếp nhận chay, các cụ không dịch mà truyền tay đọc thẳng từ nguyên bản. Nay nhân có việc dịch sách Tây thì sách Tàu như cái kho đã tích lũy sẵn chỉ cần mở ra là có hàng, cái sự dịch được khởi động tức thì. Nói cụ thể có nhà buôn đặt hàng là làm được ngay. Ngô Tất Tố đã mở đầu sự nghiệp của mình bằng việc dịch Cẩm Hương Đình (1923).

Nếu có thể nói rằng nhờ tiếp xúc với văn hoá Pháp, ta bảo nhau đọc và viết tiểu thuyết - thì cái mẫu cụ thể là tiểu thuyết Pháp, phải đợi một thời gian sau, chứ lúc này người ta chưa thể làm theo. Vì mỹ cảm xa lạ. Vì kỹ thuật viết ta không quen, không chừng là chưa thấy hay. Ngay dịch cũng không có người thạo tiếng. Những người học ở trường thông ngôn ra cung cấp cho bộ máy cai trị không đủ. Chỉ một Nguyễn Văn Vĩnh làm sao bao sân hết được. Một cách tự nhiên, người ta phải trông vào phương bắc quen thuộc.

Từ văn học Tàu, một cách hiểu về tiểu thuyết dần dần hình thành. Viết theo kiểu Tàu là một bước đệm. Hơn thế nữa, nó là hướng đi duy nhất lúc ấy dễ mô phỏng, không cần có tay nghề lắm cũng học theo được.

Trong mười mấy năm tồn tại của mình, Nam Phong đã cho in 50 truyện dịch, trong đó 26 truyện dịch từ Pháp văn, 24 truyện dịch từ Hán văn. ^[13]

Một nhà văn - dịch giả mà các bộ văn học sử đã ghi nhận: Nguyễn Đỗ Mục. Ông nổi tiếng đến mức Thanh Lãng viết: “những truyện dịch ở Tàu của Nguyễn Đỗ Mục và ở Pháp của Nguyễn Văn Vĩnh gây hẳn trong phong trào dân chúng một phong trào say mê đọc và viết tiểu thuyết... Truyện dịch của Nguyễn Đỗ Mục rồi đây sẽ gây hẳn một phong trào tiểu thuyết rầm rộ”. ^[14]

Một nhân tố nữa khiến người ta cảm thấy không khí Tàu bao trùm tiểu thuyết lúc này là ngôn ngữ. Nguyễn Công Hoan nhớ lại rằng văn tiểu thuyết thời bấy giờ là thứ văn biền ngẫu, nhiều câu rất bay bướm, không phải lúc cũng bay bướm. Nước Tàu vốn nhiều mặt hàng, chứ không phải chỉ có cái món nghiêm mặt giáo huấn, như một số người lầm tưởng.


Ba loại tiểu thuyết thông dụng

Nhìn vào mối quan hệ văn học Việt Nam Trung Hoa từ thế kỷ XIX về trước, đã thấy hình thành một vài định thức, nói nôm na là những vệt mòn: giữa thơ và văn thì người Việt lo học thơ nhiều hơn. Riêng trong văn, Trung Quốc đã có nhiều loại, người Việt có máu mê sáng tác nhiều thế kỷ trước gần như không ai không biết những bộ tiểu thuyết chương hồi, tiểu thuyết dã sử... song không học theo được. Cái mà ta ảnh hưởng là tiểu thuyết tài tử giai nhân, từ đó làm ra thể truyện nôm.

Bước sang những năm hai mươi, tình hình du nhập này cũng có những nét rất tế nhị, vừa do tình hình bên Trung Quốc, vừa do cách tiếp nhận của Việt Nam.

Theo các bộ sách nghiên cứu về văn học Trung Quốc cận đại, ngay khi đặt vấn đề tiếp nhận phương Tây, các nhà duy tân, nhất là Lương Khải Siêu, đã nhấn mạnh tới vai trò giáo dục của tiểu thuyết, xem đó là một phương tiện cứu quốc. Và tiểu thuyết được hướng dẫn là phải đi vào các đề tài xã hội. Có điều loại này quá mới đối với Trung Quốc nên hơi khó. Cũng có người viết, nhưng không thành công; phải mãi tới những năm ba mươi, thông qua nỗ lực của Ba Kim, Mao Thuẫn, Tiền Chung Thư, Thẩm Tùng Văn..., lối tiểu thuyết ấy mới được khẳng định. Còn trong thực tế, chiếm phần ưu thế trên văn đàn những năm hai mươi về trước là các loại tiểu thuyết vốn có từ truyền thống, nay kéo dài, được cải tiến đôi chút, như tiểu thuyết võ hiệp, hoặc tiểu thuyết uyên ương hồ điệp - “đó là một bước cải lương trong tiểu thuyết Trung Quốc, do đã kết hợp được dinh dưỡng của văn học nước ngoài, kết hợp với truyền thống của văn học Trung Quốc mà có”. ^[15]

Khi vào Việt Nam, những vang hưởng của các loại tiểu thuyết Trung Hoa trên bộc lộ thành ba loại chính:

a. nhánh võ hiệp-dã sử, rõ nhất là trường hợp Nguyễn Tử Siêu với các bộ Trần Nguyên chiến sử, Việt Thanh chiến sử, Vua Bố Cái, Lê Đại Hành.

b. thông dụng hơn, là những tiểu thuyết dựng lại những cảnh con người lưu lạc rồi ba chìm bảy nổi, mãi mới có dịp đoàn viên. Ở Trung Quốc nó có nhiều cái tên khác nhau: tiểu thuyết xã hội, tiểu thuyết hắc mạc (màn đen), tiểu thuyết khiển trách, và ở Việt Nam, tôi tạm gọi nó là tiểu thuyết trườngđời - tiền thân của tiểu thuyết hiện thực phê phán giai đoạn sau.

Tác giả Việt Nam theo đuổi hướng viết này rõ nhất là Đặng Trần Phất với các tiểu thuyết Cuộc tang thương, Cành hoa điểm tuyết.

Có một trường hợp mặc dù gần đây tác phẩm không được in lại, nhưng đương thời có ảnh hưởng lớn là Kim Anh lệ sử, tác giả là Trọng Khiêm. Về nội dung, Kim Anh lệ sử gần với những
Cảnh thu di hận, Giọt nước cành dương; trong nguyên bản bên cạnh tiêu đề, thấy có chua thêm “tiểu thuyết về ẩn tình xã hội“.

c. Còn loại mà Phạm Quỳnh dùng lại thuật ngữ cổ điển là ngôn tình tiểuthuyết, thì có lẽ tương đương với thể uyên ương hồ điệp vừa nói ở trên, chúng tôi chưa có dịp đọc hết, song có cảm tưởng loại này không phát triển hoặc có thì bị xã hội cảnh cáo nói là con đường tà dâm không nên theo; để bù lại, nó lại có một kỳ tích mà hai loại trên không có. Đó là Tố Tâm của Hoàng Ngọc Phách, cuốn sách gối đầu giường của lớp thanh niên trước 1930.


Trường hợp Tố Tâm và Tuyết hồng lệ sử

Trong việc đưa tiểu thuyết theo hướng Âu hoá, Tố Tâm (1925) là một cái mốc. Về mặt ngôn ngữ thể loại, người ta nói nhiều tới chất Tây của bút pháp tiểu thuyết mà tác giả sử dụng. Hoàng Ngọc Phách đã rất thành tâm khi tự nhận rằng với Tố Tâm, ông muốn “tạo ra một tác phẩm khác hẳn tiểu thuyết đã có”.

Khác như thế nào? “Về hình thức chúng tôi xếp đặt theo những hình thức mới của Pháp, lối kể chuyện tả cảnh, theo văn chương Pháp cả. Về tinh thần, chúng tôi đem vào những tư tưởng mới, tâm lý nhân vật được phân tích theo phương pháp của các nhà tiểu thuyết đương thời”. ^[16]

Nhưng không phải ngẫu nhiên, đọc nó, người ta nhớ ngay tới một cuốn tiểu thuyết Tàu nổi tiếng, chắc là đã được truyền tay nhau đọc rất lâu trước khi bản dịch được công bố trên Nam Phong. Đó là Tuyết hồng lệ sử.

Đây vốn là một cuốn tiểu thuyết Trung Quốc, in trên Tiểu thuyết tùngbáo, 1914; tác giả Từ Trẩm Á lấy tự truyện của mình để viết, ban đầu dùng lối kể thông thường và gọi là Ngọc lê hồn, sau cải biến thành một thứ tiểu thuyết nhật ký lấy tên là Tuyết hồng lệ sử. In ra lần đầu ở Thượng Hải (mảnh đất Trung Quốc sớm tiếp xúc với Tây phương) và đến nay vẫn được coi là một cuốn có ảnh hưởng trong lịch sử phát triển tiểu thuyết Trung Quốc. ^[17] Nguyễn Hiến Lê cũng kể là đương thời ở Trung Quốc, tên tuổi nó vang lên như sấm. ^[18]

Riêng ở Việt Nam, Tuyết hồng lệ sử là cả một thời đại của sách dịch. Trong Theo dòng, Thạch Lam viết: “Ngày trước ta có rất ít tiểu thuyết , chỉ phỏng theo hay dịch của Tàu . Rồi chúng ta bắt chước viết tiểu thuyết, từ quyển Cành hoa điểm tuyết của Đặng Trần Phất đến quyển Tố Tâm của Hoàng Ngọc Phách, qua những tiểu thuyết dịch của Từ Trẩm Á như Tuyết hồng lệ sử và Ngọc lê hồn; đó là thời kỳ tiểu thuyết bắt đầu nẩy nở trong văn chương ta”. ^[19]

Hồi tưởng lại hồi còn đi học, Xuân Diệu kể ra toàn những bài thơ buồn của Tản Đà, Đoàn Như Khuê; rồi ông tự thú: “Đồng thời, Tuyết hồng lệ sử dịch của Từ Trẩm Á mê lịm tôi trong những điệu ca từ thật là réo rắt, tất cả quyển sách là một cuộc nhặt hoa rơi chôn hoa rụng khóc hoa tàn”. ^[20]

Tới 1965 , nó còn được tái bản ở Sài Gòn.

Sự gần gũi giữa Tố Tâm và Tuyết hồng lệ sử, theo Phạm Thế Ngũ, là ở mấy điểm: Cũng những nhân vật tài tử và lãng mạn. Cũng một mối tình éo le. Thực ra còn phải nói rõ hơn. Tình cảm Đạm Thủy và Tố Tâm cũng như Mộng Hà - Lê Ảnh đều là tình rất chân thành, nhưng trong hoàn cảnh bấy giờ là cái gì vượt ra ngoài lẽ thường nên người trong cuộc sợ hãi lẩn tránh, mà tránh không nổi, kết cục đành đầu hàng. Cuối Tuyết hồng lệ sử, Lê Ảnh ho lao mà chết . Cuối Tố Tâm, nhân vật chính cũng có cái chết tương tự.

“Cái điệu sầu của thời đại đổ ra bi ai trong những trang Tuyết hồng lệ sử, mà Tố Tâm ra sau chính như một tiếng hoạ”. ^[21]

Thanh Lãng trích dẫn mấy câu nhật ký Tố Tâm viết trước khi chết để rồi cảm khái “Thực là câu văn đúng hệt như trong Tuyết hồng lệ sử!”. ^[22]

Nguyễn Vy Khanh, một nhà nghiên cứu hiện sống ở hải ngoại, trong một bài viết về tiểu thuyết, khi dừng lại ở đầu thế kỷ XX cũng viết: “… bắt đầu xuất hiện những tiểu thuyết luân lý ái tình như Cành hoa điểm tuyết (1921), Cuộc tang thương (1923) của Đặng Trần Phất, Kim Anh lệ sử (1924) của Trọng Khiêm và Tuyết hồng lệ sử của Từ Trẩm Á, do Mai Khê dịch; sau đó đến biến cố Tố Tâm (1925) của Hoàng Ngọc Phách ra mắt độc giả thanh niên tân học mà nội dung hình thức đã bị ảnh hưởng rõ rệt của Tuyết hồng lệ sử (VTN nhấn mạnh), cộng với cái lãng mạn thế kỷ XIX của Pháp nơi tác giả là một người tân học”. ^[23]

Tại một cuộc hội thảo về văn học so sánh 2001, Đặng Anh Đào ghi nhận: “Ở Tố Tâm của Hoàng Ngọc Phách, ta tìm thấy cả Từ Trẩm Á, lẫn Bernadin de Saint Pierre”. ^[24]

Tại sao lại có sự tiếp nhận đó? Cái lý sâu xa về phương diện tâm lý xã hội, là không khí thời đại. Nói như Phạm Thế Ngũ, lúc ấy những người giàu tình cảm không khỏi thấy sự trống rỗng ghê gớm trong lòng. Buồn nước mất, buồn nền nếp cũ đổ rơi, giá trị cũ suy tàn. Buồn thất thời thất thế, buồn trơ trọi bơ vơ. Cái buồn ấy từ bậc thức giả lan ra khắp xã hội. Người ta muốn quên, muốn được an ủi.

Lâu nay nhiều người chỉ thấy Tố Tâm gần với Tuyết hồng lệ sử là ở hơi văn, là ở nguồn cảm thương toát ra qua câu chữ, là ở cách hình dung về cuộc đời, cái điệu tâm hồn của một thời đại dang dở, cái đó đã đành. Song, cần nói thêm rằng cuốn truyện Tàu kia sở dĩ được học theo một cách tự nhiên và nhuần nhuyễn như vậy bởi nó gần như là một mẫu mực về phương diện thể loại. Khi nói về tiểu thuyết uyên ương hồ điệp, các tài liệu nghiên cứu như Đại cương lịch sử văn hoá Trung Quốc,Khái yếu lịch sử văn học Trung Quốc đều ghi nhận loại này tuy là tiếp tục dòng tiểu thuyết tài tử giai nhân thời Minh Thanh, song đã có cộng thêm những ảnh hưởng của văn hoá phương Tây, cụ thể là chủ nghĩa tình cảm trong văn học Đức, Pháp (loại như Nỗi đau khổ củachàng tuổi trẻ Werther của W. Goethe). Nó cung cấp giải pháp tạm thời cho nhu cầu thay đổi tiểu thuyết, và chuẩn bị cho sự triệt để hơn về sau. Chính ở chỗ này, nó đáp ứng khá tốt cái điều mà những người viết văn Việt Nam như Hoàng Ngọc Phách muốn tìm. Cho nên, trong khi tâm trí đang để cả ở phía trời Tây, ông lại đã đến với nó một cách tự nhiên. Hình như với nhiều người chúng ta, và trên tất cả các lĩnh vực, cái gì cũng đã có ở bên Tàu, kể cả việc học theo phương Tây, và chỉ cần người ta nhanh mắt nhanh tay đưa về là thành công. Gặp phút xuất thần làm được thứ tuyệt phẩm (như Tố Tâm trong văn chương) thì không gì bằng rồi, còn nếu như trong khi làm vội, chất lượng có sút giảm, thì với người trong nước cũng còn là mới mẻ chán!


Nhận xét tổng hợp

Chúng tôi đã có lần thử nêu vài đặc điểm của quá trình văn hoá Việt tiếp nhận văn hoá nước ngoài, chi phối cả trong thời trung đại lẫn thời hiện đại: Không có bài bản hợp lý, thấy người ta làm thì bắt chước theo; gặp đâu hay đấy; thường khi cái ảnh hưởng sâu sắc này nằm ngoài sự kiểm soát của lý trí người viết, tức là tiện thì dùng, tiếp nhận đấy mà vẫn tưởng là mình chẳng tiếp nhận gì cả. ^[25]

Đối với văn chương đầu thế kỷ XX, điều này vẫn có khía cạnh đúng. Sự xuất hiện của hàng loạt tiểu thuyết cũng như của Tố Tâm xác nhận tính chất tự phát của một quá trình.

Nhưng hãy chú ý một điều: hầu như đương thời, các cuốn tiểu thuyết in ra đều có kèm theo vài lời bàn của tác giả về thể loại. Còn xét chung cả văn giới, sự có mặt của một cuốn sách như Khảo về tiểu thuyết (1921) của Phạm Quỳnh là cả một sự kiện mới mẻ.

Sự học hỏi trong nghề viết cụ thể như vậy là được mở đầu bằng tiếp nhận tư duy tiểu thuyết. Thay cho lối mò mẫm mạnh ai nấy làm như thời trung cổ, khi nghề cầm bút còn mang nhiều chất một thứ nghề thủ công, giờ đây lý tính bắt đầu có mặt. Sự sáng tác đã được xã hội hoá, người viết, người dịch, người nghiên cứu, người phê bình, chia nhau mà làm, hào hứng tin cậy.

Đây là cách làm chỉ thấy ở văn hoá phương Tây.

Rồi sự học hỏi sẽ nên công. Từ sau 1932, chúng ta có một nền tiểu thuyết gần với phương Tây của thế kỷ XIX. Trong sự khác nhau rõ rệt - văn của Thạch Lam, Khái Hưng, Nguyễn Công Hoan, Nam Cao, Nguyên Hồng… vẫn gợi nhớ A. Daudet, G. Maupassant hơn là bất cứ một nhà văn Trung Hoa hiện đại nào. ^[26]

Còn trong thời kỳ mới hình thành tiểu thuyết, thì sự tiếp nhận này chưa thể nhuần nhụy hiệu quả. Cái thấy rõ hơn là ảnh hưởng tới từ phương bắc.

Điều đáng nói là chúng ta thường hay lảng tránh thứ ảnh hưởng này.

Đây là công thức phổ biến được sử dụng khi nói về quan hệ văn hoá Việt Nam Trung Hoa, hầu như trên tất cả các lĩnh vực:

a. Tối đa: “văn hoá ta chẳng kém gì văn hoá Tàu, chỉ kẻ bắc kẻ nam phân biệt”.

b. Nếu không được thì cố giữ lấy cái tối thiểu: “tất tần tật mọi thứ, ta tự nghĩ lấy hết, chẳng học họ gì cả”.

c. Riêng từ đầu thế kỷ XX tới nay: “có học thì học hẳn vào phương Tây chứ Tàu thời nay cổ rồi”.

Mấy phương sách trên đã đắp đổi cho nhau, tùy tình hình mà áp dụng.

Suốt trường kỳ lịch sử, người Tàu thao túng nền kinh tế đô thị từ các phủ huyện tới Hà Nội Hải Phòng và Sài Gòn Lục tỉnh. Nhưng các sách nghiên cứu về kinh tế thường lờ đi không nói hoặc có nói chỉ dăm dòng chiếu lệ. Cứ tưởng không nói tới tức là sự vật không tồn tại.

Một bộ phận văn hoá mà nước nào người ta cũng coi trọng là văn hoá hành chính, văn hoá cầm quyền. Các nhân vật lịch sử có đóng góp vào việc canh tân đất nước như Lê Thánh Tông, Minh Mạng trước khi bắt tay vào việc đều cử người hoặc sang Tàu xin sách. Không chỉ luật Gia Long “đồ” theo luật nhà Thanh, mà luật Hồng Đức cũng là được biên soạn theo luật nhà Đường; nhưng những ai có trách nhiệm được biết điều này đều chỉ thì thào với nhau chứ không nói với người khác.

Thì trong tiểu thuyết - cái việc học Tàu để nghĩ, học Tàu để làm, là một bước đệm trên đường đến với tư duy tiểu thuyết phương Tây, có bị lảng tránh cũng là dễ hiểu. Trung Hoa vẫn là cái cửa chính để văn hoá Việt Nam ra với thế giới, mà ta vừa sử dụng thoải mái, vừa dễ xí xoá coi như không có.

Xét tổng quát, văn hoá Tàu là cái ta học theo khi còn quá non nớt; là yếu tố kích thích khiến ta cố vươn tới khi có thể. Rồi là cái mà ta phải giã từ, khi đã trưởng thành - cái thời điểm vàng son của sự trưởng thành ấy gói gọn trong khoảng 1932-45.

Nhưng liệu có giã từ được không khi, mặc cho hoàn cảnh lịch sử thay đổi, các yếu tố của nền văn hoá láng giềng kia luôn luôn như đầu tướng giặc Phạm Nhan, chặt đầu này lại mọc đầu khác?

Tiểu thuyết là một trong những câu trả lời quá rõ ràng.

Điều cần nói thêm là do tiếp nhận văn hoá nước ngoài theo kiểu thiếu sòng phẳng này, nên ở ta sự tiến triển nghệ thuật thường dang dở, bản sắc không sao xác lập được rõ nét, mà lâu dần rồi cái sự mờ nhạt kia lại trở thành một bản sắc ổn định.

© 2006 talawas

---

^[1]Không phải là không có người xác định rằng bên cạnh ảnh hưởng phương Tây thì ảnh hưởng Trung Hoa trong thế kỷ XX cũng rất lớn. Nhà nghiên cứu Phương Lựu, trong bài viết “Quan niệm văn học của Lương Khải Siêu, in trong Tân thư và xã hội Việt nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX (tr. 128) cho rằng “Do nhiều nguyên nhân về lịch sử địa lý và văn hoá, mối liên hệ về quan niệm văn học giữa Việt Nam và Trung Hoa là liền mạch một cách tất yếu. Nhưng dường như giới nghiên cứu mới chú ý các mối liên hệ thời cổ trung và hiện đại. Đã đến lúc phải chú ý thêm mối liên hệ ấy trong thời cận đại”. Ý kiến này của Phương Lựu không được ai để ý và bản thân ông, theo chỗ chúng tôi đọc được cũng không tiếp tục.

^[2]Lưu Trọng Lư (1939). “Một nền văn chương Việt Nam”. Tạp chí Tao Đàn số 2 ra tháng 3-1939, bản in lại năm 1998, tập I, tr. 119
^[3]Vương Trí Nhàn (2004). “Vài nét về tư duy tự sự của người Việt”. Sách Tự sự học, một số vấn đề lý luận và lịch sử, NXB Đại học Sư phạm 2004, tr. 156-170

^[4]Người nước ngoài đây là John Crawfurd, trưởng phái đoàn mà năm 1822, toàn quyền Anh ở Bengale gửi qua Thái Lan và Việt Nam để thương thuyết. “Theo John Crawfurd ghi trong nhật ký, thành phố này hồi đó gồm hai thị trấn, cái bây giờ gọi là Chợ Lớn thì hồi đó gọi là Sài Gòn, cái bây giờ gọi là Sài Gòn thì hồi đó gọi là Bến Nghé (…) Nhà cửa của thương gia Trung Hoa trông đồ sộ hơn nhà cửa của người Việt nhiều. Đang khi John Crawfurd đi thơ thẩn trong thành phố, ba gia đình Trung Hoa loại khá giả nhất đã ra cửa mời ông vào chơi. Bên trong những ngôi nhà của họ trông thật rộng rãi, đồ đạc rất nhiều và tiện nghi cũng đầy đủ.” Trên đây là lời lược thuật của Patrick J. Honey, giáo sư sử học người Anh chuyên về Việt Nam. Dẫn theo Patrick J. Honey, Trương Ngọc Phú chú giải. “Việt Nam vào thế kỷ XIX qua hồi ức của John White, John Crawfurd, George Gibson”. Tập san Nghiên cứu Huế, do Trung tâm Nghiên cứu Huế xuất bản, tập I. 1999, tr. 216

^[5]Bằng Giang (1992). Văn học quốc ngữ ở Nam Kỳ 1865—1930. NXB Trẻ, TP HCM, 1992, các trang 246, 245, 255
^[6]Bằng Giang. Sđd.
^[7]Bằng Giang. Sđd.
^[8]Dẫn theo Phong Lê (2006). “Văn học trong đời sống báo chí - xuất bản từ nửa sau thế kỷ XIX, đến nửa đầu thế kỷ XX”. Tạp chí Nghiên cứu Văn học số 8-2006
^[9]Nguyễn Công Hoan (1971). Đời viết văn của tôi. NXB Văn học các tr. 57 , tr 81
^[10]Nguyễn Công Hoan. Sđd.
^[11]Phạm Thế Ngũ (1965). Việt Nam văn học sử giản ước tân biên, ba tập, tập III, Sài Gòn. Quốc học tùng thư, tr. 318
^[12]Thanh Lãng (không rõ năm). Bảng lược đồ văn học Việt nam, quyển hạ (1862-1945). NXB Trình Bày, Sài Gòn, tr. 450
^[13]Nguyễn Khắc Xuyên (2002). Mục lục phân tích tạp chí Nam Phong. NXB Thuận Hoá, TT Văn hoá và Ngôn ngữ Đông Tây xuất bản, tr. 385-386
^[14]Thanh Lãng. Sđd, tr. 526
^[15]Vương Văn Anh (chủ biên), Phạm Công Đạt dịch (2005). Văn học hiện đại Trung Quốc nhìn từ Thượng Hải. NXB Văn học, tr. 173
^[16]Theo Lê Thanh – Cuộc phỏng vấn các nhà văn, Hà Nội 1943. Một phần cuộc phỏng vấn này được trích trong Vương Trí Nhàn (biên soạn). Khảo về tiểu thuyết. NXB Hội Nhà văn, 1996, tr. 51
^[17]Nhiều bộ lịch sử văn học , nhiều tập từ điển văn học ,được xuất bản ở Trung Quốc mức độ nặng nhẹ khác nhau đều có nói tới Tuyết hồng lệ sử. Mạng book.ndcnc.gov.cn/DLib/product.asp?DocID=9695 - 9k cho rằng tác phẩm “có một địa vị trọng yếu trong sự phát triển hình thức tiểu thuyết” (在小说形式的发展上有重要地位).
^[18]Nguyễn Hiến Lê (1969). Văn học Trung Quốc hiện đại. Tác giả tự xuất bản. Sài Gòn. 1967, tr. 134
^[19]Thạch Lam (1938). “Vài ý kiến về tiểu thuyết”, dẫn lại theo Vương Trí Nhàn. Khảo về tiểu thuyết. Sđd, tr. 72
^[20]Xuân Diệu (2001). Toàn tập sáu tập, tập III, NXB Văn học, tr. 176
^[21]Phạm Thế Ngũ. Sđd, tr. 359
^[22]Thanh Lãng. Sđd, tr. 526
^[23]Xem: http://www.hobieuchanh.com/pages/baiviet/NguyenVyKhanh/NVK_thekytieuthuyet01.htm

^[24]Đặng Anh Đào. Văn học so sánh, lý luận và ứng dụng. NXB Khoa học Xã hội 2001, tr. 397
^[25]Vương Trí Nhàn. “Quá trình du nhập của một thể tài. Nguyễn Công Hoan và thể tiểu thuyết“, in trong Nhà văn tiền chiến và quá trình hiện đại hoá trong văn học Việt Nam từ đầu thế kỷ XX cho tới 1945. NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2005
^[26]Trong bài này, chúng tôi xét tiểu thuyết theo nghĩa hẹp, tiểu thuyết khác với truyện ngắn. Còn như, nếu hiểu tư duy truyện ngắn cũng là một bộ phận của tư duy tiểu thuyết rồi nhìn vào đời sống văn học thì thấy: những năm đầu thế kỷ XX cũng là thời kỳ ra đời của một số truyện ngắn viết theo bút pháp Tây phương của Phạm Duy Tốn, mà nổi nhất là "Sống chết mặc bay" (1918). Tức là trong lúc này một kiểu ảnh hưởng khác hẳn đã hình thành, không thông qua con đường của văn hoá Trung Hoa. Sự Âu hoá theo hướng mà Phạm Duy Tốn mở ra khá toàn diện: Một là ở nội dung trực tiếp đi vào các vấn đề xã hội. Hai là cái điệu tâm hồn con người không sướt mướt sầu thảm tìm cách lảng tránh thực tế. Ba là lối văn gọn gàng linh hoạt. Cái mới của văn xuôi thế kỷ XX được chuẩn bị từ "Sống chết mặc bay" sau này sẽ được hoàn thiện với các sáng tác của các nhà văn sau 1930. Nhưng đây là một hướng nghiên cứu tiểu thuyết mà trong bài này chúng tôi chưa có điều kiện theo đuổi.